سرویس جنگ نرم مشرق - فصلنامه انجمن خاورمیانه در گزارشی به قلم تیلور باچ تحلیلگر این اندیشکده آمریکایی نوشت: شی جین‌پینگ رئیس‌جمهور چین در ماه ژانویه ۲۰۱۶ در جریان دیدار تاریخی از تهران یک «شراکت راهبردی جامع» با حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران منعقد کرد که به موجب آن، مقرر گردید روابط و تجارت دوسویه میان دو کشور طی ده سال به ۶۰۰ میلیارد دلار افزایش یابد و ابتکار کمربند و جاده که در ماه سپتامبر ۲۰۱۳ اجرایی شده بود، به رسمیت شناخته شود. ابتکار مذکور همکاری‌های راهبردی، اقتصادی، و سیاسی پکن از طریق خشکی و دریا را بسط و گسترش می‌دهد. [۱] با اینکه ۱۳۸ کشور تا به اینجای کار حدود دویست توافق را در قالب ابتکار کمربند و جاده منعقد و بدین طریق بیش از ۳۰۰۰۰۰ شغل جدید ایجاد و بیش از ۱۱۰ میلیارد سرمایه‌گذاری از چین جذب کرده‌اند، ایران شاید اثرگذارترین کشور در ابتکار کمربند و جاده باشد، زیرا مستقیماً روند بسط و گسترش ابتکار جاده ابریشم دیجیتال، نوآوری جاده ابریشم، و جاده ابریشم سبز چین را شکل می‌دهد. [۲] افزایش پیوندها با چین به چه نحو بر جایگاه اقتصادی و سیاسی تهران و قدرت چانه‌زنی این کشور در مواجهه با دولت جدید آمریکا به ویژه در رابطه با توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) تأثیر می‌گذارد؟

مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.

جاده ابریشم دیجیتال چین

رئیس‌جمهورشی جین‌پینگ در ماه مه ۲۰۱۷ راه‌اندازی «جاده  ابریشم دیجیتال قرن بیست و یکم» را اعلام کرد. این ابتکار به دنبال توسعه بر پایه نوآوری، تشدید همکاری‌ها در حوزه‌های پیشرو نظیر اقتصاد دیجیتال، هوش مصنوعی، نانوفناوری، و محاسبات کوانتومی، و پیشرفت در زمینه توسعه کلان‌داده‌ها، محاسبات ابری، و شهرهای هوشمند است تا بدین طریق آنها را به جاده ابریشم دیجیتال قرن بیستم یکم مبدل سازد. [۳]

در آن مقطع، شرکت‌های خصوصی و بنگاه‌های دولتی چینی تعدادی از مناطق محلی را در داخل و خارج چین به «شهرهای هوشمند» تبدیل کرده بودند. این مناطق میزبان اکوسیستم‌های مبتنی بر اینترنت هستند که تبادل اطلاعات را با هدف ارائه نتایج قوی، کارآمد، و بهبودیافته در محیط‌های خصوصی و دولتی سهولت می‌بخشد. [۴] این ایده برای دولت ایران جذابیت داشت. دولت ایران در برنامه پنجساله ششم خود (۲۰۱۷-۲۰۲۱) گنجانیدن مفاهیم «شهر هوشمند» و «اقتصاد دیجیتال» از طریق نصب اینترنت وای‌فای عمومی و بکارگیری ساختمان‌های هوشمند، پرداخت موبایلی، تجارت الکترونیک، خدمات سلامت الکترونیک، و دولت الکترونیک با هدف افزایش کارایی را پیشنهاد کرده بود. [۵]

