گروه فرهنگی مشرق - هر ساله در روزهای 7 خرداد و 23 تیر فرصت خوبی برای تعیین دقیق قبله پیش می‌آید. در این دو روز آفتاب در ظهر مکه، درست عمود بر خانۀ کعبه قرار می‌تابد. بدین لحاظ هر کس در هر کجای کرۀ زمین اگر خورشید را ببیند و رو به آن بایستد در واقع رو به قبله ایستاده است. ظهر شرعی در مکه به ساعت رسمی ایران ساعت 13:48 دقیقه است (حدود سه ربع پس از ظهر شرعی در تهران).
نحوۀ به دست آوردن سمت قبله به این صورت است که یک شاخص عمودی یا لبۀ یک دیوار را در نظر بگیرید و خط سایه را در ساعت 13:48 دقیقه روی زمین ترسیم کنید. این خط که به سمت جنوب غربی است سمت قبله را نشان می‌دهد.
توضیحات نجومی
محور فرضی زمین 23 درجه انحراف دارد و این باعث پدید آمدن فصل‌ها، تغییرات جوی و آب و هوای متغیر در نقاط مختلف زمین می‌شود. شهری همچون تهران را به عرض جغرافیایی 36 درجه در نظر بگیرید. در ابتدای بهار که طول شب و روز برابر است، خورشید دقیقاً از نقطۀ شرق جغرافیایی طلوع کرده و دقیقاً در غرب جغرافیایی غروب می‌کند. اما هر چه از آغاز بهار به سمت تابستان می‌گذرد زاویۀ تابش خورشید شمالی‌تر می‌شود و خورشید از شمال شرقی طلوع و در شمال غربی غروب می‌کند و لذا مدت زمانِ بیشتری در آسمان می‌ماند. در اول پاییز طلوع و غروب خورشید مثل اول بهار می‌شود. اما در روزهای پاییز و زمستان میل خورشید جنوبی می‌شود و از جنوب شرقی طلوع و در جنوب غربی غروب می‌کند.
در اواخر بهار، تابش خورشید به سمت خط عمود نزدیک می‌شود. حداکثر میل شمالی خورشید به اندازۀ محور فرضی زمین یعنی 23 درجه است. در طولانی‌ترین روز سال که 31 خرداد است خورشید در نقطۀ انقلاب تابستانی قرار دارد و زاویۀ تابش آن در هر شهر از این رابطه به دست می‌آید:
(عرض جغرافیایی - ﹾ90) + ﹾ23 = حداکثر زاویه تابش خورشید
ﹾ77 = ﹾ54 + ﹾ23 = (ﹾ36 - ﹾ90) + ﹾ23 = حداکثر زاویه تابش خورشید در تهران
شهرهای جنوبی که عرض جغرافیایی آنها از زاویه انحرافِ محورِ فرضی زمین کمتر است، در روزهای آخر بهار و نیز در روزهای آغاز تابستان، شاهد تابش عمودی خورشید خواهند بود. مثلاً خورشید در ظهر روز 7 خرداد و 23 تیر دقیقاً عمود بر مکه می‌تابد. زیرا عرض جغرافیایی مکه ﹾ5/21 درجه است و زاویۀ میل شمالی خورشید نیز در این روزها همین مقدار است. از 7 تا 31 خرداد میل خورشید در مکه شمالی‌تر می‌شود و حتی از بالای سر ساکنان (سمت الرأس) نیز می‌گذرد. در 31 خرداد یا اول تیر خورشید به نقطۀ اوج خود می‌رسد و از این به بعد هر روز از حداکثر ارتفاع آن کاسته می‌شود. 23 روز بعد در شهر مکه باز هم عرض جغرافیایی با میل شمالی خورشید برابر می‌شود و آفتاب به هنگام ظهر بر این شهر عمود می‌تابد. از آنجا که حرکت خورشید بر روی نمودار، یک موج سینوسی را ترسیم می‌کند به وضوح دیده می‌شود که 23 روز قبل و بعد از انقلاب تابستانی (31 خرداد) خورشید در ظهر مکه عمود بر این شهر خواهد تابید.
