به گزارش مشرق، با گذشت زمان آیین سنتی پیاده روی اربعین به یک پدیده بزرگ اجتماعی تبدیل شده است و طبیعت پدیده های بزرگ این است که دارای پیامدهای مثبت و منفی هستند.

وجود پیامدهای منفی در چنین محیطی و با این شمار عظیم از زائران ایرانی کاملا طبیعی است و حتی باید مدعی شد بسیار کمتر از حد انتظار است. شاید آنچه موجب می شود این آسیب ها اندک باشد، فضای معنوی حاکم بر این آیین است که قطعا از رخ دادن بسیاری از مسائل پیشگیری می کند. با این حال نمی توان وجود این آسیب ها را نادیده گرفت و به پیامدهای منفی آن توجه نکرد.

این پیامدها در ابعاد مختلفی آشکار شده و در صورت عدم شناسایی دقیق آن ها ممکن است در بلند مدت منجر به بروز مشکلات ریشه ای و شاید اختلال در برگزاری این آیین مذهبی شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

مراسم پیاده روی اربعین که یک سنت مذهبی است و رفته رفته با حضور ملیت های مختلف در آن به یک پدیده اجتماعی بزرگ تبدیل شده است.

از آنجاییکه این پدیده برخواسته از یک آیین مذهبی است نباید و نمی توان تلقی صرفاً مثبت از این پدیده داشت زیرا بزرگی هر پدیده اجتماعی به معنای آن است که پیامدهای خواسته و ناخواسته متنوعی در دل آن وجود دارد و چه بسا ممکن اسـت حتی شناخت دقیقی از آن ها وجود نداشته باشد.

در این میان، پیش بینی پذیر است که آسیب های اجتماعی و فرهنگی متنوعی هم حسب معیارهای دستگاه های سیاستگذار یا نظام های ارزشی مختلف شناسایی شود. وجود همین آسیب های اندک نیز گاهی خود را به شکلی بسیار برجسته و مهم نشان می دهد.

به ویژه، با توجه به حساسیت برخی کشورهای منطقه و رسانه های بین المللی به نزدیکی دو کشور ایران و عراق و همبستگی میان شیعیان، برجسته کردن بیش ازحد برخی از این آسیب ها از سوی رسانه های وابسته به آن ها طبیعی است. ضمن آنکه، باتوجه به افزایش سال به سال حضور زائران ایرانی و غیرایرانی در این مراسم، احتمال پررنگ تر شدن این آسیب ها نیز وجود دارد کـه لازم است تدابیری در این زمینه اندیشیده شود.

هنوز از آنچه در بستر واقعیت زیارت و پیاده روی اربعین رخ می دهد، شناخت عمیق و دقیقی وجود ندارد. به همین سبب، به مجموعه متنوعی از پژوهش های رشته های مختلف علوم انسانی و اجتماعی نیاز است تا بتوان ابعاد مختلف این پدیده را در نسبت با جامعه ایرانی و عراقی و اوضاع میان فرهنگی آن بازشناسی کرد.

روش شناسی

برای گردآوری داده های این پژوهش از هر دو گروه روش های اسنادی و کتابخانه ای و همچنین روش های میدانی استفاده شده است.

داده های اسنادی و کتابخانه ای شامل، کتب و مقالات علمی، سفرنامه ها، نتایج نظرسنجی ها و گزارش های رسانه ای است. بخش میدانی پژوهش دربرگیرنده مصاحبه های نیمه ساختارمند با سه گروه «کارشناسان و خبرگان مرتبط و مطلع درباره رویداد پیاده روی اربعین»، «موافقان» و «منتقدان» برگزاری آیین اربعین است.

در کنار مصاحبه ها، حضور پژوهشگر در آیین پیاده روی سال ۱۳۹۷ و مشاهده اجرای این آیین و مشکلاتی که زائران با آن ها روبه رو بودند و برخی آسیب ها در طول راه، به کمک بخش میدانی یافته ها آمد.

یافته ها ابتدا در مقولات و مفاهیمی جداگانه دسته بندی شد همچنین برای مفاهیم و مقولاتی که از پیش وجود نداشت نیز مقوله ساخته شد. سپس مقولات نزدیک به یکدیگر، چنانچه موجب ازدست رفتن جزئیات مهم نمی شد، در یکدیگر ترکیب شدند.

در مرحله بعدی، این مقولات و دسته بندی ها در اختیار خبرگان موضوع قرار گرفت و دیدگاه شان دراین باره پرسیده شد. پس از این مرحله و برای اطمینان بیشتر، خبرگان موضوع به یک بحث گروهی متمرکز و مجازی دعوت شدند تا موضوعات در حضور یکدیگر بررسی مجدد شود.

پس از اجماع در دسته بندی، این دسته ها و مفاهیم درون آن ها تحلیل شد. در کنار این بخش، بر روندپژوهی نیز تمرکز شده است.

در این قسمت برپایه داده های نظرسنجی های پنج ساله ایسپا از زائران ایرانی اربعین، تلاش شد نشان داده شود طی پنج سال، از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱، چه تغییراتی در امکانات و مشکلات و مسائل سفر اربعین از نگاه این زائران رخ داده است. داده های این نظرسنجی ها با نرم افزار آماری اس پی اس اس (SPSS) واکاوی شد.

آسیب های شناسایی شده در مراسم پیاده روی اربعین

در این پژوهش آسیب های شناسایی شده از مراسم اربعین به دو دسته کلی آسیب های شناسایی شده در منابع و آسیب های شناسایی شده در پژوهش تقسیم شده است.

