گروه فرهنگی مشرق - محمدحسین جمشیدی استادیار گروه اندیشه سیاسی در اسلام پژوهشکده امام خمینی(ره) و همچنین عضو هیأت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس با بیان اینکه اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی و هم عالم، فقیه و متکلم و فیلسوف برجسته دینی قابل تامل است، ابراز داشت: تحولات اخیر دنیای اسلام به خوبی نشان از جایگاه و نقش اندیشه‌های سیاسی حضرت امام(ره) دارد، در این باره به چند مسأله اساسی می‌توان اشاره کرد، یکی مسأله قیام در راه خدا و دیگری تحقق بعد اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر است.
*سکوت مسلمانان در برابر ظلم و ستم جایز نیست
وی با اشاره به اینکه امام خمینی(ره) معتقد بودند که سکوت در برابر ظلم و جور جایز نیست، افزود: امام(ره) در این عرصه قائل هست که وظیفه همه انسان‌ها در همه ادوار تاریخ بشر، نسبت به آنچه که در دوران زندگی آن‌ها اتفاق می‌افتد، این است که سکوت نکنند و چنانچه اگر احساس کردند که نشانه‌هایی از بی‌عدالتی، ستم، استبداد، تزویر و خودسری در جامعه دیده می‌شود، نسبت به آن‌ها عکس‌العمل نشان دهند.
* اولین سند تاریخی مبارزه امام (ره) با ظلم به سال 1323 بر می‌گردد
جمشیدی با بیان اینکه امام خمینی(ره) مبارزه و قیام در راه خدا را در اندیشه‌های نظری خود لحاظ کرده بودند، اظهار داشت: مبارزه با ظلم و ستم در اندیشه‌های نظری امام به وضوح دیده می‌شود، به عنوان مثال اولین سند تاریخی که از حضرت امام(ره) به جای مانده، یک اعلامیه است که مربوط به سال 1323 شمسی است، ایشان در آنجا دعوت کرده بودند که اهل علم و مردم برای بیداری و قیام در راه خدا و همه مشکلات جهان اسلام قیام کنند.
* امام خمینی(ره) از علت مشکلات مسلمانان در سال 1323 می‌گوید
وی ادامه داد: امام خمینی(ره) علت و اساس همه مشکلاتی که مسلمانان در همه عرصه حیات اجتماعی و دینی و جمعی خود داشتند، را نبود بیداری و فقدان قیام در راه خدا، فقدان مبارزه و ایستادگی برای خدا و در راه خدا می‌دانست، از این رو به لحاظ نظری اساسی را پی می‌ریزد که انسان مسلمان موظف است نسبت به آنچه که اتفاق می‌افتد و این اتفاق مغایر اساس عدالت است، سکوت نکند.
* کتابی که دیدگاه نظری اندیشه سیاسی امام(ره) را به تصویر می‌کشد
این کارشناس اندیشه سیاسی اسلام، نگارش کتاب «کشف الاسرار» توسط امام در همان سال‌های ابتدایی طرح قیام با سلطه را از دیگر متون نظری اندیشه سیاسی امام دانست و تصریح کرد: در همان سال‌ها به لحاظ نظری امام(ره) تأکید بر لزوم بیداری در برابر ظلم و ستم، استبداد، سلطه اشرار و بیگانگان در جامعه دارند، بنابراین چه در دوران بعد از انقلاب و چه قبل از پیروزی انقلاب این مسئله به کرار مورد توجه قرار گرفته است.
* آیه‌ای از قرآن که امام برای قیام در راه خدا به آن استناد میکند
وی با اشاره به اینکه حضرت امام خمینی(ره) در هفت جا در بیانات خود به آیه « قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى»؛ «بگو من فقط به شما یک اندرز مىدهم که دو دو و به تنهایى براى خدا به پا خیزید» اشاره میکند، افزود: امام(ره) تأکید میکند به اینکه خداوند عالمیان برای انسان‌ها یک موعظه اساسی دارد و آن اینکه انسان‌ها موظف هستند در برابر بی‌عدالتی، ستم و تجاوز به حقوق انسان‌های دیگر سکوت نکنند و چه به صورت فردی به عنوان فرد و چه به صورت جمعی و گروهی اقدام به قیام و مبارزه کند.
