آغاز جنگ تحمیلی در کشور ما، نقطه شروع یک دفاع همه جانبه بود. این موضوع شرایطی را به وجود آورد که سینماگران ایرانی در مقام تصویرسازان هنری جامعه و به‌عنوان افرادی که تاثیرپذیری زیادی از محیط اطراف خود دارند، به انعکاس این رویداد بپردازند. در این میان وجه هنری‌ای که فیلمسازان ایرانی پیش روی خود قرار دادند با رویکرد فیلمسازان جنگی در دیگر کشورهای جهان تفاوت‌های اساسی داشت.

 

جنگی که ملت ایران در آن قرار گرفته بود، در قالب یک هجوم بی‌امان شکل گرفت و رزمندگان کشورمان که از قشرهای مختلف جامعه بودند در مقام دفاع برآمدند. این موضوع تاثیر بسیار زیادی بر نگاه سینماگران گذاشت. به خصوص که بسیاری از این فیلمسازان از نزدیک این حماسه را شاهد بودند و کم و بیش فیلمبرداری عرصه مستند جنگ را تجربه کرده بودند.

 

سینمای دفاع‌مقدس در کشور ما هم به جهت ساختار و هم از نظر مضمون در دو وجه کاملا متفاوت ارائه شد. در یک شکل فیلمسازان به انعکاس درگیری‌های مستقیم رزمندگان ایرانی با مهاجمان عراقی پرداختند. در این گونه خاص از سینمای جنگ، درگیری مسلحانه، حمله و دفاع و مهمتر از آن مفهوم ایثار و شهادت انعکاس پیدا می‌کرد.

 

در شکل دیگر ژانر دفاع مقدس، فیلم‌هایی تولید شد که به‌طور مستقیم درگیری‌های جبهه‌ نبرد را به تصویر نمی‌کشیدند؛ بلکه در پی انعکاس تبعات جنگ بودند که در وجوه مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خود را نمایان می‌کرد. البته در مورد اطلاق عنوان دفاع مقدس به فیلم‌هایی از این دست همواره اختلاف‌نظر وجود داشته است. چون در برخی موارد فیلمسازان برای اینکه اثر خود را یکی از آثار مربوط به این گونه سینمایی معرفی کنند، از چند دیالوگ، یک صحنه کوتاه یا حتی یک شخصیت مربوط به جنگ استفاده می‌کردند. در حالی که فیلم آنها به گونه اجتماعی تعلق داشت.

 

در این گزارش تفکیک خاصی از نظر ساختار آثار صورت نمی‌گیرد؛ بلکه تعدادی از فیلم‌های سینمایی که از نظر کارشناسان و نویسندگان سینمایی به عنوان اثری در ژانر دفاع مقدس معرفی شده و مخاطبان خاص و عام به آنها توجه بیشتری نشان داده‌اند و به عبارتی بخشی از آثار ماندگار این‌گونه سینمایی محسوب می‌شوند، در این گزارش به آنها اشاره‌هایی می‌شود. هر چند بدون تردید سینمای دفاع مقدس از جلوه‌های بسیار بیشتری برخوردار است.

 

راوی پراحساس جنگ

 

رسول ملاقلی‌پور جزو فیلمسازانی است که از ابتدای فعالیت سینمایی در ژانر دفاع‌مقدس فعالیت و هر دو نوع ساختار و ارائه مضمون این عرصه را تجربه کرد. همین مسئله باعث شد وی در هر دو شکل سینمای جنگ آثار قابل تاملی از خود به جای بگذارد. فیلم "سفر به چزابه" که سال 74 ساخته می‌شود یکی از آثار ماندگار این کارگردان و سینمای جنگ است. روایت قصه در قصه و بیان احساسی و تاثیرگذار فیلم و به کارگیری جلوه‌های ویژه بسیار خوب فیلم که برای دوره خود قابل توجه و حرفه‌ای مورد استفاده قرار گرفته بود، این اثر را بسیار دیدنی کرد.

