به گزارش مشرق به نقل از مهر، خلیفه و خلافت از ریشه «خلف» به معنای پشت سر، گرفته شده و به معنای جانشینی است. جانشینی گاه در امور حسی است؛ مانند: «و او کسی است که شب و روز را جانشین یک دیگر قرار داد»،[گاه در امور اعتباری؛ نظیر: «ای داود ما تو را در زمین جانشین قرار دادیم؛ پس بین مردم به حق قضاوت کن» و گاه در امور حقیقی؛ مانند خلافت حضرت آدم که در آیۀ 30 بقره مطرح شده است. به عبارت دیگر، در باطن واژۀ خلافت و جانشینی، این معنا نهفته است که خلافت ظهور مستخلف­عنه در خلیفه است و خلیفه کسی است که هویت او وابسته به مستخلف عنه است و جدای از او معنا و حقیقتی برایش نیست؛ از این رو اگر ذرّه­ای، غیر یا خود را نشان داد و کاری غیر از فعل او انجام داد، دیگر خلیفه نیست.
 
بر اساس اینکه خلافت، ظهور مستخلف­عنه در خلیفه است؛ اولین ظاهر، اولین خلیفۀ حق است. بنابر این کمال مطلق با تمام شئون کمالی اش ظهور می­کند و اولین مظهر او یک موجود و کامل ترین موجود خواهد بود. چنین موجودی همان انسان کامل است که خلیفۀ بی واسطه است که او نیز کمال و بساطت را به تبع، واجد بوده، آیینه­دار بساطت و کمال حقّ است و هر خلیفۀ دیگری برای خداوند به وساطت او خلیفه است. در حقیقت، او خلیفۀ خدا و دیگران خلیفۀ او هستند؛ یعنی سلسله خلافت به صورت طولی است نه عرضی. لذا اگر در یک زمان دو فرد دارای مقام خلافت باشند، یکی تابع دیگری است؛ مثل علی (ع) که در زمان پیامبر (ص) تابع او بود و مانند حسنین (ع) که در زمان علی (ع) تابع او بودند و … .
 
خلافت دو جهت دارد: یکی از طرف خدا و دیگری خلافت بر عالم. خلیفۀ کامل در همه عوالم حاضر است و واسطۀ همه فیوضات و مدیر و مدبّر سلسلۀ نظام هستی است. او، هم مظهر علم و قدرت و حیات و رازقیت و هدایت و … حق و هم واسطۀ علم و رزق و حیات و هدایت و … به خلق است. چنان که در روایت «بکم فتح الله و بکم یختم و بکم یمحو ما یشاء و یثبت … و بکم ینزل الغیث….» و روایات دیگر برای اهل بیت ثابت شده است.
 
درجات خلافت الهی
 
محور و مدار خلافت الهی علم به اسما است و با توجه به اینکه علم، دارای مراتب و درجات است، از این رو خلافت هم دارای درجات است پس هر کس به هر اندازه که مظهر اسمای الهی باشد، به همان اندازه سهمی از خلافت الهی دارد. البته در آیات جعل خلافت که علم به همه اسما بیان شد، اشاره به خلافت خلیفۀ تامّ و کامل دارد. براین اساس، می­توان در یک تحلیل، درجات خلافت را این گونه ترسیم کرد:
 
الف. عده­ای از این راه منحرف گشته و راه شیطان را می­پیمایند، اینان خلیفۀ شیطان اند.
ب. کسی که اسمای الهی را و لو به نحو ضعیف در خود به فعلیت نرساند، بالقوه خلیفۀ خدا است.
ج. در انسان هایی که همۀ اسما به نحو ضعیف یا متوسط حضور دارد و ثبوت اسما و کمالات الهی برایشان در حدّ «حال»است؛ ـ یعنی گاهی واجد و زمانی فاقد آنها می­شوند- و یا در حد «ملکه» است؛ یعنی دارا شدن اسما برایشان سهل و زوالش از آنان به کندی صورت می گیرد ـ، خلافت آنان نیز در حد حال و ملکه است.
 
