گروه بین‌الملل مشرق - دنیای سیاست بر اساس مصالح پیش می رود و دوست و دشمن دائمی در آن چندان از هم قابل تفکیک نیست. به دلیل متغیرهای گوناگون در این حوزه، بازیگران قدرتمند منطقه بحران خیز خاورمیانه در حوزه های مختلف سیاستهای منطقه ایشان، رفتارهای دوگانه و بعضا چندگانه ای را از خود بروز می دهند. بحران امنیتی فعلی در عراق نمود یک پدیده پیچیده است، که اولین اشتباه بازیگران موثر در عراق می تواند آخرین اشتباه آن بازیگر نیز تلقی شود و او را از توانایی نفوذ در کشور بحرانهای امنیتی (عراق)، بازدارد.

دولت ترکیه به مثابه یک بازیگر قدرتمند در منطقه تا قبل از تحولات غاصبانه داعش، علی رغم وجود اختلافهای سیاسی- امنیتی با عراقی ها، روابط دوجانبه قابل قبول و مطلوبی با دولتهای بعد از 2003 در این کشور داشت؛ اما در حال حاضر نشان می دهد که مترصد فرصتی برای "ضربه مهلک" بوده است. این نشانه ها را برای مخاطبان ترسیم خواهیم نمود.

نشانه اول: شبکه طارق الهاشمی

شیب نزولی در روابط دوجانبه بغداد- آنکارا از زمان پناه دادن ترکیه به «طارق الهاشمی»، معاون رئیس جمهور عراق آغاز شد. او در دادگاه عراق به جرم خیانت و عملیات خرابکارانه، به اعدام محکوم شد. طارق الهاشمی به تحریک عربستانی ها اقدام به کودتا علیه نوری المالکی- که در آن مقطع زمانی پس از خلا سیاسی 9 ماهه به عنوان نخست وزیر از سوی پارلمان انتخاب شده بود- کرده بود، اما با تیزهوشی و اقدام پیشگیرانه مسئولان ذی ربط خنثی شد. وقتی او از جانب دولت مالکی تحت تعقیب قرار گرفت، ترک ها از استرداد او سرباز زدند.

ترکیه با عدم تحویل طارق الهاشمی باعث شد به صورت بالقوه در جهت تضعیف حاکمیت عراق سرمایه گذاری انجام دهد که ماحصل آن را در تحولات فعلی برداشت کرد. طارق الهاشمی با پناه بردن به ترکیه، اقدام به آموزش نظامی نیروهایی از جریان متبوعش در یکی از پادگانهای نظامی ترکیه کرد. از دیگر سو، دوستان او که به طور کامل از دستگاههای مختلف حاکمیتی در عراق کنار گذاشته نشده بودند به عنوان منبع جاسوسی برای شبکه الهاشمی موثر واقع شدند.

نشانه دوم: حمایت ضمنی از انفصال کامل اقلیم کردستان از عراق

حمایت ضمنی ترکیه از انفصال کامل اقلیم کردستان در رسانه ها، هنگامی جنجال برانگیز شد که ده روز پیش، معاون و سخنگوی حزب حاکم عدالت و توسعه، در مصاحبه با فایننشال تایمز این سخنان را بر زبان راند. این حمایت ضمنی بلافاصله پس از دیدار غیرمنتظره و البته محرمانه «نیچروان بارزانی»، نخست وزیر اقلیم، با مقامات عالی رتبه آنکارا صورت گرفت.

در توصیف ریشه های این حمایت ضمنی می توان عنوان کرد که ترکیه به تدریج توانست، مساله کردستان عراق را از نگاه امنیتی خارج و به نگاه سیاسی و اقتصادی تبدیل کند (1).

در نگاه ترکیه به مساله کردی، دگردیسی و تحول اساسی صورت گرفت. ترک ها به شریک اول سیاسی و تجاری حکومت اقلیم کردستان در منطقه تبدیل شدند. ترک ها به این مساله رسیده اند که اگر  بخواهند به منطقه اصلی ترانزیت انرژی تبدیل شوند، باید در عراق نفوذ بیشتری به لحاظ سیاسی- فرهنگی در کنار مناسبات اقتصادی و تجاری داشته باشند. تلاش برای تبدیل حکومت اقلیم به یک منطقه تحت الحمایه در این راستا صورت می گیرد.

