سرویس جهان مشرق - حزب عدالت و توسعه‌ای که با نظریه «تنش صفر با همسایگان» به روی کار آمد، امروز با اغلب کشورهای همسایه با تنش روبروست و این سیاست‌های اشتباه بر جامعه داخلی نیز تاثیر گذار بوده تا جایی که طی سا‌لهای اخیر ترکیه به کشوری نا‌امن و آشوب‌پذیر تبدیل شده است و هر از چند گاهی مردم این کشور در جای جای کشورشان با خون و تیراندازی و بمب، دست و پنجه نرم می ‌کنند.

 

اوج این سیاست اشتباه را می‌توان در حمایت اردوغان از تروریست‌های سوریه عنوان کرد. تروریست‌هایی که حالا به بلای جان دولت و مردم ترکیه تبدیل شده‌اند.

 

 

سه شنبه 8 تیرماه ترکیه بار دیگر مورد حمله تروریستی قرار گرفت، این بار فرودگاه بین المللی «آتاتورک» استانبول بزرگترین فرودگاه این کشور که روزانه بیش از 160 هزار مسافر وارد آن وارد می شوند، هدف گرفته شد. بمبگذاران انتحاری و مسلح به اسلحه های اتوماتیک بیش از ۴۱ نفر را کشته و نزدیک به ۲۴۰ نفر را زخمی کردند.

مسئولان ترکیه گروه تروریستی تکفیری «داعش» را عامل این حمله که مشابه حمله ماه مارس به فرودگاه بروکسل بود، عنوان کردند. با این حساب مجموع قربانیان حملات داعش در ترکیه به بیش از 200 نفر رسید.

این حمله همچنین سومین حمله بزرگ به استانبول، مرکز تجاری و جمعیتی ترکیه از ژانویه 2016 میلادی تاکنون بوده و آنگونه که منابع امنیتی ترکیه می ‌گویند، یکی از این مهاجمان از جمهوری داغستان، دومی از ازبکستان و سومین عامل انتحاری از کشور قرقیزستان بودند.

حملات داعش در ترکیه مطابق با اهداف این گروه متنوع بوده است. این گروه در حملاتی که درون مرزهای ترکیه اجرا کرده پایتخت و شهرهای حساس کردنشین را انتخاب کرده تا تنش های داخلی را افزایش داده و اعتماد به دولت این کشور را تضعیف کند.

داعش زمانی که قصد افزایش تسلطش بر شام را داشت، شهرهای مرزی را انتخاب کرد تا جبهه تازه ای با ترکیه باز کرده، و این کشور را به حمله به مواضع داعش تحریک کند و تعادل شکننده میان تلاش هایی روسی و آمریکایی را تضعیف کند.

این گروه تروریستی با حمله به مراکز حضور توریست ها در استانبول از یک سو، هدف آسیب به تصویر و اقتصاد ترکیه را دنبال می کرد و از سوی دیگر، در برهه ای که در حال از دست دادن مناطق تحت تسلط خود در سوریه و عراق است، پیامی به جهان فرستاده و توانایی ها و پیچیدگی در حملات خود را به رخ بکشد.

چرا داعش ترکیه را هدف گرفت
هرچند داعش چند حمله گسترده در کشورهای اروپایی را اجرا کرد، اما اخیرا فعالیت های خود را به ویژه در سال گذشته در ترکیه افزایش داده است. عواملی که در این مسئله دخیل بوده اند، داشتن بیش از 1250 کیلومتر مرز مشترک با سوریه و عراق است که بخشی از آن همچنان تحت کنترل داعش قرار دارد و این گروه از این مرز برای قاچاق شبه نظامیان، اسلحه، تجهیزات و منابع در تمام طول جنگ داخلی سوریه استفاده کرده است.

همچنین ترکیه میزبان بیش از 2.5 میلیون پناهنده از اتباع دو کشور عراق و سوریه است که تقریبا هیچ اطلاعاتی از سوابق آنها ندارد، موضوعی که به داعش اجازه می دهد، عناصر خود را تحت عنوان پناهجو پنهان کرده و از این راه عوامل خود را برای حمله به ترکیه ارسال کند.

درحالی که از زمان آغاز بحران سوریه و سیاست درب های باز ترکیه به روی پناهجویان و گروه های تروریستی باعث شکل گیری شبکه ای از گروه های تروریستی متعدد و مختلف از جمله گروه های تکفیری در سوریه شد.