د. بروز صفات و اسمای الهی در عده ای از حدّ ملکه فراتر رفته عین هویت و وجود آنها می گردد، ازاین رو، هرگز از آنها جدا نمی­شود؛ زیرا چیزی که عین ذات شد سلب آن از ذات، سلب شیء از خود می­شود و محال است. خلافت چنین انسانی نیز عین هویت او است و هرگز از او جدا نمی­شود.
مرحله اخیر، مختص به انسان کامل و مراحل دیگر، بهرۀ انسان های متوسط و ضعیف است. هم چنین هر یک از مراحل ذکر شده خود نیز دارای مراتبی­اند.
 
انسان؛ خلیفۀ کیست؟

با توجه به آیات ۳۰ و ۳۱ سورۀ بقره، انسان خلیفۀ الله است. در  آیۀ ۳۰ از عبارت «انی جاعل فی الارض خلیفة…» و ضمیر متکلم وحده فهمیده می شود که متکلم، خداوند، برای خود جانشین جعل کرد نه برای غیر، و در آیۀ بعد رمز و راز برگزیدن انسان به عنوان خلیفه را، علم به همۀ اسمای الهی بیان کرد و فرمود: «علّم آدم الاسماء کلّها»؛ به تعبیر دیگر، در آیۀ اوّل خداوند انسان را خلیفۀ خود و در آیۀ دوم، میزان قدرت جانشین خود و وسعت خلافت عطا شده به او را بیان کرد و از آن جا که حقیقت خداوند در کسوت اسمای او جلوه­گر است، با توضیح دو مطلب؛ یعنی اسما و دیگری معنای تعلیم آن به انسان روشن می­شود، انسان خلیفۀ کیست و تا چه اندازه می­تواند کار خدایی بکند و اوصاف الهی را دارا شده و در خود به ظهور برساند.
 
مراد از اسماء: اسم به معنای نشانه است. اسم لفظی، نشان و راهنمای مفاهیم ذهنی و مفاهیم ذهنی، اسم برای حقایق عینی و حقایق عینی اعم از غیب و شهود، اسم و نشان از آفرینندۀ خود دارند. حال باید دید اسمای خداوند که در این آیه به انسان تعلیم داده شد، کدام قسم از این اسم هاست، آیا الفاظ مراد است یا مفاهیم ذهنی و یا حقایق عینی؟
 
دانستن صرف الفاظ، یا صرف مفاهیم برای مسجود شدن آدم نزد فرشتگان کافی نیست؛ زیرا "کمال آگاهی از الفاظ، برای دست یابی به مقاصد قلوب است و فرشتگان برای پی­بردن به مقاصد قلب ها نیازی به الفاظ و لغات ندارند، بلکه بدون وساطت آن، مقاصد دل ها را تلقی می­کنند”.
 
صرف فهم مفاهیم ذهنی و درک صورتی از حقایق نیز پایین­تر از مقام فرشتگان است؛ زیرا آنها با عین بعضی از حقایق عالم ارتباط دارند و نه با مفاهیم آنها و درک آنها حضوری است نه حصولی، گرچه همه حقایق عالم مشهود آنها نیست؛ لذا دلیل سجدۀ آنها بر انسان، فقط برای آگاهی او از مفاهیم حقایق نمی­تواند باشد. پس، مراد از اسما همان حقایق از سویی و همه حقایق عینی از سوی دیگر است که فرشتگان را تحمل حمل و بالی برای پرواز به قلّۀ رفیع آنها نبود و طبق آیات بعدی، اسما، همان حقایق غیبی عالم است؛ زیرا در آیۀ ۳۳ فرمود: "الم اقل لکم انی اعلم غیب السموات و الارض”،
 
بنابر تفسیر برخی مفسران، مقتضای سیاق آیات ۳۰ تا ۳۳ سورۀ بقره این است که این غیب، چیزی جز همان اسمای تعلیم داده شده و غیر از مسائل مورد نظر در "انّی اعلم ما لا تعلمون” نیست؛ یعنی چیزی که شما نمی دانید و فقط در حیطۀ علم من است به انسان دادم. پس اسما، حقایق غیبی است فوق فهم وجود فرشتگانی که خود فوق عالم ماده و واجد بعضی از مراتب غیب­اند و همان حقایق عالیه است که همۀ حقایق عالم از آن نشأت می گیرد و همۀ حقایق عالم اعم از غیب و شهود را شامل می­شود.
 