۴۰ درصد بازار جهانی فناوری نسل پنجم در کنترل دو شرکت چینی ‌

جاده ابریشم دیجیتال همچنین به پکن امکان می‌دهد تا روند استفاده کنونی و آتی از فناوری جدید نسل پنجم (جی ۵) را شکل دهد. دو مورد از بزرگ‌ترین شرکت‌های مخابراتی دنیا ــ شرکت تجهیزات مخابراتی چونگ‌شینگ و شرکت هواوی ــ در حال حاضر حدود ۴۰ درصد بازار نسل پنجم اینترنت را در کنترل خود دارند و شرکت هواوی بزرگ‌ترین ارائه‌دهنده اینترنت نسل پنجم در همه قاره‌ها به‌جز آمریکای شمالی است. [۶] هر دو شرکت شراکت‌های جهانی در حوزه تلکام و زیرساخت با دیگر کشورها شکل داده‌اند، از جمله با ایران که ۹۰ درصد جمعیت آن به اینترنت متصل هستند. [۷] این اتکا به فناوری نسل پنجم از طرف یک منبع یا کشور می‌تواند امنیت اقتصادی و ملی آن کشور را تحت تأثیر قرار دهد. [۸]

جاده ابریشم نوآوری

جاده ابریشم نوآوری یک مفهوم دیگر است که به جاده ابریشم دیجیتال ارتباط پیدا می‌کند و پکن را قادر می‌سازد تا انتقال فناوری و تبادل نوآوری در میان بخش‌های چندگانه را ارتقا دهد. [۹] مقامات ایران به نوبه خود اعلام کرده‌اند که قصد دارند بخش‌های چندگانه را در ایران «به شیوه چین» دگرگون سازند و نمایندگانی از هر دو کشور رویدادهایی را میزبانی کرده، در تبادلات علمی و آکادمیک شرکت و بر اهمیت انتقال فناوری در حوزه‌های انرژی و پزشکی تأکید کرده‌اند. [۱۰] بنیاد ملی علوم ایران در چند نوبت با آکادمی علوم چین در راستای تبادلات فرهنگی و برگزاری کارگاه‌ها همکاری کرده و پکن از برنامه فرستادگان جاده ابریشم سبز حمایت مالی به عمل آورده که با هدف تعلیم ۱۵۰۰ کارشناس محیط‌زیست از کشورهای عضو ابتکار کمربند و جاده طی یک دوره ۳ ساله از سال ۲۰۱۹ به بعد طراحی گردیده است. [۱۱]

جاده ابریشم «سبز»

تهران با اینکه چهارمین ذخایر بزرگ نفتی و دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در دنیا را داراست، اما اقتصاد این کشور در حال گذار به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر با هدف کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و آب و همچنین کاهش آلودگی هواست. این امر موجب شد تا ایران ۱۲۶۷۵ مگاوات انرژی تجدیدپذیر در سال ۲۰۱۹ تولید کند و به بزرگ‌ترین تولیدکننده منابع تجدیدپذیر در خاورمیانه بدل شود. [۱۲] در دولت روحانی (۲۰۱۳-۲۰۲۱)، حاکمیت ظاهراً میراث خود را در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر شکل داد ــ و متعهد گردید که بودجه مربوط به تحقیق و توسعه در زمینه انرژی خورشیدی را به میزان قابل توجهی افزایش دهد و صدها قرارداد داخلی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر واگذار کرد، قراردادهایی که این کشور را قادر ساخته‌اند تا ظرفیت نصب شده انرژی‌های تجدیدپذیر خود را ظرف یک دهه تقریباً دو برابر کند. [۱۳]

اقتصاد ایران در حال گذار به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر

با وجود این پیشرفت چشمگیر و علیرغم قابلیت‌های بالقوه عظیم ایران در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، [۱۴] چنین تغییری را نمی‌توان بدون کمک از بیرون محقق ساخت. دولت به منظور جذب سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر قانون تشویق و حمایت سرمایه‌گذاری خارجی را تصویب کرد که به موجب آن، سرمایه‌گذاران خارجی از امتیازات مشابه با سرمایه‌گذاران داخلی بهره‌مند می‌شوند. [۱۵]