 

تداوم فیلمسازی این کارگردان در عرصه دفاع مقدس منجر به ساخت فیلم "قارچ سمی" در سال 1380  شد. این اثر تلفیقی از نشان دادن صحنه‌های درگیری مسلحانه و بیان مسایل اجتماعی بود، اما این بار بیان فیلمساز پیچیدگی خاصی پیدا می‌کند. استفاده از نمادهای گوناگون به منظور بیان بخشی از مسایل و مشکلات اجتماعی که گریبانگیر اقشار مختلف به خصوص جوانان است، در این اثر مورد توجه کارگردان قرار می‌گیرد.

 

"مزرعه پدری" که سال 82 ساخته می‌شود، اوج توانایی ملاقلی‌پور در استفاده از جلوه‌های ویژه میدانی در یک فیلم است. این اثر اگر در زمان مناسب تری به نمایش درمی‌آمد و در سایه فیلم‌های پرهزینه آن سال قرار نمی‌گرفت، بدون تردید توانمندی‌های سازنده اثر و جذابیت های فیلم به خوبی مشخص می‌شد. بازی های بسیار قوی و حرفه‌ای و داستانی منسجم و قابل قبول، بخش دیگری از ویژگی‌های این فیلم را تشکیل می‌دهد.

 

عبور از کرخه تا راین

 

ابراهیم حاتمی‌کیا دیگر فیلمساز عرصه دفاع مقدس است که پس از دو فیلم نخست خود که جنگ را در جبهه‌های نبرد به تصویر می‌کشید به سمت سینمای جنگ با توجه به وجوه اجتماعی تمایل پیدا کرد. "از کرخه تا راین" که سال 71 ساخته می‌شود یکی از این آثار است که به دلیل توجه خاص و تاثیرگذار کارگردان به مسئله جانبازان شیمیایی توانست نظر بسیاری از مخاطبان خاص و عام را به خود جلب کند.

 

این کارگردان سال 76 فیلم "آژانس شیشه‌ای" را می‌سازد. بسیاری این اثر سینمایی را در گونه سیاسی قرار می‌دهند و فیلمی کاملا ایدئولوژیک می‌دانند که به بیان اندیشه‌های گروهی خاص از افراد جامعه می‌پردازد. گروهی نیز این فیلم را جزو آثار متفاوت عرصه دفاع مقدس می‌دانند که قصد بیان مظلومیت رزمندگان و جانبازان را دارد. اما در هر صورت فیلم با فروشی بسیار خوب مواجه شد و مخاطبان بسیاری از طیف‌های مختلف جامعه را به خود فراخواند.

 

جواد شمقدری هم فیلمسازی است که "بر بال فرشتگان" را در سال 71 ساخت. این فیلم بر وجه مسائل اعتقادی و اندیشه‌ای رزمندگان عرصه دفاع مقدس تاکید می‌کرد. در عین حال فیلم از نوعی شاعرانگی و توجه به مسایل عمیق انسانی برخوردار است که همین موضوع باعث می‌شود فیلم از استقبال به نسبت خوب تماشاگران بهره‌مند شود.

 

ورود زبان طنز به روایت جنگ

 

اما فیلم "لیلی با من است" را که سال 74 ساخته می‌شود می‌توان نخستین فیلم کمدی در عرصه دفاع مقدس نامید. این اثر در زمان خود بسیار جسارت آمیز محسوب می شد. به این خاطر که نحوه تحول یک فرد و قرار گرفتن در شرایط تغییر با کمدی و خنده و حتی اتفاقی به تصویر درمی آید. این موضوع تا آن زمان سابقه نداشت. چون پیش از آن تمامی رزمندگان افرادی معتقد، محکم و عاشق جبهه و جنگ به تصویر کشیده می‌شدند.

 

 

"عملیات کرکوک" که سال 70 توسط جمال شورجه ساخته می‌شود، بر اساس اتفاقات واقعی در یکی از عملیات‌ها به تصویر کشیده می‌شود. این فیلم از نظر طراحی درگیری‌ها و بیان روابط علت و معلولی از منطق خوبی برخوردار است و همین مسئله باعث می شود که باورپذیری اثر تا حدود زیادی افزایش پیدا کند. همچنین ایجاد تعلیق و تحرک در داستان شرایطی را به وجود می‌آورد که بینندگان از تماشای اثر خسته نشوند.