معنای تعلیم: با توجه به مطالب گفته شده و تلقی بدون واسطۀ اسما توسط حضرت آدم (ع)، به دست می آید که مراد از تعلیم، اولاً: اعطای علم شهودی و حضوری به اسما است نه صرف آگاهی مفهومی به آنها. ثانیاً: علم لدنی و تلقی مستقیم از خدواند است، و چون علم، دارایی است، چه دارا بودن مفهوم و صورت شیء و چه دارا بودن خود شیء، این دو خصیصه که از معنای تعلیم الهی (شهودی و لدنی بودن) ذکر گردید، حکایت از آن دارد که خداوند، آدم و انسان را دارای حقیقت عینی اسمای حسنا وـ بنابر معنای پیش گفته شده از اسما ـ آیه و نشانه تمام نمای اسمای خود گردانید.
 
پس، با توجه به مطالب فوق و نیز چون آیه دلالت بر تعلیم همه اسما دارد و اسمی که دربردارندۀ همۀ اسما بوده و همۀ اسما جلوۀ آن است، اسم "الله” است. انسان، خلیفة الله است نه خلیفۀ ربّ؛ زیرا ربّ یکی از اسمای الهی و جلوه­ای از اسم "الله” است. در حقیقت، انسان مظهر تامّ الهی و جلوه­گاه همه اوصاف الهی و عهده­دار همه کارهای خدایی برای ماسوی­الله است.

انسان و مقام خلیفة الهی

خداوند، استعداد خلیفه شدن خود را با دمیدن روح خود در انسان به ودیعت نهاد؛ چنان که از آیۀ «و نفخت فیه من روحی» استفاده می شود و علاوه در آیۀ «انّی جاعل…» صریحاً از خلافت «آدم» سخن به میان آمده است. البته از آنجا که اولاً: در آن آیه جعل خلافت به صورت جملۀ اسمیه بیان شده و جملۀ اسمیه دال بر استمرار جعل خلافت است، پس خلافت منحصر در حضرت آدم (ع) نیست. ثانیاً: جملۀ «ا تجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء» حاکی از این موضوع است که خلافت منحصر در حضرت آدم نیست؛ زیرا اگر سخن از خلافت حضرت آدم بود و بس، با توجه به این نکته که حضرت آدم (ع) معصوم است و فساد و خونریزی نمی کند، جا داشت خداوند به فرشتگان بفرماید: آدم فساد و خونریزی نمی کند.
 
البته از آنجایی که مدار خلافت الهی علم به اسماء است و از سوی دیگر آگاهی به اسما الهی نیازمند استقامت در مسیر بندگی است، و  همۀ انسان ها استقامت در مسیر بندگی ندارند، مقام خلافت الهی در همۀ انسان ها تحقق و فعلیت ندارد و مقامی که فرشتگان شایستۀ آن نبودند در اختیار جنایتکاران عالم قرار نمی گیرد.
 
مصداق خلیفةالله

بر اساس روایاتی؛ مانند روایت نبوی "اول ما خلق الله نوری" که حضرت رسول (ص) خودشان را اولین ظهور حق معرفی می­کنند و روایت امیر المؤمنین (ع) که فرمود: "ما للّه آیة اکبر منّی" و مضامین بلند زیارت جامعه کبیره و روایات دیگر و توصیف اهل بیت (ع) در قرآن، کامل ترین مصداق خلیفةالله، چهارده معصوم (ع) هستند.
 
همۀ انبیا و مرسلین نیز در مراتب مادون آن وجود های نورانی، انسان کامل و خلیفةالله هستند. چنان که در این آیه، از حضرت آدم و در روایاتی از برخی انبیا صراحتاً با واژۀ خلافت یاد شد. هم چنین در آیات و روایات، برخی از افعال الهی به انبیا نسبت داده شد؛ مانند شکافته شدن دریا به دست موسی (ع)، گلستان شدن آتش برای حضرت ابراهیم (ع)، مسخر شدن باد و غیره برای حضرت سلیمان (ع)، شفای نابینا و احیای مردگان به دست عیسی (ع) و مواردی دیگر که به عنوان نمونه­هایی از تصرف در عالم، خبر از خلافت الهی آنان می­دهد.
 
