در اسناد و مدارك تاريخي آمده است :« در سال 1331 خورشيدي برابر با 1952 ميلادي، به مناسبت هزاره تولد ابوعلي سينا جشني برگزار شد که در آن گروهي از دانشمندان جهان شرکت داشتند كه منجر به احداث مقبره ابوعلي سينا در همدان شد .»
اين در حالي بود كه به دليل تولد ،"ابوعلي سينا" در "بخارا" و تحصيل در اين مكان ، مردم اکنون اين بخش که زماني جزو قلمرو سامانيان بوده و بخشي از جمهوري ازبکستان است، او را ازبک و ترک مي‌دانند.
عده اي ديگر نيز اين دانشمند بزرگ را كه بخشي از آثار خود را به عربي نوشته است، نه تنها عرب‌زبان‌ها که مردم کشورهاي اروپايي نيز در کتابهاي تاريخي خود، کساني همچون او، "ابوريحان بيروني"، "زکرياي رازي" و بسياري ديگر را عرب مي‌دانند.
اما بنا بر آنچه گروهي از محققان و مورخان نوشته اند، "ابن سينا" در همدان در گذشته و در زير حصار آن شهر نيز دفن شده است.
اين افراد شامل ،"البيهقي" ، "ابن خلکان"، "ابن العبري"، "خواند مير" و "قاضي نورالله" مي شوند .
به همين خاطر اين بنا در همدان بنا شد و اكنون مقبره "ابن سينا" در دره "مراد بيک" در ضلع غربي خيابان ابوعلي همدان يعني خياباني که از مرکز شهر رو به جنوب و کمي مايل به غرب امتداد دارد واقع شده و در کنار آن قبر "ابوسعدي دخدوک" قرار گرفته است.
ابوسعيد، از دوستان ابن سينا بوده که بعد از غائله شورش سپاهيان "شمس الدولة ديلمي"، مدت چهل روز در خانه وي پنهان بوده است.
محل کنوني آرامگاه ابن سينا و ابوسعيد، در همان زميني قرار دارد که روزگاري خانه ابوسعيد و مدتي نيز مخفيگاه شيخ بوده است.
اين محل در آن روزگار، کنار شهر و پشت باروي جنوبي همدان بوده و تا اواخر قرن سيزدهم هجري چهارطاق کوچکي بر روي قبر آن دو قرار داشته است و چون چهار طاق مذکور به تدريج بر اثر فرسودگي رو به ويراني مي‌رفته ، يکي از شاهزاده هاي قاجار به نام "نگار خانم" دختر شاهزاده "عباس ميرزا" وليعهد فتحعليشاه درصدد تجديد بنا و تعمير آن برآمده است.
نوشته‌اند که "نگار خانم" نخست همسر "عبدالله‌خان صارم‌الدوله" از طايفه "حاجي‌لر" بوده و پس از آن به همسري "مصطفي‌قلي‌خان اعتماد السلطنه" درآمده است.
به دستور اين شاهزاده ، به جاي چهارطاق قديم، گنبدي از آجر ساختند و دو سنگ، يکي روي قبر "ابن سينا" و ديگري روي قبر "ابوسعيد دخدوک" گذاشتند. پس از درست شدن آرامگاه با شکوه جديد، سنگ قبرهاي مذکور را در سرسراي آرامگاه قرار داده‌اند.
در شمال آرامگاه، خانه‌هاي مسکوني و در قسمت جنوب آن، حياط آرامگاه قرارداشته است. کتابخانه‌ي آرامگاه که 649 مجلد کتاب داشته به قرائت خانه ابوعلي سينا موسوم بوده است. در داخل آرامگاه، دور دو سنگ قبر ابوعلي و ابوسعيد، نرده چوبي کوتاهي قرارداده‌اند.
نظر اعضا انجمن آثار ملي ايران در مورد بناي جديد آرامگاه بوعلي بر آن بود که اصول معماري قديم و جديد هر دو رعايت شود.
به همين خاطر در خرداد ماه سال 1324 هـ. ش طرح نقشه‌ي آن بين مهندسان و فارغ التحصيلان رشته معماري به مسابقه گذارده شد.
از بين طرح هاي متعددي که به انجمن رسيد طرح پيشنهادي "هوشنگ سيحون" که با نظر آقايان "آندره گدار" مدير کل فني موزه باستانشناسي و "محسن فروغي" تهيه شده بود، مورد قبول قرار گرفت و به عنوان جايزه، اجراء ساختمان بر عهده‌ي او واگذار شد .