جمشیدی با تاکید بر اینکه از هنگامی که امام عبای مرجعیت را بر تن کردند، نسبت به اسلام و جامعه مسلمانان مسئولیت بیشتری احساس کردند، بیان داشت: در عرصه عملی اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) هنگامی در سکان مرجعیت قرار گرفتند، احساس مسئولیت بیشتری نسبت به اسلام، جامعه و مردم کردند، بنابراین هر جا که کوچک‌ترین انحرافی را در رژیم آن زمان ایران می‌دیدند، بلافاصله اعلام مخالفت، اعتراض و انزجار کرده و در این راه ایستادگی و مقاومت کردند.
* امام (ره) بی‌نظیرترین عالم و مرجع دینی در زمینه مبارزه با طاغوت است
وی ادامه داد: از مطرح شدن بخش تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی گرفته تا بحث برگزاری مراسمی که رژیم ستم‌شاهی در سال 41 به مناسبت سالروز کشف حجاب در تهران قرار بود، انجام دهد تا انجام انقلاب سفید شاه، کاپیتولاسیون و مواردی دیگر تا مسائل مهم‌تر و اساسی‌تر؛ یعنی مقابله با اساس رژیم طاغوتی شاه، امام خمینی(ره) در همه صحنه‌ها با قاطعیت هر چه تمام‌تر حضور داشتند، این در حالی بود که در کمتر عالمی از عالمان آن زمان و یا کمتر مرجعی از مراجع آن دوران این شجاعت و اعتراض دیده می‌شود.
* امام خمینی(ره) با حضور عملی خویش دیگران را ترغیب به مبارزه با دیکتاتورها کردند
نویسنده کتاب «اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)» با بیان اینکه حضرت امام(ره) شخصاً وارد صحنه مبارزه شده و اصل را بر این موضوع قرار داده بودند، با اشاره به بیانات ایشان، ابراز داشت: امام خمینی درباره قیام در برابر ظلم و جور فرمودند: «وظیفه ما این است که سکوت نکنیم و هر جا ستم در حقوق انسان‌ها دیدیم، مقابله کنیم و بایستیم»، بنابراین در عرصه نظر و عمل این اندیشه سیاسی امام قابل تبیین است.
* ایستادگی در برابر بی‌عدالتی، گام اول برای رسیدن به خدا
وی افزود: هر چند قیام و مقابله را بعضی‌ها قدم اول و گام سلوک انسانی مطرح می‌کنند، ولی امام خمینی(ره) آن را به عنوان مقدمه حرکت انسان در مسیر حق قلمداد کرد - در تفسیر سوره «حمد» هم به این نکته اشاره میکند- و قیام، مقابله و ایستادگی در برابر ستم و بی‌عدالتی قدم اول و گام اول در راه انسان شدن، انسان بودن و رسیدن به خدا می‌دانند، به همین جهت مهم‌ترین شاخص اندیشه سیاسی امام این است که ایستادگی و قیام مبارزه وظیفه اساسی هر مسلمانی است، همچنین سکوت، کوتاه آمدن یا نداشتن قاطعیت و عدم ایستادگی در مبارزه را امری ناروا و نامطلوب قلمداد می‌کردند.
*نقش تاثیر‌گذاری امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام(ره)
جمشیدی دومین شاخصه اندیشه سیاسی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران را امر به معروف و نهی از منکر بر شمرد و خاطرنشان کرد: امام خمینی(ره) مسأله بیداری، هوشیاری، ایستادگی و مقاومت را با مسأله امر به معروف و نهی از منکر ارتباط دادند، هر چند که در امر به معروف و نهی از منکر به لحاظ فقهی نظر برخی از مراجع و فقها این بود که یکی از شرایط اساسی تحقق این وظیفه احتمال تأثیر است و این احتمال تأثیر هم به فردی برمی‌گردد که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد، بنابراین اگر آن فرد احساس کرد که تاثیر میکند، حرف، مبارزه و اقدامش را انجام دهد، اما اگر احساس کرد که تأثیری ندارد و دگرگونی ایجاد نخواهد شد، وظیفه از او ساقط می‌شود!