 

عبداله باکیده هم سال 70 فیلم "پوتین" را می‌سازد که تلاش تعدادی از رزمندگان ایرانی دربند نیروهای عراقی را نشان می‌دهد که برای فرار از دست دشمن تلاش می‌کنند. مهمترین ویژگی این فیلم به تصویر درآوردن نابرابری امکانات و ابزارهای جنگی است که در اختیار دو گروه درگیر قرار دارد. همچنین بازیگردانی فیلم نشان از توانایی بسیار خوب کارگردان فیلم دارد.

 

فیلم "سرزمین خورشید" سال 75 به کارگردانی احمدرضا درویش ساخته می‌شود. سازنده این اثر ضمن استفاده از خسرو شکیبایی که در آن دوره شناخته شده ترین بازیگر سینمای ایران محسوب می‌شد و گرفتن بازی متفاوت از وی، در استفاده از تکنیک دوربین روی دست و هدایت بسیار خوب بازیگران فرعی شرایطی را به وجود می‌آورد که این اثر از جذابیت خاصی برخوردار شود و نظر مخاطبان را به خود جلب کند.

 

 

همین کارگردان سال 82 فیلم "دوئل" را با هزینه‌ای بسیار زیاد می‌سازد. سرمایه گذاران این اثر که ارگان‌های مختلف دولتی بودند، برای ساخته شدن ماندگارترین اثر سینمای جنگ تلاش کردند. البته فیلم در مجموع توانست مخاطبان زیادی را به خود جذب کند و بازسازی صحنه‌های جنگ در نیمه نخست اثر و استفاده از صدای دالبی سراوند دیجیتال هر مخاطبی را مجذوب می‌کرد. هر چند ایرادهای فیلمنامه اثر را با مشکل کیفیت مواجه کرد.

 

مرحوم سیف اله داد با آنکه در طول فعالیت سینمایی خود فقط 3 فیلم تولید کرد، اما با ساخت "کانی مانگا" در سال 66 توانست نام خود را در میان کارگردان‌های توانای این ژانر ثبت کند. این فیلم ضمن اینکه یکی از عملیات ‌های واقعی دوران دفاع مقدس را به تصویر می کشید، بر وجه عملیات کماندویی و استفاده از مهارت های بدنی و جنگی شخصیت های داستان تاکید می‌کند و همین مسئله باعث ایجاد جذابیت به نسبت زیادی در فیلم می‌شود و در دوره خود فروش قابل توجهی می‌کند.

 

"حمله به اچ 3" را هم می‌توان یکی جذابترین و تاثیرگذارترین فیلم‌های دفاع مقدس معرفی کرد که در آن به یکی از پیچیده‌ترین و موثرترین عملیات هوایی دوره جنگ تحمیلی اشاره می‌شود. در این فیلم استفاده بسیار خوبی از جلوه‌های ویژه کامپیوتری شده و نماهای هوایی که در فیلم به کار گرفته می‌شود، در باورپذیری فیلم بسیار موثر است. به نحوی که بازسازی کامل و به نسبت دقیقی از یک عملیات محسوب می‌شود و همین مسائل فیلم را از جذابیت بسیار زیادی برخوردار می‌کند.

 

آخرین ساخته سینمایی حمید خیرالدین با عنوان "سجده بر آب" را هم می‌توان یکی دیگر از آثار ماندگار عرصه دفاع مقدس معرفی کرد. این فیلم تلاش می‌کند پیوند میان عشق به کشور و خانواده را در وجهی آسمانی به تصویر بکشد و اینکه یک رزمنده هر دو جنبه را به خوبی در کنار همدیگر مورد استفاده قرار می‌دهد. این موضوع باعث می‌شود فیلم با آنکه در عرصه دفاع مقدس ساخته شده وجهی کاملا لطیف و انسانی داشته باشد و مخاطب را تحت تاثیر قرار بدهد.