شرکت‌های دولتی و خصوصی چینی با بهره‌گیری از این قانون و به مدد پیمان سرمایه‌گذاری متقابل ایران و چین در سال ۲۰۰۵، به مدت بیش از یک دهه بطور گسترده در بازار انرژی‌های تجدیدپذیر ایران حضور پیدا کرده‌اند. [۱۶] نمایندگان ارشد چینی شرکت‌های دولتی (مثلاً سیگ (SIEG)، سی‌جی‌جی‌سی (CGGC)، پاورچاینا) و خصوصی (مثلاً شرکت فناوری مدیریت پسماند شیجیانگ) در قالب پروژه‌های چندگانه که عمدتاً بر روی انرژی خورشیدی، انرژی برق‌آبی، و زیست‌سوخت متمرکز بوده‌اند، با همتایان ایرانی خود همکاری کرده‌اند و اکثریت این پروژه‌ها با موفقیت تکمیل گردیده‌اند. با این حال، برخی از پروژه‌ها ظاهراً فقط تا مرحله مذاکره پیش رفته‌اند و برخی دیگر به دلایل نامعلوم کنار گذاشته شدند. [۱۷] جدای از احداث نیروگاه‌های تولید انرژی تجدیدپذیر در ایران، شرکت‌های چینی همچنین چند کارخانه تولید پنل‌های خورشیدی احداث کرده‌اند و بسترهای تبادل فناوری نسل بعدی مثلاً در نیروگاه‌های خورشیدی را به وجود آورده‌اند. [۱۸]

تأمین مالی برد ـ برد در ابتکار کمربند و جاده

شی جین‌پینگ در مراسم افتتاحیه اجلاس کمربند و جاده در سال ۲۰۱۷ اظهار داشت: «تأمین مالی شریان حیاتی اقتصاد مدرن است. رشد صرفاً زمانی اتفاق می‌افتد که خون بتواند بی‌دردسر جریان داشته باشد.»[۱۹] ایجاد پیوندهای مالی و خطوط اعتباری قوی با کشورهای دخیل در ابتکار کمربند و جاده به پکن امکان داده تا ابتکار جهانی خود را توأم با سرعت، کارایی، و مهم‌تر از همه نتایج مثبت به پیش ببرد. تأمین مالی سرمایه‌گذاری‌های مشترک با شرکت‌های چینی از طریق بانک‌های چینی به شرکت‌های ایرانی این امکان را می‌دهد تا از وام‌های کم‌بهره بهره‌مند شوند و اکثر معاملات مالی خود را با استفاده از انبوهی از ارزهای خارجی و نه فقط دلار انجام دهند. دلار عمدتاً در معاملات نفتی استفاده می‌شود. این مسیر معاملاتی تهران را قادر می‌سازد تا حداقل برخی از تحریم‌های آمریکا را دور بزند. مسئولان بانکی هر دو کشور طی سال‌های اخیر در راستای تقویت پیوندهای مالی دیدارهای رسمی با یکدیگر داشته‌اند و با مسئولان تنظیم مقررات بانکی ملاقات کرده‌اند. [۲۰]

سرمایه‌گذاری‌های مشترک با چین به تهران امکان می‌دهد تا تحریم‌ها را دور بزند

در ادامه این گزارش آمده است: این اقدامات نتایج مثبتی به بار آورده‌اند و تهران میلیاردها دلار در حوزه زیرساخت‌ها و پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کرده و حداقل در یک مورد تلاش کرده تا خطوط اعتباری از طرف شرکت‌های چینی را دو برابر کرده و به ۵۰ میلیارد دلار افزایش دهد. [۲۱] بانک دولتی توسعه چین به نوبه خود حداقل ۱۸ میلیارد دلار وام به پروژه‌های ساخت‌وساز و تولید در ایران اعطا کرده[۲۲] و شرکت سرمایه‌گذاری دولتی چینی موسوم به گروه بین‌المللی اعتبار و سرمایه‌گذاری چین ده‌ها میلیارد دلار به حوزه‌های مدیریت آب، انرژی، محیط‌زیست، حمل‌ونقل، و بهره‌برداری از معادن در ایران اختصاص داده است. [۲۳]