قرار داشتن ترکیه بر سر چهار راه سلفی های تکفیری قفقاز، آسیای میانه و اروپا که ترکیه را برای ورود به میدان نبرد در سوریه و عراق انتخاب کرده اند، در هدف قرار گرفتن ترکیه تاثیر بسیاری داشته است.


از این رو، ترکیه در دسترس ترین کشور عضو ناتو و هدفی مهم برای داعش بوده است. از آنجا که برای انجام حملات گسترده در کشورهای اروپایی و آمریکا نیاز به گذشتن عاملان داعش از بازرسی ها و نیروهای حفاظتی زیاد دارد، حمله به توریست ها و هیأت های دیپلماتیک این کشورها در ترکیه به جای آن انتخاب شد که انجام آن برای تروریست ها بسیار ساده تر است. به همین خاطر بازگشت شبه نظامیان خارجی در ترکیه بیش از نقاط دیگر جهان احساس می شود.

با وجود اینکه ترکیه حملات خود به داعش را افزایش داده و اقدامات کنترل مرزی را بالا برده، احتمال بسیار می رود، ارتباط اعضای داعش با عاملان قاچاق در نزدیکی مرز ترکیه همچنان محفوظ و مخفیانه تر شده باشد.

از آنجا که ترکیه از دهه 1980 میلادی با سازمان های تروریستی داخلی و بین المللی مختلفی برخورد داشته، جای تعجب ندارد، اگر طیف های مختلفی از جامعه ترکیه پس از آشنایی با اندیشه ها و دیدگاه های افراطی تکفیری به سمت آن سوق پیدا کنند و به یکی از منابع تامین نیازهای داعش در سطوح مختلف آن تبدیل شوند.

همچنین گفتنی است سیاست‌های اشتباه دولت ترکیه در کمک به تروریست‌های سوری و همراهی نکردن با دولت بشار اسد برای نابودی تروریست‌ها، عامل دیگر در افزایش نیرو و پیشرفت تفکر تروریستی در این کشور دانست.

اینجاست که سوالات مهمی درباره حجم و میزان فعالیت داعش در ترکیه، مهمترین گروه های وابسته به داعش در این کشور، مهمترین سرکردگان و رهبران آن و گستره نفوذ و روابط آنها مطرح می شود.

- گروهک ادیامان
«آرون اشتاین»، نویسنده و پژوهشگر ترک تاکید می کند، تحقیقات نشان می دهد، به جز حمله تروریستی فرودگاه آتاتورک که داعش مستقیما آن را اجرا کرد، از ژانویه 2015 تاکنون 7 عملیات تروریستی و انتحاری در ترکیه رخ داده که 5 تن از 7 عامل مجری این عملیات‌ها وابسته به گروهکی از داعش بودند که در شهرک «ادیامان» فعالیت دارد.

به گفته اشتاین، با اینکه اهالی شهرک 200 هزار نفری ادیامان، واقع در جنوب شرقی ترکیه نیروهای امنیتی و پلیس این کشور را از فعالیت این گروهک تروریستی در منطقه مطلع و تاکید کرده بودند که اقدام به جذب جوانان منطقه جهت پیوستن به صفوف داعش می کند، اما اقدامی از سوی دستگاه های ذیربط برای پایان دادن به موجودیت این گروهک تکفیری و فعالیت های تروریستی آن صورت نگرفت و پیش از آغاز عملیات بازداشت و دستگیری عناصر آن توسط نیروهای امنیتی ترکیه در مارس 2015، سرکرده آن به نام «ایلهان بالی» موفق شده بود، به سوریه فرار کند.

در این ارتباط «نوح بلازر»، روزنامه نگار ترک در مقاله ای توضیح می دهد که در میان 31 عضو گروهک تروریستی ادیامان، 4 زن غیر ترک نیز مشاهده می شوند و اینکه اغلب اعضای اصلی و مهم این گروهک طی سال 2013 تا 2014 میلادی در سوریه بودند. 

این روزنامه نگار و پژوهشگر ترک آغاز شکل گیری و فعالیت این گروهک را سال 2013 میلادی عنوان می کند و هنگامی که دولت ترکیه اعلام می کند، عملیات انهدام این گروهک را آغاز کرده، تعداد اعضای آن افزایش می یابد.