 

 

رخشان بنی‌اعتماد که اصولا در ژانر اجتماعی فعالیت می‌کند، سال 82 یکی از اپیزوهای فیلمی با عنوان "روایت سه گانه" را در مدت زمانی حدود 40 دقیقه می‌سازد. "ننه گیلانه" به قدری از سوی منتقدان مورد توجه قرار می‌گیرد که با توجه به انصراف سازندگان "روایت سه گانه" در زمینه اکران عمومی فیلم، این اپیزود توسط بنی‌اعتماد و همراهی محسن عبدالوهاب تبدیل به اثری مستقل با عنوان "گیلانه" می‌شود که تاثیرگذاری فوق العاده بخش دوم فیلم مخاطبان بسیاری را به خود جلب می کند.

 

در ادامه توجه به سینمای دفاع مقدس و نگاه محدود فیلمسازان در این عرصه در سال‌های اخیر البته شاهد ورود آثار طنز به گونه دفاع مقدس بودیم. که از میان آنها می‌توان به "اخراجی‌ها" ده نمکی و "ضدگلوله" مصطفی کیائی اشاره کرد. "اخراجی‌ها" در این میان فروش بسیار بالایی در میان آثار دفاع مقدس را به نام خود ثبت کرد.

 

 

محمدعلی باشه‌آهنگر یکی از فیلمسازان نسل جدید سینمای ایران است که توانست با فیلم "فرزند خاک" یک راه جدید را در این عرصه باز کند و حتی با وجود کمرنگ بود این ژانر در سینمای ایران اما طرفداران بسیاری پیدا کرد. وی در آثار خود به تبعات چنگ می‌پردازد که هر بار یک بخشی از آسیب‌های جنگ را با نگاهی هوشمندانه و تاثیرگذار به مخاطب خود نشان می‌دهد. "بیداری رویاها" و "ملکه" از دیگر آثار وی به شمار می‌رود.

 

"پرویز شیخ‌طادی نیز با فیلم "روزهای زندگی" به روزهای از جنگ و دفاع مقدس می‌پردازد که شاید تا کنون توجه هیچ فیلمسازی را در سینمای ایران به خود جلب نکرده‌است. از این روز توانست برای مخاطبان جذابیت داشته باشد. این فیلم با محور قرار دادن روزهای پایانی جنگ و پس از قطع نامه، صحنه‌هایی از یک پناهگاه و بیمارستان صحرایی را نشان می‌دهد که در معرض جنگ قرار دارد. این فیلم در جشنواره فجر جوایز متعددی را از آن خود کرد.

 

"بوسیدن روی ماه" نیز عنوان آخرین ساخته همایون اسعدیان است که یکی از بهترین آثار سینمای دفاع مقدس در سال‌های اخیر به شمار می‌رود. این فیلم بیان احساسات مادران شهید است که سال‌ها انتظار فرزندان خود را کشیده‌اند. اما حالا نیز با ایثار و فداکاری می‌خواهند یک رشادت دیگری را رقم بزنند البته این فیلم به‌زودی اکران می‌شود.

 

نگاهی به این آثار جدا از اینکه باعث مرور بخشی از خاطرات تصویری علاقمندان به سینما می‌شود، شرایطی را فراهم می‌آورد که مدیران سینمایی با نگاهی به کارنامه درخشان تعدادی از فیلمسازان عرصه دفاع مقدس، شرایطی را برای آنها به وجود آورند تا با استفاده از تجربیات گذشته خود و مسایل و موضوع‌های مختلفی که در حال حاضر می‌تواند مورد استفاده سینماگران قرار بگیرد، آثاری جذاب و عمیق مناسب با نگاه علاقمندان امروز به سینما تولید کنند تا همواره در حسرت گذشته نباشیم! البته تا حدودی با آثار بسیار محدودی ما شروع دوباره خوبی در این عرصه داشته‌ایم که امید است این تعداد بیشتر شود.