* تحول بنیادی حضرت امام(ره) در خصوص نهی از منکر
وی با اشاره به اینکه نظر امام برخلاف سایر فقها در امر به معروف و نهی از منکر است، افزود: امام خمینی(ره) یک تحولی را در این مسأله مطرح کرد و آن اینکه این احتمال تأثیر آنی نیست؛ یعنی منظور از این شرط این نیست که همین الان تأثیر کند، چنانچه این امر به معروف و نهی از منکر مبارزه و قیام بدون تاثیر نخواهد بود!، تأثیرش یا در حال یا در آینده دور خواهد گذاشت، امام(ره) حتی اشاره‌ای به قیام امام حسین(ع) دارد که بلافاصله تاثیر نکرد، در حالی که تاثیر آن در دراز مدت در طول تاریخ اسلام مشاهده شد، به همین جهت امام خمینی (ره) نظر خود را در امر به معروف و نهی از منکر، ایستادگی و مبارزه دانستند.
نویسنده کتاب «نظریه عدالت از دیدگاه ابونصر فارابی، امام خمینی و شهید صدر» با بیان اینکه از دیگاه امام خمینی(ره) امر به معروف و نهی از منکر بالاخره اثر خود را در سال‌های آتی خواهد گذاشت، تصریح کرد: بنابراین این شرط اثرگذاری عملاً شرطی است که با امر به معروف و نهی از منکر همراه است و دیگر نیازی ندارد که بررسی کنیم اگر این شرط تحقق پیدا میکند، همین امروز انجام دهیم! یا اگر تاثیری در فرد و روی جامعه نخواهد گذاشت، هیچ‌گاه انجام ندهیم!
* تحول بنیادی که جهش سیاسی مسلمانان را موجب شد/سرمشق امام برای بیداری امت اسلامی
وی با اشاره به اینکه حضرت امام(ره) درباره اثرگذاری امر به معروف و نهی از منکر تحول اساسی ایجاد کرد، افزود: این تحول بنیادی موجب مبنای جهشی مبارزات سیاسی مسلمانان شد، بنابراین در یک جمع‌بندی باید گفت، امام خمینی(ره) با تکیه بر اصل اساسی ضرورت عدم سکوت در برابر ظلم و ستم، همچنین ضرورت بیداری، آگاهی، هوشیاری و مبارزه در هر شرایط و در هر دورانی به عنوان یک وظیفه اساسی انسانی و اسلامی از یک سو و از سوی دیگر با ارتباط دادن این مسأله به امر به معروف و نهی از منکر از منکر و شاخص اساسی دینی و مذهبی عملاً راه را برای توجه هر چه بیشتر انسان‌ها به خصوص مسلمانان به مسائلی که در پیرامون خودش اتفاق می‌افتد، باز کردند.
* خط مشی بیداری اسلامی ناشی از تحولات بنیادی نهی از منکر امام خمینی(ره) است
جمشیدی با تاکید بر اینکه امام خمینی (ره) بینش سیاسی مسلمانان را در خصوص حضور فعالانه در عرصه سیاست دینی ترقی دادند، ابراز داشت: حضرت امام(ره) به ویژه مسائل سیاسی که به سرنوشت مشترک خود انسان‌ها ارتباط دارد، باز تعریفی دوباره کرد و همین مسأله که در آن روز به وسیله خود حضرت(ره) داخل ایران در قالب تحقق انقلاب اسلامی تجلی پیدا کرد، امروزه نیز در جهان اسلام عمومیت پیدا کرده است و توجه مردم به مسائل پیرامون خود، ستم‌ستیزی، مبارزه با ظلم و استبداد حالت فراگیر و همگانی پیدا کرده است، بنابراین می‌توان گفت شیوه‌هایی که امام خمینی(ره) در آن زمان مطرح کردند، امروز پس از گذشت 33 سال، جنبه عمومی در جهان اسلام به خود گرفته است.
