نظام راستی‌آزمايی یا verification، تنها یکی از مصادیق و جلوه‌های بازرسی به صورت در محل یا on-site و خارج از محل off-site است که در برخی از محورها و مکان‌ها، با دسترسی‌های محدود انجام می‌پذیرد. این فعالیت‌ها، بر اساس اطلاعات اولیه ای استوارند که دولت میزبان بر اساس مبانی حقوقی یا الزامات دو یا چندجانبه، به سازمان بین المللی مربوط ارائه نموده و سازمان نیز تنها فعالیت خود را بر ارزیابی اطلاعات مذکور و ارزیابی صحت و سقم آنها متمرکز می نماید. از این روست که این گونه فعالیت‌های بازرسی را در ادبیات تخصصی بین‌المللی، «بازرسی و تأيید» نام گذاشته‌اند.
دسترسی هدایت‌شده یا مدیریت‌شده یا Managed access، تنها در مقابل بازرسی (و نه بازدید) قرار دارد و در واقع، مؤید مجموعه‌ای اختیارات در مقابل طیف وسیع فعالیت‌های بازرسی است که به دولت میزبان اجازه می دهد تا ضمن احترام به حقوق و مسؤولیت‌های بازرسان بین المللی، مکان‌ها و اسناد و مدارک غیرمرتبط با حوزه کاری آنها را از شمول هرگونه تجسس و بررسی تیم های بازرسی خارج نمایند یا با اعمال برخی تدابیر نظیر موردی و اتفاقی‌کردن محل‌های بازرسی، دامنه فعالیت های آنها را محدود به مواردی گزیده بنمایند. بنابراین، مدیریت دسترسی های بازرسان بین‌المللی توسط دولت میزبان، حقی بین‌المللی بر گرفته از حقوق حاکمه است که موجب ایجاد توازن میان حقوق دولت میزبان از یک سو و تعهدات دولت مذکور که موجد حقوق و مسؤولیت بین‌المللی برای سازمان‌های تخصصی بین‌المللی شده‌اند از سوی دیگر، می‌گردد.
حق دسترسی هدایت‌شده، که محدودکننده دامنه مداخله‌‌گری‌های ناشی از مسؤولیت بازرسان بین‌المللی است، در معاهدات بین‌المللی متعدد مرتبط با بازرسی‌های خلع سلاح و عدم گسترش مورد تصریح قرار گرفته است.
سخنگوی سازمان انرژی اتمی چندی پیش بدون تفکیک این دو مفهوم
و در گفت‌وگو با ایرنا گفته بود: "بعد از سفر یوکیا آمانو، دبیرکل آژانس به تهران و دیدار با دکتر
صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی، موضوع «بازدید و دسترسی مدیریت‌شده» از سوی آنها مطرح
شد که ما نیز به درخواست آنها پاسخ مثبت دادیم."
البته که مقصود آژانس، صرفاً محدود کردن فعالیت‌های آژانس به «بازدید» از کارخانه تولید آب سنگین نبوده است و از این رو، اگر مقصود ایران تنها "بازدید" بوده باشد، در این زمینه "دسترسی هدایت‌شده" اساساً موضوعیت نداشته است. به تعبیر دیگر، تعیین زمان بندی‌ها و نحوه بازدید از کارخانه مذکور، از جمله حقوق اساسی جمهوري اسلامي ايران است و محدودیت‌های مرتبط با این بازدیدها امری عرفی و شناخته شده بوده و نیازمند قالب‌های خاص و استثنائی نظیر دسترسی هدایت شده نبوده است. پس پیداست که تقاضای آژانس حتی آمادگی برای پذیرش دسترسی‌های مدیریت‌شده، از نوع بازرسی است هرچند در مرحله نخست، همه اقدامات آژانس بر اساس استاندارد یک بازرسی بین المللی به عمل نیامده باشد.
اما سخنان عراقچی، توجیه‌های سخنگوی سازمان انرژی اتمی را به کلی رد کرد. وی ضمن تأيید «بازرسی» آژانس از کارخانه تولید آب سنگین اراک، اظهار داشت: "سفر بازرسان آژانس به ایران و «بازرسی» از کارخانه آب سنگین اراک در این چارچوب (توافقنامه تهران) انجام شد و این موضوع مسیری جداگانه است."
از این رو، درخواست بازرسان آژانس در زمینه کارخانه تولید آب سنگین اراک، هر چه که بوده باشد، وقتی با «دسترسی هدایت‌شده» ترکیب می‌شود، منظور از نوع بازدیدهای صرف نیست و این نکته باید در ادبیات کارگزاران حوزه انرژی اتمی گنجانده شود که این مفهوم در مورد بازدید معنايی ندارد. به واقع، لازمه کنش فعال در قبال فعالیت‌های آژانس و صیانت واقعی از حقوق اساسی کشور در این عرصه، اشراف بر ادبیات راهبردی حوزه انرژی اتمی و ادبیات تخصصی حقوقی و فنی در نظام عدم گسترش و تضمین انرژی هسته ای صلح‌آمیز است و خلاصه اینکه در برابر درخواست‌های آژانس برای «بازرسی»، باید با نهایت دقت و وسواس برخورد کرد و مسأله را فراتر از یک بازدید صرف درک نمود.
*نادر ساعد - استادیار حقوق بین الملل