تعیین سمت قبله در روزهای دیگر سال
وقتِ ظهر در هر شهر، لحظه‌ای است که خورشید در سمت جنوب آن شهر قرار می‌گیرد (البته در نیمکرۀ شمالی زمین). ما می‌بینیم که هر روز صبح خورشید اندک اندک از افق شرقی بالا می‌آید تا به بالاترین نقطه یعنی اوج برسد. این لحظه، همان ظهر شرعی است که سایۀ اجسام در آن زمان به کوتاه‌ترین مقدار خواهند رسید. سپس ارتفاع خورشید کم خواهد شد تا اینکه در افق غربی غروب کند.
هر کدام از این دو مجهول (لحظۀ ظهر و سمت جنوب) را اگر داشته باشیم آن دیگری به دست می‌آید. به این ترتیب برای محاسبۀ ظهر شرعی کافی است سمت جنوب هر شهر را داشته باشیم و ببینیم در چه لحظه‌ای خورشید در جنوب قرار می‌گیرد یا سایۀ اشیاء در چه زمان کوتاه‌ترین خواهد شد. در وقتی که صدای اذان ظهر را در یک شهر می‌شنویم می‌توان سمت جنوب را در هر کوی و برزن تعیین کرد و به کمک آن و با داشتن زاویۀ انحراف قبله، سمت قبله را به دست آورد.
زاویه انحراف قبله در شهرهای ایران
دانستن سمت جنوب این کمک را به تعیین قبله می‌کند که زاویۀ قبلۀ هر شهر محاسبه شده و مشخص است. اگر در روی کرۀ جغرافیایی یک شهر را به مکه وصل کنیم زاویۀ انحراف آن از یکی از دو جهت اصلی را که به آن نزدیک‌تر است می‌توان به دست آورد. با توجه به اینکه شهر مکه در جنوب غربی کشور ما قرار دارد زاویۀ انحراف قبله در ایران، از سمت جنوب محاسبه می‌شود. مثلاً این زاویه در تهران 38 درجه است. یعنی با رو کردن به سمت جنوب کافی است 38 درجه به سمت راست (غرب) بچرخیم تا در جهت قبله قرار گیریم.
زاویۀ انحراف قبلۀ شهرهای پرجمعیت ایران در جدول ذیل درج شده است.
*امیر اهوارکی
شهر زاویه انحراف قبله شهر زاویه انحراف قبله
نحوۀ به دست آوردن سمت قبله به این صورت است که یک شاخص عمودی یا لبۀ یک دیوار را در نظر بگیرید و خط سایه را در ساعت 13:48 دقیقه روی زمین ترسیم کنید. این خط که به سمت جنوب غربی است سمت قبله را نشان می‌دهد.
توضیحات نجومی
محور فرضی زمین 23 درجه انحراف دارد و این باعث پدید آمدن فصل‌ها، تغییرات جوی و آب و هوای متغیر در نقاط مختلف زمین می‌شود. شهری همچون تهران را به عرض جغرافیایی 36 درجه در نظر بگیرید. در ابتدای بهار که طول شب و روز برابر است، خورشید دقیقاً از نقطۀ شرق جغرافیایی طلوع کرده و دقیقاً در غرب جغرافیایی غروب می‌کند. اما هر چه از آغاز بهار به سمت تابستان می‌گذرد زاویۀ تابش خورشید شمالی‌تر می‌شود و خورشید از شمال شرقی طلوع و در شمال غربی غروب می‌کند و لذا مدت زمانِ بیشتری در آسمان می‌ماند. در اول پاییز طلوع و غروب خورشید مثل اول بهار می‌شود. اما در روزهای پاییز و زمستان میل خورشید جنوبی می‌شود و از جنوب شرقی طلوع و در جنوب غربی غروب می‌کند.