طرح مزبور با توجه به سبک معماري قرني که حکيم در آن مي‌زيسته از روي يکي از قديم‌ترين و عظيم‌ترين بناهاي آن عصر يعني "گنبد قابوس"، که از شاهکارهاي معماري به شمار مي‌رود اقتباس شده است. "گنبد قابوس" به موجب کتيبه‌موجود بر روي بنا، به سال 375 شمسي برابر با 397 قمري بنا شده است.
گنبد قابوس در قرن پنجم بنا شده است يعني زماني که قسمتي از دوران زندگاني ابن سينا در آن سپري شده است.
در نيمه سال(1326 هـ . ش) انجمن آثار ملي، تصميم به اجراي طرح ساختمان آرامگاه گرفت.
در آن هنگام مهندس "سيحون" براي تکميل مطالعات خود در پاريس به سر مي‌برد. پس از آگاهي از تصميم انجمن در خرداد ماه 1327 خورشيدي، طرح‌هاي اجرايي آرامگاه را به‌عنوان پايان‌نامه به دانشکده هنرهاي زيباي پاريس تقديم کرد.
سپس در تيرماه همان سال، آنها را براي اجرا به انجمن ارسال داشت. در اوايل سال 1328 بين انجمن آثار ملي ايران و شرکت ساختمان‌هاي کشور (شرکت نسبي مهندس ابتهاج و شرکاء) قرارداد قطعي ساختمان بسته شد و در خرداد ماه همان سال، کار بناي ساختمان آرامگاه آغاز شد.
پس از تخريب مقبره‌ي قديم و گشودن قبر ابوعلي سينا و ابوسعيد، جمجمه و قسمتي از استخوان هاي ابوعلي و قسمتي از استخوان هاي ابوسعيد که باقي مانده بود با حضور افراد معتمد و موثق، پس از تهيه صورت‌جلسه، در جعبه‌هاي مخصوص نهاده و مهر و موم شد تا پس از آماده شدن آرامگاه جديد، دوباره دفن شود .
يادماني براي ابوعلي سِنا
طراح بنا، طرح خود را به نحوي پيش بيني کرده بود که هم يادآور يکي از مقابر عصر زندگي ابن سينا و هم نشانه اي از تکامل فن معماري جديد باشد. اين است که معمار بنا در قسمت زيرين، روحيه‌ي بناهاي مصر، ايران و يونان قديم را با تمام عظمت و جلال آنها نشان مي‌دهد و در قسمت زبرين، روش معماري مقبره "قابوس" رعايت شده است.
طراح ساختمان نشان داده است که ابن سينا يک فيلسوف و متفکر بزرگ اسلامي است که بناي افکارش بر علوم و اطلاعاتي که ازملل قديمه رسيده، قرار دارد.
سنگ‌هاي خشني که با ابعاد نسبتاً بزرگ در قسمتهاي زيرين بنا به کار رفته، روحيه استحکام و قدرت را ظاهر مي سازد و ظرافت آميخته با عظمتي که در برج و پايه‌هاي آن ديده مي شود، تفاوت آنها را با سنگ‌هاي خشن نشان مي‌دهد.
باغچه ها و چشمه‌هايي که در حياط ورودي ساختمان کارسازي شده، نمونه‌ي کوچکي از باغ‌هاي معلق "بابل" همراه با طراوتي مشرق زمينانه است. زمين محوطه و زير بناي آرامگاه جمعاً سه هزار و نود متر مربع بوده است. که اکنون به هفت هزار افزايش يافته است.
ساختمان آرامگاه در سال 1330 به اتمام رسيد و در بهمن ماه همان سال به نمايندگان انجمن آثار ملي تحويل داده شد.
سپس لاک و مهر جعبه‌هاي محتوي استخوان هاي ابوعلي و ابوسعيد دخدوک استخوان ها با دقت کامل و رعايت موازين شرع و آداب و رسوم معمول، کفن و دفن شد.
قبر ابوعلي سينا در سمت راست مدخل آرامگاه و در سمت چپ او، قبر "ابوسعيد دخدوک" قرار گرفته است .
در حياط شرقي آرامگاه، روبروي در ورودي، در مقابل خيابان بوعلي، قبر شاعر ملي ايران "ابوالقاسم عارف قزويني".