مؤسسات مالی چین نظیر بانک صادرات و واردات چین تا به اینجای کار نقش آخرین حربه را در خصوص تأمین مالی پروژه‌های ابتکار کمربند و جاده ایفا کرده‌اند. [۲۴] بانک صادرات و واردات چین تا سال ۲۰۱۷ مبلغ ۹ میلیارد دلار وام به بیست و شش پروژه ایرانی در حوزه‌های انرژی، پتروشیمی، و بخش‌های دیگر اعطا کرده بود و اخیراً نیز دو پروژه سرمایه‌گذاری را هر کدام به میزان ۵/۱ میلیارد دلار تأمین مالی کرد. این دو شامل یک پروژه بدون نام و پروژه برقی‌سازی راه‌آهن تهران ـ مشهد می‌شدند. [۲۵] شرکت بیمه دولتی موسوم به بیمه صادرات و اعتبار چین (Sinosure) که در برابر مجموعه‌ای از مخاطرات سیاسی و تجاری در ابتکار کمربند و جاده خدمات بیمه ارائه می‌دهد، یکی دیگر از شرکت‌هایی است که در ایران فعالیت می‌کند. [۲۶]

گشایش خطوط اعتباری همچنین به ایران کمک می‌کند تا اهداف عمده در حوزه توسعه زیرساخت‌ها را محقق سازد. این امر با برقی‌سازی همه خطوط راه‌آهن تا سال ۲۰۲۵ آغاز می‌شود و تهران قصد دارد شبکه ریلی خود را با هزینه ۲۵ میلیارد دلار تا پایان دهه کنونی به‌روزرسانی کند و گسترش دهد و آن را به مجموعاً ۲۵۰۰۰ کیلومتر برساند ــ که بیش از دو برابر طول آن در سال ۲۰۱۸ است. [۲۷] شرکت‌های دولتی چین این پروژه و دیگر پروژه‌های زیربنایی را تأمین مالی می‌کنند (مثلاً انعقاد یک قرارداد ۱۳ میلیارد دلاری در سال ۲۰۱۱ به منظور تأمین هشت خط راه‌آهن مجموعاً به طول ۵۰۰۰ کیلومتر) و مبالغ مربوطه را با واحد پولی چین پرداخت می‌کنند. [۲۸] جدای از جابجایی کالا و مسافر در داخل، پروژه بلندپروازانه توسعه خطوط راه‌آهن موجب می‌شود تا شبکه ریلی ایران به کشورهای همسایه در امتداد ابتکار کمربند و جاده و در نهایت دیگر شبکه‌های ریلی معتبر ــ در یک سو اروپا و در سوی دیگر آسیای میانه و چین ــ متصل شود.

جدای از خطوط راه‌آهن، مؤسسات دولتی و شرکت‌های خصوصی چینی مشغول دگرگون‌سازی ایران از طریق پروژه‌های مهم زیربنایی هستند. این پروژه‌ها عبارتند از بیمارستان‌های بزرگ مجموعاً با ظرفیت حدود ۴۰۰۰ تخت، خدمات مترو، تأسیسات خودرویی، معادن، و بزرگراه و جاده. [۲۹]