در اواخر بهار، تابش خورشید به سمت خط عمود نزدیک می‌شود. حداکثر میل شمالی خورشید به اندازۀ محور فرضی زمین یعنی 23 درجه است. در طولانی‌ترین روز سال که 31 خرداد است خورشید در نقطۀ انقلاب تابستانی قرار دارد و زاویۀ تابش آن در هر شهر از این رابطه به دست می‌آید:
(عرض جغرافیایی - ﹾ90) + ﹾ23 = حداکثر زاویه تابش خورشید
ﹾ77 = ﹾ54 + ﹾ23 = (ﹾ36 - ﹾ90) + ﹾ23 = حداکثر زاویه تابش خورشید در تهران
شهرهای جنوبی که عرض جغرافیایی آنها از زاویه انحرافِ محورِ فرضی زمین کمتر است، در روزهای آخر بهار و نیز در روزهای آغاز تابستان، شاهد تابش عمودی خورشید خواهند بود. مثلاً خورشید در ظهر روز 7 خرداد و 23 تیر دقیقاً عمود بر مکه می‌تابد. زیرا عرض جغرافیایی مکه ﹾ5/21 درجه است و زاویۀ میل شمالی خورشید نیز در این روزها همین مقدار است. از 7 تا 31 خرداد میل خورشید در مکه شمالی‌تر می‌شود و حتی از بالای سر ساکنان (سمت الرأس) نیز می‌گذرد. در 31 خرداد یا اول تیر خورشید به نقطۀ اوج خود می‌رسد و از این به بعد هر روز از حداکثر ارتفاع آن کاسته می‌شود. 23 روز بعد در شهر مکه باز هم عرض جغرافیایی با میل شمالی خورشید برابر می‌شود و آفتاب به هنگام ظهر بر این شهر عمود می‌تابد. از آنجا که حرکت خورشید بر روی نمودار، یک موج سینوسی را ترسیم می‌کند به وضوح دیده می‌شود که 23 روز قبل و بعد از انقلاب تابستانی (31 خرداد) خورشید در ظهر مکه عمود بر این شهر خواهد تابید.
تعیین سمت قبله در روزهای دیگر سال
وقتِ ظهر در هر شهر، لحظه‌ای است که خورشید در سمت جنوب آن شهر قرار می‌گیرد (البته در نیمکرۀ شمالی زمین). ما می‌بینیم که هر روز صبح خورشید اندک اندک از افق شرقی بالا می‌آید تا به بالاترین نقطه یعنی اوج برسد. این لحظه، همان ظهر شرعی است که سایۀ اجسام در آن زمان به کوتاه‌ترین مقدار خواهند رسید. سپس ارتفاع خورشید کم خواهد شد تا اینکه در افق غربی غروب کند.
هر کدام از این دو مجهول (لحظۀ ظهر و سمت جنوب) را اگر داشته باشیم آن دیگری به دست می‌آید. به این ترتیب برای محاسبۀ ظهر شرعی کافی است سمت جنوب هر شهر را داشته باشیم و ببینیم در چه لحظه‌ای خورشید در جنوب قرار می‌گیرد یا سایۀ اشیاء در چه زمان کوتاه‌ترین خواهد شد. در وقتی که صدای اذان ظهر را در یک شهر می‌شنویم می‌توان سمت جنوب را در هر کوی و برزن تعیین کرد و به کمک آن و با داشتن زاویۀ انحراف قبله، سمت قبله را به دست آورد.
زاویه انحراف قبله در شهرهای ایران
دانستن سمت جنوب این کمک را به تعیین قبله می‌کند که زاویۀ قبلۀ هر شهر محاسبه شده و مشخص است. اگر در روی کرۀ جغرافیایی یک شهر را به مکه وصل کنیم زاویۀ انحراف آن از یکی از دو جهت اصلی را که به آن نزدیک‌تر است می‌توان به دست آورد. با توجه به اینکه شهر مکه در جنوب غربی کشور ما قرار دارد زاویۀ انحراف قبله در ایران، از سمت جنوب محاسبه می‌شود. مثلاً این زاویه در تهران 38 درجه است. یعنی با رو کردن به سمت جنوب کافی است 38 درجه به سمت راست (غرب) بچرخیم تا در جهت قبله قرار گیریم.
زاویۀ انحراف قبلۀ شهرهای پرجمعیت ایران در جدول ذیل درج شده است.