قرار داد و روي سکويي مربع که هر ضلع آن حدود يک متر است سنگ مرمري قرار گرفته که با خط نستعليق زيب، مطالبي با اين مضمون آمده است:
«تصويري که از ابن سينا در نسخه هاي کهن، در کتابخانه ها وکليساها، در نسخه هاي قديم کتابهاي اروپايي و ترجمه هاي لاتين آثار او موجود است اصالت ندارد و بيشتر بر حدس و گمان متکي بوده است. از اين رو انجمن آثار ملي تصميم گرفت مجسمهاي از او تهيه کند. به همين دليل لازم بود بر اساس مآخذ و مدارک موجود، تصويري از او فراهم آيد. »
از اين رو، کميسيون‌هاي متعددي از دانشمنداني که با آثار شيخ و شرح حال او آشنايي داشتند تشکيل شد و با توجه به اطلاعاتي که درباره‌ي او به قلم خود وي و نيز شاگردش "ابوعبيد" و همچنين نوشته "بيهقي" در تتمه "صوان الحکمة" به‌دست آمده است، تصميم گرفته شد که تصويري از او به وسيله‌ي پيکر تراش معتبر، آقاي ابوالحسن صديقي تهيه شود.»
"ابوالحسن صديقي"، مجسمه ساز ، در ارديبهشت ماه سال خورشيدي، تصويري تمام چهره به قلم سياه تهيه کرد که در بيست و يکمين جلسه هيأت مؤسسان انجمن آثار ملي، مورد تصويب واقع شد.
قرار برآن شد که همين تصوير، مبناي تهيه مجسمه ابن سينا نيز قرار گيرد. سرانجام، در ديماه 1328 خورشيدي، نيم‌رخي از چهره او تهيه شود.
چندي بعد از طرف انجمن آثار ملي به استاد "ابوالحسن صديقي" ماموريت داده شد تا با توجه به تصوير تمام رخ ابن سينا، مجسمه ايستاده اي از شيخ بسازد تا در ميدان بوعلي در شهر همدان نصب شود. اين کار نيز به عهده‌ي استاد صديقي گذاشته شد.
حاصل کار، مجسمهاي شد به ارتفاع سه متر و ده سانتي متر و عرض 90 سانتيمتر و به وزن تقريبي چهارتن. نيمي از اين تنديس، از سنگ يکپارچه‌ي مرمر سفيد قم تهيه شده و هم اکنون بر روي پايه‌اي در ميدان بوعلي در انتهاي خيابان بوعلي همدان قرار دارد.
از کارهاي ديگري که کميته جشن هزاره ابوعلي سينا براي بزرگذاشت او لازم دانسته بود، تأسيس کتابخانه‌اي بود در جوار آرامگاه وي.
در اين باره نظر اعضاء انجمن اين بود که چون ابن سينا فيلسوف و دانشمندي جهاني است، لازم است که همه محافل علمي جهان در تاسيس کتابخانه او شرکت داشته باشند. از اين رو در سال 1329 خورشيدي، با تهيه‌ي يک اطلاعيه به زبانهاي فارسي ، عربي، فرانسه و انگليسي، از همه‌ي مولفان، مؤسسات فرهنگي و ناشران ايراني و خارجي درخواست شد که کتاب هايي به انجمن آثار ملي ارسال كنند.
در متون تاريخي اين طور آمده است :« کتابهاي گوناگون علمي، تاريخي، ادبي و همچنين کتابهايي که درباره ابن سينا يا از آثار آن بزرگ‌مرد بود، از کشورهاي مختلف به انجمن آثار ملي ارسال شد. هم اکنون 4هزار و 342 جلد کتاب فارسي و عربي در کتابخانه‌ي ابن سينا موجود است که سي مجلد آنها از کتابهاي خطي بوده و برخي از آنها بسيار نفيس و قابل توجه است. در ضمن پانصد و نود مجلد کتاب به زبانهاي فرانسه، انگليسي، آلماني و غيره نيز در کتابخانه وجود دارد.»
"گورازيموف"، انسان‌شناس روسي براي تهيه تنديسي از ابوعلي سينا ، نيم رخي از جمجمه اين دانشمند بزرگ را كه برايش فرستادنده بودند تهيه كرد .
بعدها يک شخص ديگر روسي به نام"آتاسيکوف"، در آن نيم‌رخ اصلاحاتي انجام داد. اين تغييرات هم‌اکنون در مجسمهاي که توسط بانوي هنرمندي به نام "سوکولوا" ساخته شده، اعمال و هم اکنون در بيرون از کتابخانه ابوعلي سينا در بخارا کارگذاشته شده‌است