بعد از رتبۀ چهارده معصوم و انبیا و مرسلین، برخی از انسان های وارسته و متدین و دارای علم و عمل صالح نیز به اندازۀ علم و یافت اسمای الهی، در مرتبۀ مادون انبیا و با واسطۀ آنان، مصداق خلیفةالله هستند. چنان که به عنوان نمونه در قرآن، خداوند، جهاد رزمندگان را به خود نسبت می­دهد؛ مانند: "فلم تقتلوهم و لکن الله قتلهم” و "قاتلوهم یعذّبهم الله بایدیکم و …” که در این آیات، امور فراوانی که به دست مجاهدان پرهیزکار ظاهر شده به خداوند استناد داده شده است. نیز در روایات، بعضی از صحابه مانند سلمان و… "منّا اهل البیت” لقب گرفتند که بیانگر خلافت بدون واسطۀ  آنها از اهل بیت در حد وسعت وجودی هر یک از آنها و خلافت با واسطۀ الهی آنان است.
 
می­توان از عرفای کامل و اهل کرامتی که نام و شرح حال آنان در کتاب های تذکره­ نویسان آمده است، نیز به عنوان مصادیق خلیفة الله یاد کرد.

نقش خلیفه الهی در هدایت انسان ها
 
هر انسان به نوبۀ خود در عالم هستی تأثیر و تأثراتی دارد که بسته به وسع و گسترۀ وجودی هر فرد فرق می کند. انسان هر قدر در عالم هستی از سعۀ وجودی بیشتری برخوردار باشد می تواند در عالم مؤثرتر باشد تا جایی که مثل انبیاء و اولیاء خاص الهی که عالمی را با عظمت خود دستخوش تغییرات اساسی می کند.
 
بنابر این هر کس بسته به تلاشی که در جهت اصلاح خود و تزکیه نفس کرده و مقاماتی که در این راه نائل شده می تواند مؤثر در عالم و در انسان های دیگر باشد و نمی شود به قول مطلق تعیین کرد که فلان شخص چقدر در تعیین جایگاه دیگران دخیل است ولی با وجود تمام این تأثیر و تأثرات هیچ گاه این تأثیرات موجب سلب اختیار انسان نمی شود و تنها زمینه ای برای اختیار انسان فراهم می کند و هر کس هم هر قدر در سیر و سلوک الی الله پیش روی کند در هدایت و جهت دهی انسان های دیگر تأثیرگذارتر خواهد بود، ولی به هر حال هر کس خودش جایگاه خود را تعیین می کند و برای همین، مسئول اعمال و جایگاه خود در پیشگاه خداوند متعال است و تأثیرات فقط در حدّ اعداد و فراهم آوردن زمینه و روشن گری است و این خود فرد است که جایگاه خود را با حسن اختیار یا با سوء اختیار تعیین می کند و برای همین است که مسئولیت اعمالش به عهدۀ خودش است.
 
آیت الله جوادی آملی نیز در تفسیر اصطلاح خلیفة الله می گوید:... منشا خلافت انسان را علم او به غیب آسمان ها و زمین معرفى مى کند و این نشان مى دهد که حوزه خلافت او همه غیب و شهادت است؛ زیرا عالم به غیب، به طریق اولى عالم به شهادت نیز هست و نتیجه اش آن است که نازلترین موجودهاى مادى تا عالیترین موجودهاى مجرد، همه زیر پوشش ولایت و خلافت اوست و آنچه در شکافته شدن دریا به دست حضرت موسى، و گلستان شدن آتش براى خلیل الله، و مسخر شدن باد براى حضرت سلیمان و انشقاق قمر با اشاره رسول اکرم (ص) به وقوع پیوست همه صرفا از آثار سیطره ولى الله بر عالم ملک است...
 
وی در بحثی دیگر در مورد خلیفة الله تأکید می کند: ... مراد از خلافت، حقیقت جامع آن است که درجات فراوانى را به همراه دارد، گرچه مصداق عینى مطرح در آیه محل بحث، داراى خلافت مطلق و کامل است که بهره انسان کامل است ؛ زیرا اصل خلافت، مراتبى دارد و هر انسان به مقدار علمى که به اسماى الهى دارد و بر اثر آن بر دیگر موجودات برترى مى یابد، خلیفه الله است.
 