این هدفگذاری آنکارا از سال ۲۰۰۹ شروع شده و بعد از سفر جنجالی مقامات عالی رتبه ترکیه بدون هماهنگی با دولت بغداد کلید خورد و با انعقاد قراردادهای نفتی و فروش منابع نفت و گاز کردهای عراقی به اوج رسید.

اگر تا دیروز روابط اقلیم کردستان عراق و ترکیه تنها در خط پروازی بین اربیل ـ آنکارا ـ استانبول تعریف می‌شد، حالا رویدادهای جدیدی روی داده و مهم‌ترین نشست سیاسی ـ اقتصادی نیچروان بارزانی و «احمد داود اوغلو» در شهر کردنشین وان ترکیه برگزار می‌شود. از آن سو، حضور «مسعود بارزانی» و «شوان پرور» (خواننده مشهور کرد ترکیه و یکی از سمبل‌های ناسیونالیسم کردی) در کنار «اردوغان» در شهر دیاربکر، از لحاظ نشانه‌شناسی سیاسی، تعابیر ویژه‌ای دارد. نمونه واضح در تعامل حوزه رسانه‌ای نیز، شبکه تلویزیونی کردی زبان Rudaw است که به‌عنوان یک رسانه مدرن تحت حمایت نیچروان بارزانی شناخته می‌شود.

این شبکه مجوز پخش برنامه‌های خود بر روی ماهواره تورک‌ست را دریافت کرده و در استانبول، آنکارا و چندین شهر کردنشین ترکیه دفتر و خبرنگار دارد و بسیاری از رویدادهای سیاسی ترکیه را به‌صورت زنده پخش می‌کند.

حکومت برآمده از حزب عدالت و توسعه، نه‌تنها بیم و خطری در تعمیق روابط با اقلیم کردستان عراق حس نمی‌کند، بلکه به‌دنبال آن است که این رابطه را به سطحی استراتژیک و ماندگار برساند؛ زیرا حفظ و تعمیق این رابطه، از سویی منابع ارزان‌قیمت انرژی مورد نیاز ترکیه را تأمین می‌کند و علاوه بر آن درصد حق انتقال نفت و گاز اقلیم به اروپا و مدیترانه، درآمد کلانی را نصیب ترکیه می‌کند (2).
با مطرح شدن بحث برگزاری همه پرسی اقلیم کردستان از سوی مقامات این اقلیم روشن شد که کردهای عراق در سال های گذشته با زیاد خواهی فراوان در حالی که یک چهارم جمعیت عراق هم نیستند، چند برابر امکانات، منابع مالی و زیرزمینی عراق که تعلق به کل مردم عراق است را تحت اختیار خود درآورده اند.

کری این پیام دولت عراق را به آقای بارزانی منتقل کرد که پس از آنکه عراق از بحران کنونی فارغ شود و بر اوضاع کنترل پیدا کند شرایط دیگر برای کردستان عراق همچون گذشته نمی ماند و آنها مجبور خواهند شد خود را با شرایط جدید وقف دهند شرایطی که مبتنی بر اتحاد ملی است (3).

البته کردستان عراق پیام این تغییر رویه را خیلی زودتر آن هم توسط مقامات جمهوری اسلامی ایران با سفر آقای نچیروان بارزانی به ایران دریافت کرده بود که آنها باید با پایان دادن به زیادخواهی های گذشته، خود را آماده شرایط جدید بعد از پایان بحران امنیتی در عراق کنند.

نشانه سوم: کمک به استحکام داعش در عراق

قابل باور نیست که گروهی با نفرات محدود و بدون آنکه پایگاه مردمی در عراق داشته باشند بتوانند امنیت کشور را این چنین به چالش بکشند؛ چرا که داعش در عراق، اگر دارای پایگاه مردمی بود، در بدو ورود به مناطق سنی نشین، بزرگان قبایل و شیوخ و اهل سنت را در این مناطق نمی کشت یا 21 تن ازمشایخ اهل تسنن را اعدام نمی کرد.

