به گزارش مشرق، پیوستگی سرزمینی ایران و روسیه ارتباطات و روابط رهبران و ساکنین این دو سرزمین را اجتناب ناپذیر کرده است و لذا تاریخ دقیقی را نمی‌توان درخصوص اینکه نخستین روابط بین دو سرزمین از چه زمانی برقرار شده مورد اشاره قرار داد، اما اگر سفرنامه ۱۰ جلدی جهانگرد فرانسوی به نام «سیاحتنامه شاردن» را ملاک قرار دهیم می توان به استناد آن برقراری روابط رسمی بین ایران و روسیه را به سال ۱۵۲۱ که شاردن ماجرای حضور سفیر روسیه در دربار شاه وقت ایران در دوره صفویه را نقل می‌کند، دانست یعنی دقیقا ۵۰۰ سال پیش نخستین ارتباطات رسمی بین مقامات رسمی دو کشور شکل گرفته است و حالا در پانصدمین سال برقراری چنین روابطی، رئیس جمهور مهمان کاخ کرملین خواهد بود.
روابط اجتناب ناپذیر
روابط ایران و روسیه فراز و نشیب های زیادی را تجربه کرده است و نظام های سیاسی در تهران و مسکو روزهای تلخ و شیرین گوناگونی را در روابط با یکدیگر به خود دیده اند و آنچه امروز در توصیف روابط ایران و روسیه می توان گفت این است که روابط امروز تهران و مسکو پشتوانه ای پانصد ساله را همراه خود دارد که پیوستگی جغرافیایی به آن جنبه «اجتناب ناپذیری» داده است.
روابط ایران و روسیه همانند رابطه هر کشوری با کشورهای دیگر دوستان و دشمنان و حامیان و منتقدان مخصوص به خود را دارد. پیچیدگی های حاکم بر روابط بین الملل ایجاب می کند که تصمیم گیرندگان کشورها در ورای حمایت ها و یا انتقادات افکار عمومی، بر مبنای «منافع ملی» خود، مسیر رابطه با یک کشور خاص را ترسیم و با ایجاد چشم اندازی مشخص، برای تحقق اهداف مدنظر و منافعی که از این رابطه برای خود متصور شده اند، گام بردارند.
شاید تعریف مقبول و مورد پسندی از نظر افکار عمومی از رابطه با یک کشور نباشد اما روابط بین تمامی کشورها، در هر سطحی که آن را تصور کنیم، از اتحاد راهبردی تا دشمنی و رقابت راهبردی، مبتنی بر «پیدا کردن راه تامین منافع است». آنچه اهمیت پیدا می کند «راه» برگزیده برای تامین منافع است. در مورد رابطه ایران و روسیه می توان با قاطعیت گفت که این رابطه در شرایط کنونی جهانی و منطقه ای واجد سه ویژگی مشخص است که نشان دهنده انتخاب مشترک ”راه”ی است که رهبران دو کشور برای تامین منافع خود در رابطه با یکدیگر برگزیده اند:
- رابطه ای بدون تعارف، صریح و کاملا خط کشی شده با پروتکل‌های سختگیرانه (که ممکن است تحت فشار افکار عمومی شکنندگی های مقطعی و موردی را تجربه کند)
- منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک (بیش از اینکه ناشی از فرصت های مشترک باشد) - به دلیل تعدد حوزه هایی که هر دو کشور احساس مشترک تهدید نسبت به آن دارند، این موضوع استحکام و اطمینان خاطر منحصربفردی به روابط ایران و روسیه بخشیده است. این بعد ناشی از احساس تهدید بین دو طرف نیست و ناشی از تهدیدات ناشی از طرف های ثالثی است که منافع هر دو کشور ایران و روسیه را بویژه در تحولات منطقه ای و پیرامونی و جهانی تهدید می کنند.
- قوام روابط با ساخت و آفرینش فرصت های مشترک برای طرف مقابل. این بعد از رابطه بین ایران و روسیه را می توان اینگونه توضیح داد که تمام قالب رابطه بین این دو کشور را ”منافع مشترک ناشی از تهدیدات“ مشترک تشکیل نداده است و فضاهای بسیار مناسبی در روابط بین دو کشور وجود دارد که متاسفانه طی سالها و دهه های اخیر به دلیل غلبه عنصر دوم در روابط بین دو کشور، مغفول مانده و به درستی و کامل فضاهای خالی روابط با آن پر نشده است. در تمام سده ها و دهه های گذشته دو کشور آنقدر درگیر مدیریت منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک در روابط دوجانبه بوده اند که روح و جنس غالب روابط دو جانبه خود را بیشتر از جنس منافع مشترک ناشی از تهدیدات مشترک دیده اند تا منافع مشترک ناشی از فرصت های مشترک. تقویت این بعد از روابط بین ایران و روسیه رسالت بسیار مهمی است که اراده سیاسی سطح عالی رهبران دو کشور می تواند بستر شکلگیری و قوام آن در روابط دو کشور را فراهم کند.