*امیر اهوارکی
شهر زاویه انحراف قبله شهر زاویه انحراف قبله
آبادان 42 سبزوار 51
آمل 39 سبزواران 70
ابوموسی 75 سراوان 79
ابهر 32 سر پل ذهاب 24
اراک 37 سرخس 57
اردبیل 26 سردشت 20
اردستان 46 سقز 22
ارومیه 17 سمنان 44
اصفهان 46 سمیرم 49
اقلید 54 سنندج 26
الیگودرز 39 سیرجان 64
اندیمشک 37 شاهرود 45
اهر 22 شهرضا 48
اهواز 41 شهر کرد 45
ایرانشهر 78 شیراز 57
ایلام 27 طبس 55
بافق 58 فسا 62
بجنورد 48 فیروز آباد 60
بروجرد 34 قائن 59
بم 70 قزوین 34
بندر بوشهر 55 قم 39
بندر امام خمینی 45 قوچان 51
بندر عباس 73 کاشان 42
بندر لنگه 73 کرمان 64
بندر ماهشهر 45 کرمانشاه 28
بهبهان 48 کنگان 63
بیجار 27 کنگاور 31
بیرجند 61 کیش 71
تایباد 60 گرگان 43
تبریز 20 گرمسار 42
تربت جام 58 گرمی 24
تربت حیدریه 56 گلپایگان 40
تهران 38 گناباد 57
جاسک 79 گنبد کاووس 44
جیرفت 70 لار 68
چابهار 83 لامرد 67
چالوس 37 ماکو 14
خاش 75 محلات 40
خرم آباد 34 مراغه 21
خرمشهر 42 مرند 18
خلخال 27 مریوان 33
خوی 16 مسجد سلیمان 41
داراب 64 مشهد 55
درگز 52 ملایر 34
دره شهر 32 مهاباد 25
دزفول 37 میانه 25
دلیجان 40 میناب 74
رامسر 34 نائین 49
رامهرمز 44 نهبندان 66
رشت 31 نوشهر 37
رفسنجان 62 نیشابور 53
زابل 69 نیک شهر 80
زاهدان 72 همدان 32
زنجان 29 یاسوج 52
ساری 41 یزد 55
ساوه 37
آمل 39 سبزواران 70
ابوموسی 75 سراوان 79
ابهر 32 سر پل ذهاب 24
اراک 37 سرخس 57
اردبیل 26 سردشت 20
اردستان 46 سقز 22
ارومیه 17 سمنان 44
اصفهان 46 سمیرم 49
اقلید 54 سنندج 26
الیگودرز 39 سیرجان 64
اندیمشک 37 شاهرود 45
اهر 22 شهرضا 48
اهواز 41 شهر کرد 45
ایرانشهر 78 شیراز 57
ایلام 27 طبس 55
بافق 58 فسا 62
بجنورد 48 فیروز آباد 60
بروجرد 34 قائن 59
بم 70 قزوین 34
بندر بوشهر 55 قم 39
بندر امام خمینی 45 قوچان 51
بندر عباس 73 کاشان 42
بندر لنگه 73 کرمان 64
بندر ماهشهر 45 کرمانشاه 28
بهبهان 48 کنگان 63
بیجار 27 کنگاور 31
بیرجند 61 کیش 71
تایباد 60 گرگان 43
تبریز 20 گرمسار 42
تربت جام 58 گرمی 24
تربت حیدریه 56 گلپایگان 40
تهران 38 گناباد 57
جاسک 79 گنبد کاووس 44
جیرفت 70 لار 68
چابهار 83 لامرد 67
چالوس 37 ماکو 14
خاش 75 محلات 40
خرم آباد 34 مراغه 21
خرمشهر 42 مرند 18
خلخال 27 مریوان 33
خوی 16 مسجد سلیمان 41
داراب 64 مشهد 55
درگز 52 ملایر 34
دره شهر 32 مهاباد 25
دزفول 37 میانه 25
دلیجان 40 میناب 74
رامسر 34 نائین 49
رامهرمز 44 نهبندان 66
رشت 31 نوشهر 37
رفسنجان 62 نیشابور 53
زابل 69 نیک شهر 80
زاهدان 72 همدان 32
زنجان 29 یاسوج 52
ساری 41 یزد 55
ساوه 37
۱۵:۵۸ - ۱۳۹۷/۰۴/۰۶
۱۲:۵۹ - ۱۴۰۲/۰۴/۱۳