ترک ها نتوانستند در میدانهای مصر و سوریه به اهداف مورد نظر خود دست پیدا کنند. از این رو، دیگر نمی‌خواهند شکست دیگری در منطقه متحمل شوند و تلاش دارند از آب گل آلود بحران عراق، ماهی خود را صید کند.

«بولنت آرینچ» معاون رجب طیب اردوغان نخست‌وزیر ترکیه با اشتباهی که در پاسخ به یک سوال خبرنگاران مرتکب شد، میزان هماهنگی میان دولت ترکیه و داعش را فاش کرد (4).

وی طی یک کنفرانس خبری در شهر «بورصه» ترکیه در پاسخ به این سوال که اگر داعش ترکیه را نیز میدان جهاد خود اعلام کند، چه خواهد شد، به ویژه که برخی از اعضای آن اعلام کرده‌اند که استانبول مقصد بعدی آنهاست، گفت: بعید است که این سازمان چنین اقدامی کند و حتی اگر چنین چیزی بر زبان آورده شده باشد، معلوم نیست که چه کسی آن را گفته است. این سازمان ترکیه را هدف قرار نمی‌دهد.

وی در ادامه گفت: مقامات مسئول ترکیه به خوبی اهداف این سازمانها و زیرساختهای آن را تحلیل و بررسی می‌کنند و آنها هیچی تهدیدی برای ترکیه نیستند.

اسناد موجود نشان می دهد اردوغان از یک سازمان امدادرسان ترکیه به نام «IHH» برای برقراری تماس با داعش در عراق سوء استفاده می‌کند و همین هیئت مسئول رساندن سلاح به عمق خاک عراق است تا جایی که در آمریکا خواسته شده تا نام IHH  در فهرست سازمانهای حامی تروریسم درج شود.

حال پرسش این جا است که با وجود روابط حسنه بین ترکیه و داعش، چرا این گروه اقدام به اشغال کنسولگری ترکیه در موصل نموده است؟

پاسخ این است که ترکیه با این اقدام قصد رد گم کنی داشته است. بر طبق این نظریه، داعش در حال رشد و شکوفایی است و ترکیه برای برائت جستن از اقدامات سبوعانه داعش در نزد افکار عمومی از چنین گروگان گیری استقبال می کرد. سابقه ترکیه در خودزنی و انتساب آن به رقبا مانند موضوع افشا شده مرقد سلطان سلیمان (يكي از بنیانگذاران عثمانی که مقبره وی در سوریه واقع شده است و جزو خاک ترکیه به شمار می رود) در سوریه، نشان می دهد که ممکن است این بار ترکیه قصد داشته باشد برای ضربه زدن به نوری مالکی که پیروز انتخابات اخیر عراق بود، برنامه هایی از این دست را عملیاتی کرده باشد.

سخن آخر

نگاه ترکیه به مساله عراق در چارچوب رقابت های ژئوپولتیکی و بحث اتصال عراق به محور مقاومت و رقیب منطقه ای ترکیه، یعنی ایران هم تحلیل و بررسی می شود. عراق به خودی خود برای ترکیه مطرح نیست، بلکه تاثیرگذاری این متغیر بر نقش و نفوذ منطقه ای ترکیه در تعامل و تنظیم مناسبات با ایران در تحولات سوریه و بقیه مسایل هم موثر است.

تلاش برای دور ساختن نوری المالکی از قدرت با روشهای غیرمشروع به مفهوم ضربه بر اراده ملی عراق است. اردوغان که اکنون خود را برای انتخابات ریاست جمهوری ترکیه در 19 مرداد آماده می کند، تا چندی پیش، معترضین در کشور خودش را به عنوان "نیروهای کودتاگر" متهم می کرد.

پانویس:
(1).http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1934759/%D9%82%D9%85%D8%A7%D8%B1+%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C+%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87+%D8%AF%D8%B1+%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82+.html

(2) . http://www.tisri.org/default-1589.aspx

(3). http://fararu.com/fa/news/195657/%D8%AC%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D9%81%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D9%86%D8%A8%D8%A7%D9%84-%DA%86%D9%87-%D8%A8%D9%88%D8%AF
 
(4). http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930330000841