عبور از تحریم‌ها

در میان کشورهای موجود در امتداد ابتکار کمربند و جاده، ایران بطور بالقوه بالاترین بازده سرمایه‌گذاری را برای چین به ارمغان می‌آورد. به همین خاطر است که چین علناً بر حق تهران در خصوص «استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای» صحه گذاشته و علیرغم خروج آمریکا از توافق هسته‌ای، به برجام متعهد مانده است. [۳۰] حتی پس از آنکه دولت ترامپ تحریم‌ها ضد ایران را مجدداً وضع کرد، پکن و تهران به همکاری در خصوص مجموعه‌ای از پروژه‌های هسته‌ای ادامه دادند. بسیاری از این پروژه‌ها در جریان دیدارشی جین‌پینگ از خاورمیانه در سال ۲۰۱۶ مورد بحث و گفتگو قرار گرفتند و از جمله قرارداد احداث دو نیروگاه هسته‌ای ۱۰۰۰ مگاواتی، تعدادی نیروگاه هسته‌ای ۱۰۰ مگاواتی، و راکتور آب‌سنگین اراک علاوه بر پژوهش‌های علمی در حوزه هسته‌ای را شامل می‌شوند. [۳۱] همزمان، پکن در تلاش جهت دفع هرگونه تلافی‌جویی از طرف آمریکا ظاهراً از سرعت اجرای برخی از پروژه‌های هسته‌ای (مثلاً بازطراحی مشترک راکتور آب‌سنگین اراک توسط شرکت ملی هسته‌ای چین و یک شرکت انگلیسی) کاسته و تلویحاً از توقف احتمالی برخی از معاملات نفتی سخن گفته است. [۳۲]

همکاری هسته‌ای ایران و چین علیرغم تحریم‌ها

با این حال، این موارد استثنا بودند. پکن به منظور کاستن از تأثیر تحریم‌ها، ایجاد پارک‌های تحقیق و توسعه در ایران را تأمین مالی کرده و دو کشور چند تفاهم‌نامه همکاری در راستای تقویت همکاری‌ها در حوزه‌های علوم و انرژی، نانوفناوری، و پزشکی و سلامت منعقد کرده‌اند. همه اینها از محاسبات کوانتومی، کلان‌داده‌ها، و فناوری نسل پنجم منتفع می‌شوند. [۳۳]

سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور ایران در این خصوص اظهار داشت: «نمی‌توان گفت که تحریم‌ها تأثیری بر کشور ما نداشته‌اند، اما باید خاطرنشان ساخت که ما در دوران سختی دوستان واقعی خود را می‌شناسیم.»[۳۴]

تلاش‌های کشورهای اروپایی عضو برجام (فرانسه، آلمان، و انگلیس) جهت دور زدن تحریم‌ها از طریق ایجاد ابزار حمایت از مبادلات تجاری (اینستکس) و امکان‌پذیرسازی «تجارت قانونی اروپا با ایران» نیز پکن را در خصوص ادامه معاملات اقتصادی با تهران دلگرم ساخت. مقامات چینی در خصوص پیوستن به اینستکس که متعاقباً شش کشور را شامل شده است نیز اشاراتی کرده‌اند ــ اعضای اینستکس چنین ایده‌ای را مردود نشمرده‌اند. [۳۵]

نکته تناقض‌آمیز اینکه، عدول چین از تحریم‌ها موجب شده تا معضل پیش روی تهران در خصوص ملیت کارگران مورد استفاده در پروژه‌های کمربند و جاده تشدید شود. مقامات ایرانی شرکت‌های خارجی و داخلی را به استفاده از کارگران محلی و مواد تولید داخل تشویق می‌کنند، اما پکن هنگام فعالیت در کشورهای خارجی استخدام کارگران چینی را ترجیح می‌دهد. بعلاوه، قطعات و تجهیزات چینی غالباً ارزان‌تر هستند و بسیاری از شرکت‌های ایرانی مجبور می‌شوند در خصوص ساخت قطعات در داخل یا واردات قطعات چینی دست به انتخاب‌های سخت بزنند، انتخاب‌هایی که بر کیفیت، هزینه، و مدیریت پروژه تأثیر می‌گذارند. [۳۶]