*سکوت مسلمانان در برابر ظلم و ستم جایز نیست
وی با اشاره به اینکه امام خمینی(ره) معتقد بودند که سکوت در برابر ظلم و جور جایز نیست، افزود: امام(ره) در این عرصه قائل هست که وظیفه همه انسان‌ها در همه ادوار تاریخ بشر، نسبت به آنچه که در دوران زندگی آن‌ها اتفاق می‌افتد، این است که سکوت نکنند و چنانچه اگر احساس کردند که نشانه‌هایی از بی‌عدالتی، ستم، استبداد، تزویر و خودسری در جامعه دیده می‌شود، نسبت به آن‌ها عکس‌العمل نشان دهند.
* اولین سند تاریخی مبارزه امام (ره) با ظلم به سال 1323 بر می‌گردد
جمشیدی با بیان اینکه امام خمینی(ره) مبارزه و قیام در راه خدا را در اندیشه‌های نظری خود لحاظ کرده بودند، اظهار داشت: مبارزه با ظلم و ستم در اندیشه‌های نظری امام به وضوح دیده می‌شود، به عنوان مثال اولین سند تاریخی که از حضرت امام(ره) به جای مانده، یک اعلامیه است که مربوط به سال 1323 شمسی است، ایشان در آنجا دعوت کرده بودند که اهل علم و مردم برای بیداری و قیام در راه خدا و همه مشکلات جهان اسلام قیام کنند.
* امام خمینی(ره) از علت مشکلات مسلمانان در سال 1323 می‌گوید
وی ادامه داد: امام خمینی(ره) علت و اساس همه مشکلاتی که مسلمانان در همه عرصه حیات اجتماعی و دینی و جمعی خود داشتند، را نبود بیداری و فقدان قیام در راه خدا، فقدان مبارزه و ایستادگی برای خدا و در راه خدا می‌دانست، از این رو به لحاظ نظری اساسی را پی می‌ریزد که انسان مسلمان موظف است نسبت به آنچه که اتفاق می‌افتد و این اتفاق مغایر اساس عدالت است، سکوت نکند.
* کتابی که دیدگاه نظری اندیشه سیاسی امام(ره) را به تصویر می‌کشد
این کارشناس اندیشه سیاسی اسلام، نگارش کتاب «کشف الاسرار» توسط امام در همان سال‌های ابتدایی طرح قیام با سلطه را از دیگر متون نظری اندیشه سیاسی امام دانست و تصریح کرد: در همان سال‌ها به لحاظ نظری امام(ره) تأکید بر لزوم بیداری در برابر ظلم و ستم، استبداد، سلطه اشرار و بیگانگان در جامعه دارند، بنابراین چه در دوران بعد از انقلاب و چه قبل از پیروزی انقلاب این مسئله به کرار مورد توجه قرار گرفته است.
* آیه‌ای از قرآن که امام برای قیام در راه خدا به آن استناد میکند
وی با اشاره به اینکه حضرت امام خمینی(ره) در هفت جا در بیانات خود به آیه « قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى»؛ «بگو من فقط به شما یک اندرز مىدهم که دو دو و به تنهایى براى خدا به پا خیزید» اشاره میکند، افزود: امام(ره) تأکید میکند به اینکه خداوند عالمیان برای انسان‌ها یک موعظه اساسی دارد و آن اینکه انسان‌ها موظف هستند در برابر بی‌عدالتی، ستم و تجاوز به حقوق انسان‌های دیگر سکوت نکنند و چه به صورت فردی به عنوان فرد و چه به صورت جمعی و گروهی اقدام به قیام و مبارزه کند.