آیت الله جوادی آملی با تأکید بر درجات مختلف خلافت الهی، تصریح می کند: ... خلافت الهى درجات متعدد دارد؛ زیرا خداوند، ظهورهاى متفاوت دارد و آنچه در آیه محل بحث مطرح است خلافت خلیفه تام و کامل است که کار خداى سبحان را به اذن او در همه شوون جهان امکان انجام مى دهد؛ یعنى چون خداى سبحان علیم و قدیر بالذات است، انسان کامل نیز مظهر تام آن علیم و قدیر است و عالم به علم الهى و مقتدر به قدرت الهى و متخلق به اخلاق الهى است و محدوده جهان تکوین براى او، همانند محدوده بدن براى هر انسان است که هر کارى را اراده کند به اذن خدا مى تواند آن را انجام دهد و چنین انسان کاملى هم در ذات (به اصطلاح حکیمان ) و اوصاف ذاتى و هم در اوصاف فعلى و آثار عینى خلیفه الله است؛ ذات و صفاتش خلیفه ذات و صفات خداست و افعال و آثارش ‍ خلیفه افعال و آثار خداست.
 
یعنى در هر چهار جهت، مظهر خداست بدون آن که از خود واجدى چیزى باشد و چنین مقامى را احدى از موجودات، حتى فرشتگان ندارند، بلکه ویژه انسان کامل است؛ اگر هر یک از موجودات در هر درجه اى از وجود که هستند در محدوده صفات جمال و جملالى که دارند و به اندازه وسعت وجودیشان خلیفه الله هستند؛ یعنى مظهر اسمى از اسماى الهى هستند، خواه جزئى و خواه کلى.
 
خلافت الهى که مقول به تشکیک است از جهات گونه گون قابل ارزیابى است. آنچه هم اکنون به آن پرداخته مى شود بیان درجات متفاوت آن از لحاظ کیفیت ارتباط اوصاف کمالى با روح انسان خلیفه الله است ؛ زیرا مراتب خلافت خدا مرهون بررسى مراحل پیوند صفات الهى با روح متصف به آن است. اگر کسى واجد اوصاف کمال خداوند باشد فى الجمله داراى خلافت او خواهد بود.
 
فرق خلافت با رسالت و امامت
 
این مفسر قرآن در تشریح تفاوت خلافت با رسالت یاداور می شود:... گرچه هر پیامبرى خلیفه خداست و از ولایت الهى بهره مند است، لیکن عنوان نبوت و رسالت که خصیصه تشریع و تبلیغ و مسئولیت تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه نفوس را به همراه دارد غیر از عنوان خلافت و ولایت است که صبغه تکوین را نیز تداعى مى کند و چنین ویژگى را نیز در صحابت خود داراست.
 
آیت الله جوادی آملی در بخش دیگری از تفسیر خلیفة الله به تفاوت امام و خلیفه پرداخته و می گوید:... مسأله خلیفه و امام فرقی که با هم دارند اینست که خلیفه بالقیاس به گذشته است و امام نسبت به آینده، خواه سبق و لحوق زمانی باشد خواه غیر زمانی، اگر کسی به دنبال دیگری حرکت کرد و جای او را اشغال کرد می‌شود خلیفه و اگر کسی خود راهنمای دیگران بود که دیگران به او اقتدا کردند می‌شود امام ممکن است یک موجود هم خلیفه باشد و هم امام امّا خلافتش نسبت به دیگرانی است که بر او مقدّم بوده‌اند و امامتش نسبت به دیگرانی است که از او متأخّرند.
 
خلیفه الله مظهر خدای سبحان است
 
وی «خلیفة الله» را بالاترین مقام خوانده و می گوید: ... اگر کسی خلیفه خدا شد خدا یک موجودی است بکلّ شیء محیط، خلیفه او هم باید یک موجودی باشد به اذن او آنچه در جهان آفرینش هست، احاطه داشته باشد وگرنه خلیفه نسبی خواهد بود نه خلیفه مطلق، اگر چیزی خلیفه الله شد باید مظهر خدای سبحان باشد در همه اسمای فعلیّه حق هر جا سخن از فعل حق است و ظهور فعلی حق است آن خلیفة الله مظهر آن اسم باشد و همه آن شؤون را داشته باشد چیزی در جهان به نام ظهور حق و فیض حق ظهور ندارد مگر این که این خلیفه الله واجد اوست. چون خاصیّت خلافت مطلقه این است