آسیب های شناسایی شده در پژوهش شامل «مسائل دولتی»، «مسائل فرهنگی اجتماعی»، «مسائل محیط زیستی»، «مسائل دینی»، «مسائل سیاسی و بین المللی»، «مسائل اقتصادی» و «مسائل گردشگری» می شود که در ادامه پیرامون برخی از آنها به اختصار توضیحاتی داده می شود.

از جمله زیر مسائلی که در بخش مسائل دولتی شناسایی شده است می توان به ضعف زیرساخت های نرم افزاری و سخت افزاری همچون سامانه سماح و یا مشکلات جاده ای و حمل و نقل زائران، ناهماهنگی میان نهادهای متولی در ایران و نهادهای دولتی ایرن و عراق، رقابت بین نهادها، چالش های امنیتی و… اشاره کرد.

مسائل فرهنگی اجتماعی را می توان در تفاوت ها و تنش های فرهنگی، مشکلات مرتبط با بانوان، شایعات، انتظارات نابه جا از میزبانان، نگاه برتری جویانه و… مشاهده کرد.

یکی دیگر از آسیب های شناسایی شده پیرامون مسائل دینی است که در اتفاقاتی همچون تقابل شیعه و سنی، مجادلات میان شیعیان در مسیر، به حاشیه رفتن بنیان های دینی نمود پیدا می کند. اثرگذاری بر روابط منطقه ای ایران و تبلیغات منفی رسانه های مختلف علیه اربعین ناظر بر مسائل سیاسی و بین المللی است.

پیشنهادات و راهکارهای رفع آسیب های شناسایی شده

در این پژوهش راهکارهای پیشنهادی ارائه شده برای برطرف کردن یا کاهش دادن برخی از آسیب های مذکور، باتوجه به مخاطبشان به دو گروه دسته بندی شده است:

گروه نخست که مخاطبش حکومت جمهوری اسلامی و دولت های آن است و گروه دوم که مخاطبش نهادهای مدنی و مذهبی و خیریه فعال در حوزه اربعین است؛ همچون موکب داران.

با وجود توجه این پژوهش به بخش حکومتی و ارائه راهکار به نهادهای دولتی فعال در زمینه اربعین، همچنان تاکید اصلی بر مخاطبان دیگر، یعنی نهادهای مدنی و مذهبی غیردولتی عرصه اربعین است.

در این نوشتار به صورت فهرست وار مجموع پیشنهادات و راهکار آمده است و توضیح مفصل آن ها در متن اصلی پژوهش ارائه شده است.

مسائل دولتی: «کمرنگ ترکردن نقش دولت در امور اجرایی»، «تمرکز دولت بر تأمین امنیت و زیرساخت های مراسم» و «تعیین سهمیه برای زائران در راستای مدیریت بهتر».

مسائل فرهنگی اجتماعی: «آشناکردن زائران ایرانی با فرهنگ عراق»، «آشناکردن میزبانان عراقی با فرهنگ زائران ایرانی»، «یاری جستن از میانجی های فرهنگی همچون اقوام عرب ایرانی»، «همکاری میان ایرانیان و عراقی ها در برپایی موکب مشترک»، «تدوین دستورالعمل برای نهادها و افراد مرتبط با زائران ترانزیتی کشورهای دیگر» و «تمرکز ایرانی ها بر مسیر اصلی نجف تا کربلا».

مسائل محیط زیستی: «تمرکز بخشی از فعالیت های ایرانی ها بر حوزه محیط زیست اربعین»، «استفاده از ظروف یکبار مصرف تجزیه پذیر» «استفاده از دستگاه های پلاستیک خردکن» و «نذورات محیط زیستی».

مسائل دینی: «رفع احساس تقابل اربعین با حج»، «رفع احساس تقابل با اهل سنت»، «توجه به حساسیت های اهل سنت ایران» و «تمرکز بر اصل و هدف رویداد».

مسائل اقتصادی: «شفافیت نهادها در بیان هزینه های اربعین»، «کاهش استفاده از اموال عمومی در اربعین»، «ارائه مشوق های اقتصادی به اهل سنت مرزنشین ایران برای همکاری در برگزاری اربعین»، «توجیه زائران درباره هزینه های سفر اربعین».

مسائل سیاسی و بین الملل: «کاستن از بار سیاسی رویداد» و «استفاده از توان رسانه های غیردولتی».

گردشگری: «ارائه خدمات مشابه به ایرانیان غیرزائر»، «تلاش در جذب غیرمذهبی ها».

جمع بندی

مراسم پیاده روی اربعین رفته رفته به یک پدیده بزرگ اجتماعی تبدیل شده است و طبعا این پدیده همچون سایر پدیده های بزرگ دارای پیامدهای مثبت و منفی است. هرچند که فضای معنوی حاکم بر این پدیده از بروز بسیاری از مشکلات پیشگیری می کند اما بایستی به دقت پیامدهای منفی را شناسایی و رفع کرد تا منجر به بروز مشکلات اساسی نشوند.

در این پژوهش به کمک بررسی اسنادکتابخانه ای، مشاهدات میدانی و مصاحبه با افراد تلاش شده است تا آسیب های این مراسم شناسایی شود.

آسیب های شناسایی شده شامل «مسائل دولتی»، «مسائل فرهنگی اجتماعی»، «مسائل محیط زیستی»، «مسائل دینی»، «مسائل سیاسی و بین المللی»، «مسائل اقتصادی» و «مسائل گردشگری» است که برای رفع هریک از این آسیب ها راهکارهای مفصلی ارائه شده است.

*این مطالعه در گروه بررسی های راهبردی میراث با همکاری مهدی هاشمی مقدم و امیر هاشمی مقدم در سال ۱۴۰۲ انجام شده است.