جمشیدی با تاکید بر اینکه از هنگامی که امام عبای مرجعیت را بر تن کردند، نسبت به اسلام و جامعه مسلمانان مسئولیت بیشتری احساس کردند، بیان داشت: در عرصه عملی اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) هنگامی در سکان مرجعیت قرار گرفتند، احساس مسئولیت بیشتری نسبت به اسلام، جامعه و مردم کردند، بنابراین هر جا که کوچک‌ترین انحرافی را در رژیم آن زمان ایران می‌دیدند، بلافاصله اعلام مخالفت، اعتراض و انزجار کرده و در این راه ایستادگی و مقاومت کردند.
* امام (ره) بی‌نظیرترین عالم و مرجع دینی در زمینه مبارزه با طاغوت است
وی ادامه داد: از مطرح شدن بخش تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی گرفته تا بحث برگزاری مراسمی که رژیم ستم‌شاهی در سال 41 به مناسبت سالروز کشف حجاب در تهران قرار بود، انجام دهد تا انجام انقلاب سفید شاه، کاپیتولاسیون و مواردی دیگر تا مسائل مهم‌تر و اساسی‌تر؛ یعنی مقابله با اساس رژیم طاغوتی شاه، امام خمینی(ره) در همه صحنه‌ها با قاطعیت هر چه تمام‌تر حضور داشتند، این در حالی بود که در کمتر عالمی از عالمان آن زمان و یا کمتر مرجعی از مراجع آن دوران این شجاعت و اعتراض دیده می‌شود.
* امام خمینی(ره) با حضور عملی خویش دیگران را ترغیب به مبارزه با دیکتاتورها کردند
نویسنده کتاب «اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)» با بیان اینکه حضرت امام(ره) شخصاً وارد صحنه مبارزه شده و اصل را بر این موضوع قرار داده بودند، با اشاره به بیانات ایشان، ابراز داشت: امام خمینی درباره قیام در برابر ظلم و جور فرمودند: «وظیفه ما این است که سکوت نکنیم و هر جا ستم در حقوق انسان‌ها دیدیم، مقابله کنیم و بایستیم»، بنابراین در عرصه نظر و عمل این اندیشه سیاسی امام قابل تبیین است.
* ایستادگی در برابر بی‌عدالتی، گام اول برای رسیدن به خدا
وی افزود: هر چند قیام و مقابله را بعضی‌ها قدم اول و گام سلوک انسانی مطرح می‌کنند، ولی امام خمینی(ره) آن را به عنوان مقدمه حرکت انسان در مسیر حق قلمداد کرد - در تفسیر سوره «حمد» هم به این نکته اشاره میکند- و قیام، مقابله و ایستادگی در برابر ستم و بی‌عدالتی قدم اول و گام اول در راه انسان شدن، انسان بودن و رسیدن به خدا می‌دانند، به همین جهت مهم‌ترین شاخص اندیشه سیاسی امام این است که ایستادگی و قیام مبارزه وظیفه اساسی هر مسلمانی است، همچنین سکوت، کوتاه آمدن یا نداشتن قاطعیت و عدم ایستادگی در مبارزه را امری ناروا و نامطلوب قلمداد می‌کردند.
*نقش تاثیر‌گذاری امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام(ره)
جمشیدی دومین شاخصه اندیشه سیاسی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران را امر به معروف و نهی از منکر بر شمرد و خاطرنشان کرد: امام خمینی(ره) مسأله بیداری، هوشیاری، ایستادگی و مقاومت را با مسأله امر به معروف و نهی از منکر ارتباط دادند، هر چند که در امر به معروف و نهی از منکر به لحاظ فقهی نظر برخی از مراجع و فقها این بود که یکی از شرایط اساسی تحقق این وظیفه احتمال تأثیر است و این احتمال تأثیر هم به فردی برمی‌گردد که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد، بنابراین اگر آن فرد احساس کرد که تاثیر میکند، حرف، مبارزه و اقدامش را انجام دهد، اما اگر احساس کرد که تأثیری ندارد و دگرگونی ایجاد نخواهد شد، وظیفه از او ساقط می‌شود!
