سرویس جهان مشرق- انتخاب باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان، به عنوان محل مذاکرات ترکیه‌ای-اسرائیلی و سپس سوری-اسرائیلی، صرفاً انتخاب یک هتل مناسب برای میزبانی مذاکرات نبود. پاریس پیش‌تر مکانی شیک‌تر و جذاب‌تر را برای جلسه مذاکرات هفته گذشته فراهم کرده بود؛ جلسه‌ای که در آن «اسعد شیبانی»، وزیر خارجه دولت جدید در دمشق، به همراه معاون اول خود «احمد الشرع»، و «وزیر امور راهبردی» در دولت بنیامین نتانیاهو به همراه معاونش «رون دیرمر» حضور داشتند؛ این دو امروز در باکو دیدار می‌کنند.

از نگاه راهبردی، دیپلماتیک و اطلاعاتی، جمهوری آذربایجان نقطه تلاقی قابل اعتمادی برای آمریکا، ترکیه و اسرائیل به شمار می‌رود؛ همان طرف‌هایی که به طور مستقیم با وضعیت جدید سوریه مرتبط هستند. این در حالی است که این انتخاب به معنای به حاشیه‌ راندن عربستان سعودی و کشورهای خلیج فارس در شکل‌دهی به آینده سوریه است.

در حالی که قطر از نظر جغرافیای سیاسی و فرهنگی به فضای خلیج فارس نزدیک‌تر است، و دیرمر و شیبانی هم با هتل‌های آن آشنایی دارند، افزون بر آنکه پایگاه آمریکایی در چند صد متری لوکس‌ترین این هتل‌ها قرار دارد. اما قطر مکان مناسبی برای بررسی راه‌های تقویت مواجهه آمریکایی-اسرائیلی با ایران نیست، در حالی که بهره‌برداری جغرافیایی از آذربایجان امکان‌پذیر است، همان‌گونه که جنگ اخیر نشان داد. قطر تنها می‌تواند از طریق پایگاه آمریکایی برای فرماندهی عملیات‌ها نقش ایفا کند، ولی فضای مانور محدودی دارد. به نظر می‌رسد مذاکرات در محور اصلی خود در حال بررسی بهره‌برداری از سوریه به عنوان فرصتی جغرافیایی و امنیتی برای این رویارویی با ایران و حزب‌الله باشد؛ موضوعی که ترکیه نمی‌تواند آشکارا از آن حمایت کند و قطر نیز نمی‌تواند آن را بپذیرد. در حالی که آذربایجان در این مسیر جایگاه قابل توجهی برای خود تثبیت کرده است.

گذرگاه داوود و مناطق نفوذ جدید اسرائیل

هنگامی که اسرائیل به جنوب سوریه نفوذ کرد، اصطلاحی جدید در جغرافیای سیاسی و نظامی پدید آمد: "گذرگاه داوود". این پروژه اسرائیلی در پی آن است که جنوب و شمال سوریه را از طریق حرکت در امتداد مرزهای سوریه-عراق به هم متصل کرده و منطقه‌ای تحت نفوذ اسرائیل ایجاد کند. این منطقه بر دو محیط اجتماعی-سیاسی متکی خواهد بود که اسرائیل تلاش دارد آن‌ها را به عمق نفوذ خود بدل سازد، تحت عنوان "حفاظت از خطراتی" که از سوی نهادهای امنیتی و نظامی دولت جدید سوریه متوجه آن است.

اما این پروژه، پرسشی جدی را مطرح می‌کند: مذاکره سوری-اسرائیلی در این زمینه بر سر چیست؟ چراکه هر دولتی در سوریه، حتی اگر با اسرائیل هم‌پیمان باشد، نمی‌تواند به‌طور رسمی با تجزیه شمال و جنوب سوریه به مناطق نفوذ اسرائیل موافقت کند.

پیشنهاد اسرائیلی: دوره‌ای انتقالی برای اعتمادسازی

اسرائیلی‌ها راه‌حلی برای این معضل پیشنهاد کرده‌اند که تلاش دارند دولت سوریه را برای پذیرش و تبلیغ آن قانع سازند. این راه‌حل، سخن گفتن از یک مرحله انتقالی به مدت پنج سال تحت عنوان "اعتمادسازی" است. در این دوره، بحث در مورد آینده بلندی‌های جولان اشغالی و توافق جدایی نیروها به تعویق می‌افتد. دولت سوریه فعلی در این دوره باید بپذیرد که ترتیبات امنیتی اسرائیلی در جنوب و نیز در خط مرزی سوریه و عراق برقرار باشد، جایی که نیروهای آمریکایی مستقر هستند. این ترتیبات، افزون بر آن‌که "پل اعتماد" به شمار می‌آید، همکاری امنیتی در مقابله با تهدیدات عراق و ایران از آن سوی مرز نیز تلقی می‌شود.

این مسیر زمینی اسرائیل که به مرزهای ترکیه می‌رسد، با مسیر زمینی دیگری میان آذربایجان و ترکیه تلاقی پیدا می‌کند که تلاش می‌شود آن را به‌عنوان یک واقعیت تحمیلی، به ایران و روسیه تحمیل کنند، و آن را به‌عنوان «دوره‌ای آزمایشی پنج‌ساله» معرفی نمایند.

زنگزور و اتصال ژئوپولیتیکی اسرائیل به مرزهای ایران

ارمنستان در این میان به‌مثابه مانعی جغرافیایی میان ترکیه و آذربایجان از یک‌سو، و نیز دالانی ژئوپولیتیکی و راهبردی میان ایران و روسیه از سوی دیگر ایفای نقش می‌کند. ارمنستان ایران را به روسیه و بالعکس، روسیه را به هند و پاکستان متصل می‌سازد. اما ارمنستان آذربایجان را به دو بخش جداگانه تقسیم می‌کند: بخشی در شرق ارمنستان که بیشتر مساحت آذربایجان را در بر می‌گیرد، و بخش دیگر در جنوب غربی ارمنستان که شامل ولایت نخجوان است.

در این زمینه، طرح "گذرگاه زنگزور" با عرضی بین ۵ تا ۱۰ کیلومتر در خاک ارمنستان، برای اتصال دو بخش آذربایجان پیش می‌رود، اما در واقع هدف اصلی آن، قطع ارتباط ایران و روسیه از طریق ارمنستان و متصل کردن ترکیه به آذربایجان است. این ممر در گذشته چندین بار مطرح شده بود، اما اخیراً به‌شدت در حال پیگیری است. در دو ماه گذشته، تحرکات فشرده‌ای برای فعال‌سازی این ممر به طول ۵۰ کیلومتر در استان سیونیک ارمنستان صورت گرفته است.

مداخلات آمریکایی و سناریوی اتصال اسرائیل به مرز ایران

آنچه جالب توجه است، ورود مجدد "توماس باراک"، فرستاده ویژه آمریکا در امور سوریه و لبنان و نیز سفیر سابق این کشور در آنکارا، به صحنه پیشنهادات مذاکراتی پیرامون این گذرگاه است. او پیشنهاد داده که این گذرگاه به مدت صد سال اجاره داده شود و آن را به‌عنوان یک راه‌حل اقتصادی مطرح کرده است. باراک همان شخصی است که در حال حاضر مذاکرات سوری-اسرائیلی در باکو را نیز هدایت می‌کند.

در نهایت، پیوند دادن دو گذرگاه داوود و زنگزور از طریق ترکیه، راهی زمینی را برای اسرائیل به‌سوی آذربایجان فراهم می‌سازد، و به‌عبارت روشن‌تر، اسرائیل را مستقیماً به مرزهای ایران می‌رساند!