این مشکلات در حوزه استخدام نیروی کار و تهیه مواد قبل از بازگشت تحریم‌ها نیز مشهود بودند و شرکت‌های ایرانی تحت فشار بودند تا مطمئن شوند هنگام همکاری با شرکت‌های چینی، اکثریت نیروی کار را کارگران محلی تشکیل می‌دهند. [۳۷] پس از آنکه پیکار «فشار حداکثری» ضربه سختی به اقتصاد ایران وارد کرد، این مشکلات تشدید گردیدند و نرخ بیکاری به بالای ۱۷ درصد (حدود ۴۰ درصد در میان فارغ‌التحصیلان دانشگاهی) افزایش یافت[۳۸] و دولت ایران مجبور شد به گونه‌ای رفتار کند که مشاغل بومی حفظ شوند و همزمان نگذارد شرکت‌های چینی تسلیم فشارهای آمریکا شوند و فعالیت‌های خود را در ایران کُند سازند یا حتی به حالت تعلیق دربیاورند. همه‌گیری کووید ـ ۱۹ جامعه و اقتصاد ایران را گرفتار ساخت و وضعیت بدتر شد. بیش از ۵۰۰۰۰ نفر رسماً تا پایان سال ۲۰۲۰ در ایران در اثر ابتلا به ویروس کرونا جان خود را از دست داده‌اند و حدود ۸۵۰۰۰۰ نفر نیز شغل خود را از دست داده‌اند. [۳۹]

رقابت جهانی آمریکا و چین از اهرم فشار واشنگتن در مقابله با تهران خواهد کاست

چین با ۵/۲۶ میلیارد سرمایه‌گذاری از سال ۲۰۰۵ به بعد، [۴۰] بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران طی یک دهه گذشته به شمار می‌رود و این رابطه احتمالاً تقویت خواهد شد، زیرا تهران مشتاق است به شریک اصلی ابتکار کمربند و جاده در خاورمیانه تبدیل شود. با وجود این، اقدامات ایران در منطقه طی چند سال گذشته به وضوح خوشایند پکن نبوده است ــ که دلیل آن جایگاه چین به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده نفت و گاز در دنیا و روابط اقتصادی رو به شکوفایی چین با دیگر کشورهایی است که با ایران اختلاف‌نظر دارند. [۴۱] اما پکن از اهرم فشار اقتصادی خود جهت مهار تهران استفاده نکرده است. در حقیقت برعکس آن اتفاق افتاده است. با وخامت روابط میان چین و دولت ترامپ، پکن نه تنها روابط اقتصادی خود با تهران را علیرغم تحریم‌های مجدد واشنگتن حفظ کرد (و البته برای حفظ ظاهر برخی امتیازات موهوم و خیالی داد)، بلکه در ماه ژوئیه ۲۰۲۰ یک شراکت اقتصادی و امنیتی فراگیر ۲۵ ساله را نهایی کرد که حضور چین در بخش‌های مختلف اقتصاد ایران ــ از انرژی گرفته تا مخابرات، حمل‌ونقل، و بنادر ــ را به میزان شایانی بسط و گسترش می‌دهد. چین در عوض در تمام طول این مدت نفت مورد نیازش را بطور مرتب از ایران تأمین می‌کند. [۴۲]

این اندیشکده آمریکایی در پایان تصریح کرد: این رابطه توأم با همزیستی بازتاب‌دهنده وابستگی متقابل و توأم با منافع دوسویه میان ابرقدرت‌ها و متحدانشان در خاورمیانه در دوران جنگ سرد است. آن روابط بسته به تغییرات در امور منطقه‌ای و جهانی برای هر یک از شرکا خوشایند و مطلوب بود، اما در مجموع بیشتر خوشایند کشورهای کوچکی بود که ماهرانه از تضاد منافع میان ابرقدرت‌ها در راستای بهبود جایگاه خود بهره‌برداری می‌کردند. [۴۳] حتی اگر روابط میان آمریکا و چین در دولت بایدن بطور چشمگیری بهبود یابند، این امر شاید تهران را از تلاش جهت کسب سلطه منطقه‌ای و دستیابی به تسلیحات هسته‌ای منصرف نکند، زیرا این اهداف نزد حکومت اسلامی ایران ماهیت کانونی دارند و رقابت جهانی ادامه‌دار میان آمریکا و چین همچنان از اهرم فشار واشنگتن در مقابله با تهران خواهد کاست.