* تحول بنیادی حضرت امام(ره) در خصوص نهی از منکر
وی با اشاره به اینکه نظر امام برخلاف سایر فقها در امر به معروف و نهی از منکر است، افزود: امام خمینی(ره) یک تحولی را در این مسأله مطرح کرد و آن اینکه این احتمال تأثیر آنی نیست؛ یعنی منظور از این شرط این نیست که همین الان تأثیر کند، چنانچه این امر به معروف و نهی از منکر مبارزه و قیام بدون تاثیر نخواهد بود!، تأثیرش یا در حال یا در آینده دور خواهد گذاشت، امام(ره) حتی اشاره‌ای به قیام امام حسین(ع) دارد که بلافاصله تاثیر نکرد، در حالی که تاثیر آن در دراز مدت در طول تاریخ اسلام مشاهده شد، به همین جهت امام خمینی (ره) نظر خود را در امر به معروف و نهی از منکر، ایستادگی و مبارزه دانستند.
نویسنده کتاب «نظریه عدالت از دیدگاه ابونصر فارابی، امام خمینی و شهید صدر» با بیان اینکه از دیگاه امام خمینی(ره) امر به معروف و نهی از منکر بالاخره اثر خود را در سال‌های آتی خواهد گذاشت، تصریح کرد: بنابراین این شرط اثرگذاری عملاً شرطی است که با امر به معروف و نهی از منکر همراه است و دیگر نیازی ندارد که بررسی کنیم اگر این شرط تحقق پیدا میکند، همین امروز انجام دهیم! یا اگر تاثیری در فرد و روی جامعه نخواهد گذاشت، هیچ‌گاه انجام ندهیم!
* تحول بنیادی که جهش سیاسی مسلمانان را موجب شد/سرمشق امام برای بیداری امت اسلامی
وی با اشاره به اینکه حضرت امام(ره) درباره اثرگذاری امر به معروف و نهی از منکر تحول اساسی ایجاد کرد، افزود: این تحول بنیادی موجب مبنای جهشی مبارزات سیاسی مسلمانان شد، بنابراین در یک جمع‌بندی باید گفت، امام خمینی(ره) با تکیه بر اصل اساسی ضرورت عدم سکوت در برابر ظلم و ستم، همچنین ضرورت بیداری، آگاهی، هوشیاری و مبارزه در هر شرایط و در هر دورانی به عنوان یک وظیفه اساسی انسانی و اسلامی از یک سو و از سوی دیگر با ارتباط دادن این مسأله به امر به معروف و نهی از منکر از منکر و شاخص اساسی دینی و مذهبی عملاً راه را برای توجه هر چه بیشتر انسان‌ها به خصوص مسلمانان به مسائلی که در پیرامون خودش اتفاق می‌افتد، باز کردند.
* خط مشی بیداری اسلامی ناشی از تحولات بنیادی نهی از منکر امام خمینی(ره) است
جمشیدی با تاکید بر اینکه امام خمینی (ره) بینش سیاسی مسلمانان را در خصوص حضور فعالانه در عرصه سیاست دینی ترقی دادند، ابراز داشت: حضرت امام(ره) به ویژه مسائل سیاسی که به سرنوشت مشترک خود انسان‌ها ارتباط دارد، باز تعریفی دوباره کرد و همین مسأله که در آن روز به وسیله خود حضرت(ره) داخل ایران در قالب تحقق انقلاب اسلامی تجلی پیدا کرد، امروزه نیز در جهان اسلام عمومیت پیدا کرده است و توجه مردم به مسائل پیرامون خود، ستم‌ستیزی، مبارزه با ظلم و استبداد حالت فراگیر و همگانی پیدا کرده است، بنابراین می‌توان گفت شیوه‌هایی که امام خمینی(ره) در آن زمان مطرح کردند، امروز پس از گذشت 33 سال، جنبه عمومی در جهان اسلام به خود گرفته است.