به گفته بلازر در طول مدتی که عملیات انهدام این گروهک جریان داشت، عناصر آن آزادانه بین شهرهای مرزی سوریه و دو شهر مرزی غازي عنتاب و أديامان ترکیه در تردد بودند و برخی از عناصر آن از جمله «یعقوب آکتولوم» به همراه سازمان های بشر دوستانه و جمعیت های خیریه از جمله جمعیت خیریه موسوم به «همکاری مشترک عربستان و ترکیه» برای ارائه کمک های انسان دوستانه وارد سوریه شده و به صفوف داعش پیوستند.
اگرچه اطلاعات دقیق و جامعی درباره این گروهک وجود ندارد، اما اطلاعات موجود نشان می دهد که دارای ساختار و عملکردی مشابه داعش است، به گونه ای که سرکرده آن به نام «مصطفی دوکوماچی»، امیر و «احمد کورکماز»، مسئول شرعی این گروهک خوانده می شدند.

همچنین در این گروهک فردی به نام «حاجی قصاب» فعالیت داشت که نقشی بسیار مهم در رهبری و هدایت گروهک ایفا می کرد و آنگونه که از نام وی پیداست، جلاد گروهک به شمار می آمد.

حاجی قصاب در خانه اش واقع در منطقه باچلی ایولر با مصطفی دوکوماچی، احمد کورکماز و 4 عضو دیگر بارز گروه دیدار می کرد و آن را به مصلی و پاتوق گروهک تبدیل کرده بود.

انفجارهای ششم و هفتم
اما انفجارهای تروریستی ششم و هفتم؛ تحقیقات درباره این دو انفجار تروریستی نشان می دهد که عاملان آنها، بیگانه بودند. عامل انفجار ششم یک زن داغستانی به نام «ديانا رمضانوف» بود که همسرش طی نبردهای آزادسازی شهر «کوبانی»، در شمال سوریه در ژوئن 2015 میلادی کشته شده بود.

این زن تروریست ششم ژانویه گذشته پس از کشتن یک پلیس ترک، تلاش داشت، خود را در منطقه «سلطان احمد» شهر استانبول منفجر کند.

درباره عملیات هفتم نیز اشتاین می گوید که عامل عملیات انتحاری در مسجد «سلطان احمد» یک سوری به نام «نبیل فضلی» بود که در کشور عربستان اقامت داشت و با منفجر کردن خود در این مسجد 11 توریست را به قتل رساند.

چرا ترکیه به منزلگاه داعش تبدیل شده
اشتاین در کتاب خود تحت عنوان «سیاست خارجی جدید ترکیه» که در سال 2015 میلادی منتشر شد، تاکید می کند، شهروندان ترکی که به داعش ملحق شدند ویا افرادی که در داخل کشور با این گروه تکفیری ارتباط دارند، اغلب دارای سوء پیشینه کیفری و جنایی بودند که می بایست مدت محکومیت خود را در زندان سپری کنند، اما با استفاده از نواقص و شکاف های قانونی که همچنان در قانون اساسی و سیستم قضایی ترکیه مشاهده می شود، موفق شدند، از زندان و یا بازداشت خارج شوند و راه داعش را پیش گیرند.  
این پژوهشگر ترک با اذعان به اینکه به راحتی نمی توان ریشه های افراط گرایی در ترکیه را مشخص کرد، می افزاید: «تنها سخنی که در این خصوص می توان گفت، این است که عناصر ترک داعش و عاملان ترک بمبگذاری‌های اخیر در ترکیه، تحصیلات دینی و مذهبی خود را در چارچوبی خارج از چارچوب و برنامه مشخص شده برای مساجد و مراکز دینی توسط دولت سپری کرده و آزادانه بین مرزهای دو کشور ترکیه و سوریه در تردد بودند و امکان ارتباط با داعش و دیگر گروه های تکفیری تندرو در سوریه برای آنها فراهم بود.

شبکه تروریستی داعش در ترکیه
اشتاین بر این باور است، داعش دارای شبکه ای بزرگ و گسترده در نقاط مختلف ترکیه از جمله شهرهای استانبول، آنکارا، قونیه، ازمیر، آدانا، شانلی اورفه و غازی عنتاب است که مهمترین وظیفه آن تامین نیروی انسانی و مالی این گروه در سوریه است و شهر «غازی عنتاب»، گذرگاه و معبر اصلی این شبکه و پایگاه اصلی ساخت بمب و مواد منفجره و کمربندهای انفجاری برای داعش است که دستکم در دو انفجار تروریستی اخیر ترکیه مورد استفاده قرار گرفتند.