پیچیدگی هایی که قابل مدیریت اند
با در نظر گرفتن سه عنصر مورد اشاره، به صورت طبیعی و همانند رابطه بین هر کشوری با کشورهای دیگر، در روابط ایران و روسیه نیز شاهد پیچیدگی هایی هستیم که وجه متمایز آن با پیچیدگی ها با روابط با دیگر کشورها این است که ”مدیریت آن” سهل تر و کم هزینه تر از موارد مشابه است. با وجود مقاطعی از دور افتادگی، اما تهران و روسیه همواره خیلی به سرعت دوباره به یکدیگر نزدیک شده اند و این ویژگی بسیار مثبتی در روابط بین دو کشور است. این موضوع را می توان ناشی از درک مشترک و مشابهی دانست که هر دو کشور از تهدیدات مشترک پیرامون حوزه های نفوذ خود دارند. تهران و مسکو به تجربه آموخته اند که نمی توانند همدیگر را برنجانند، دور کنند و تنها بگذارند چرا که در این دوری و تنهایی، تهدیدات بیشتری متوجه آنها از ناحیه طرف های ثالث خواهد شد.
روابطی بدون تهدید از سوی طرفین
روابط ایران و روسیه در طول ۵۰۰ سال گذشته مسیری را پیموده است که در حال حاضر می توان گفت هیچ تهدید مستقیم و آنی از طرف یکی از آنها متوجه طرف مقابل نیست و این شاید یکی از بارزترین ویژگی های روابط ایران و روسیه باشد. منابعی که می تواند روابط و منافع ایران و روسیه را تهدید کند بیش از آنکه در تهران و مسکو باشد در جاهای دیگری غیر از این دو کشور است که این موضوع را رهبران دو کشور به خوبی درک کرده اند و بر همان اساس مسیری از روابط توام با احترام، بدون تعارف و ریل گذاری شده برای سالهای آینده را ترسیم کرده اند.
همبستگی راهبردی
با اینکه هم مرزی جغرافیایی از طریق دریای خزر این دو کشور را همسایه کرده است اما آنچه روابط ایران و روسیه را واجد ویژگی های روابطی مستحکم کرده است «همبستگی راهبردی» ناشی از مختصات و ویژگی هایی است که در سطور فوق به آنها اشاره شده است. سفر آیت‌الله رئیسی به مسکو بدون تردید نقطه عطف تاریخی در روابط بین دو کشور محسوب می شود. قوام روابط بین دو کشور که بیش از هر چیز ناشی از درک مشترک از تهدیدات مشترک است باید با ایجاد منافع مشترک ناشی از فرصت های مشترک عمق بگیرد. دامنه روابط دو کشور را می توان مثبت ارزیابی کرد اما روابط ایران و روسیه نیازمند تعمیق مبتنی بر منافع مشترک ناشی از فرصت های مشترک در حوزه های مختلف بویژه اقتصادی و تجاری است.
دوری از احساسات رمز تعمیق روابط
به روابط ایران و روسیه باید «واقعگرایانه، منطقی» و به دور از «احساسات و جنجال ها» نگاه کرد. به گواه واقعیت های منطقه ای و جهانی، روابط ایران و روسیه هیچگاه به میزان کنونی مستعد تعمیق و توسعه نبوده است. باید واقع بینانه گفت که از روابط ایران و روسیه نوعی نیاز متقابل اجتناب ناپذیر در درون خود دارد که باید آن را به فال نیک گرفت و بر آن تکیه کرد. این نیاز متقابل الزاما به معنای ایجاد نوعی وابستگی متقابل و با عدول از سیاست ”نه شرقی نه غربی” جمهوری اسلامی ایران در ۴ دهه گذشته نیست بلکه نوعی روابط مکمل، مقوم و کاملا هدایت شده است که به صورتی ناخودآگاه هر دو طرف آن، بلوک های شکلگیری این رابطه خاص را با احتیاط اما اطمینان خاطر بر روی هم می گذارند.
سفر رئیس جمهور؛ نقطه عطفی برای تعمیق روابط
روابط ایران و روسیه باید این ظرفیت را در خود ایجاد کند که از دستاوردهای سفر عالی ترین مقام اجرایی ایران به مسکو به صورتی ملموس و آنی برخوردار شود. گام ها باید به همان سبک و راهبردی که طرفین تاکنون در پیش گرفته اند برداشته شود اما با متنوع سازی گام ها، اطمینان خاطر از منافع مشترک ناشی از فرصت های مشترک را برای افکار عمومی دو کشور ایجاد کند.
یکی از حوزه های مهمی که می تواند به این امر کند مساله مقابله مشترک ایران و روسیه با تحریم های ظالمانه ای است که بویژه از سوی آمریکا بر این دو کشور تحمیل شده است. دو کشور دارای سطحی از ظرفیت های همکاری هستند که می توانند با وارد کردن کشورهای دیگری که آنها نیز قربانی تحریم های آمریکا هستند، راهبرد بی اثر کردن این تحریم ها را به فصل مشترک روابط و مناسبات خود تبدیل کنند و با هم افزایی، آسیب پذیری طرفین از این ناحیه را کاهش دهند. از جمله بعنوان مثال شاید انعقاد یک پیمان دوجانبه یا چندجانبه پولی بین ایران و روسیه و حتی گستردن دامنه آن به دیگر کشورهایی که خواهان الحاق به آن هستند، بشود گام مطمئن و بزرگی در این راه برداشته شود.
آنچه روابط ایران و روسیه در شرایط کنونی به آن نیاز دارند و باید به دقت و حوصله و صبر به آن توجه کرد این است که در محاسبه و ارزیابی منافع و سود و زیان روابط بین این دو کشور نباید درگیر تاریخ زدگی افراطی و احساسی شد.