این نویسنده ترک تاکید می کند: تا پیش از سیطره نیروهای حزب اتحاد دموکراتیک کُردها در ژوئن گذشته بر شهر مرزی «شانلی اورفه» که نقطه مقابل شهر «تل ابیض» در سوریه است، گذرگاه «آقجه قلعه» نیز به عنوان یکی از مهمترین و اصلی ترین گذرگاه داعش شمرده می شد.

وی دلیل اهمیت غازی عنتاب و آقجه قلعه برای داعش را وجود راه های ارتباطی و جاده های سریع السیری می داند که این دو گذرگاه مرزی را به دیار بکر و استانبول مرتبط می کنند.
داعش در پایه ریزی و ایجاد این شبکه بر شخصیت هایی تکیه کرد که دارای روابطی دیرینه با القاعده بودند، افرادی مانند «عثمان كرهان»، در استانبول و  «مصطفى جونيش»، در قونیه که ارتباط آنها با القاعده و مقوله «جهاد در افغانستان» به دهه 80 قرن گذشته باز می گشت.

مصطفى جونيش
مصطفى جونيش دوستی دیرینه و نزدیکی با «متین کبلان»، مفتی سلفی دارد که مدتی در شهر «کولونیا» در آلمان اقامت داشت و در سال 1997 میلادی با «اسامه بن لادن»، موسس القاعده و رهبر پیشین آن دیدار داشت و پس از بازداشت توسط پلیس آلمان و تحویل آن در سال 2005 به ترکیه در حبس به سر می برد.

جونیش از بزرگترین حامیان القاعده در ترکیه شمرده می شود. وی که در سال 2008 به برنامه ریزی برای حمله علیه اهداف یهودی و غربی در ترکیه متهم شده بود، پیش از یورش نیروهای امنیتی به خانه اش به مصر فرار کرد، اما چند سال بعد دوباره به ترکیه بازگشت تا در خانه اش در «قونیه»، مذهبی ترین و محافظه کارترین شهر این کشور، مکتبی جهت تدریس دروس دینی و مذهبی دایر کند.

براساس سند به دست آمده از یک زن انتحاری عضو داعش که در جلسات دینی و مذهبی جونیش حضور داشت، پس از اعلام موجودیت داعش در سوریه، مکتب جونیش به کانون جذب نیروی انسانی برای این گروه تبدیل می شود. شیوه جذب نیرو در این مکتب مشابه شیوه گروهک تکفیری «ادیامان» بود.

«ساری مراد» شبکه داعش در شهر «ازمیر» به شمار می آید که توسط فردی به همین نام اداره می شود. «ساواش یلدیز» معروف به «ابو جهاد» و مجری 2 عملیات تروریستی داعش در می 2015 در شهرهای آدانا و مرسین ترکیه از تربیت یافتگان ساری مراد است.

پیچیدگی های حاکم بر عرصه
حضور و فعالیت افرادی مانند مصطفى جونيش و ساری مراد که پیش از آغاز بحران سوریه دارای سوابقی طولانی و دیرینه در امور «جهادی» هستند و هریک از آنها دارای شبکه ای می باشند که به شخصه آن را اداره می کنند، در کنار ظهور گروه های تروریستی تکفیری مانند «جبهه النصره» و پس از آن داعش، به خوبی بیانگر پیچیدگی ها و مشکلات حاکم بر عرصه امنیتی و سیاسی و اجتماعی ترکیه و سختی و موانع پیش روی آنکارا برای مقابله با جریان های افراط گرا و تکفیری در این کشور است.

به ویژه آنکه داعش با هوشیاری تمام از این افراد و شبکه های آنها و اختلافات اشان با دولت ترکیه برای تحقق اهداف مورد نظر خود در این کشور بهره برداری می کند.

حملات داعش در ترکیه
اما آنچه موجب شد، ترکیه به یکی از مهمترین اهداف حملات تروریستی و انتحاری داعش تبدیل شود، 2 رخداد بسیار مهم از سقوط دو شهر مرزی «کوبانی» و «تل ابیض»، در شمال سوریه به دست کُردها بود که بازتاب های آن به داخل ترکیه نیز سرایت کرد و موجب بروز تنش هایی بین اسلامگرایان تندرو و سکولارهای حامی کُردها و حزب «اتحاد دموکراتیک» کُردها شد که عناصرش مهمترین نیروی کُردی بودند که کنترل کوبانی و تل ابیض را در دست گرفته بودند.


اورهان جاندیر به همراه شيخ عبد الرحمن آلاگوز و برادرش يونس امره آلاگوز به سوریه سفر کرده بود تا ماموریت محوله از سوی داعش جهت انجام عملیات تروریستی در ترکیه را دریافت کند. درحالی که به نظر می رسد، برادران آلاگوز هم ماموریتی مشابه جاندیر داشتند، چراکه شيخ عبد الرحمن آلاگوز عامل انفجار تروریستی منطقه سوروج بود که در اثر آن بیش از یک فعال کُرد شرکت کننده در تظاهرات کشته شدند.

يونس امره آلاگوز هم یکی از عوامل انتحاری بود که تجمع کُردها، چپگراها و فعالان اتحادیه های کارگری در نزدیکی ایستگاه قطار مرکزی شهر آنکارا را هدف گرفته و منجر به کشته شدن 103 نفر شده بود تا مرگ بارترین حمله تروریسنی تاریخ جمهوری ترکیه را رقم زده باشد.

درک عملیاتی داعش
بازداشت های صورت گرفته توسط نیروهای امنیتی ترکیه نشان می دهد که ارتباط عناصر ترکیه ای و سوری داعش، ارتباطی ارگانیک و سازمانی است. همچنین اطلاعات به دست آمده تاکید می کند که از سرکردگان داعش مسئولیت عملیات های انتحاری و انفجارهای تروریستی در ترکیه را برعهده دارد و آن را برنامه ریزی می کند.

برنامه ریزی های انجام شده در این خصوص و مکان و زمان این عملیات ها و انفجارها ثابت می کند، داعش شناخت دقیق و درک بالایی از جامعه ترکیه دارد و به خوبی می تواند، بین ملی گرایان و اسلامگرایان کُرد تمایز قائل شود.

حملات تروریستی و انتحاری داعش در آدانا، مرسین، شانلی اورفه و ایستگاه قطار آنکارا، همگی جنبش های سیاسی ملی گرا کرُدها را هدف گرفته بود که بیانگر اختلافات موجود بین داعش و حزب اتحاد دموکراتیک کُردهای سوریه بود، اختلافاتی که به شکست روند صلح بین حزب کارگران کردستان با دولت ترکیه در مارس 2015 و آغاز موج جدیدی از خشونت ها در سراسر کشور پس از حملات تروریستی سوروج شد.
تاکتیک عملیاتی داعش
داعش در حملات تروریستی و انتحاری خود چه در ترکیه و چه در دیگر کشورها، از تنش های طایفه ای و اختلافات گروهی و پیشینه شخصی مجریان عملیات نهایت بهره برداری را به عمل می آورد. روزنامه آمریکایی «نیویورک تایمز» در گزارشی تاکید می کند که مسئول عملیات تروریستی داعش در خارج از مرزهای سوریه، عناصر خارجی را برای انجام عملیات هایی در کشورهای سوم به خدمت می گیرد و به آنها اجازه برخی تحرکات و فعالیت ها در این کشورها را می دهد و این همان تاکتیکی است که داعش در حملات تروریستی پاریس و بلژیک آن را پیاده کرد.

ترکیه نیز از این امر مستثنی نیست و در این راستا داعش با به خدمت گرفتن این تاکتیک اقدام به تشکیل گروهک های تروریستی بومی و محلی در این کشور کرده تا عملیات های تروریستی و انتحاریش را در ترکیه را به واسطه آنها اجرا کند، در حالی که دورا دور آنها را کنترل می کند تا مانع شناسایی و دستگیری آنها توسط نیروهای امنیتی شود، به عنوان مثال 2 روز پیش از انفجار تروریستی دیار بکر، اورهان جاندیر برای عدم شناسایی و رهگیری از سه خط تلفن و یک راهنمای جامع سفر از غازی عنتاب تا دیار بکر استفاده می کند و در عمل مشاهده شد که نیروهای امنیتی ترکیه در شناسایی و رهگیری او شکست خوردند و بازداشت وی پیش از عملیات نه به خاطر مظنون شدن به عضویت در داعش که  به دلایل دیگر صورت گرفت و به همین دلیل پس از بازجویی آزاد شد.

تنوع بافت و ساختار جمعیتی
از آنجا که جامعه ترکیه دارای بافتی متنوع و ساختاری کثرت گراست، لذا عناصر داعش در این کشور نیز گروه ها، نژادها و طیف های مختلفی را از کُردها و اهل سنت تا علوی های بکتاشی را در برمی گیرد و در میان آنها از هر قشری از بی سواد و تحصیلکرده گرفته تا ثروتمند و فقیر و معتاد و ورزشکار و از تمام گروه های سنی مشاهده می شود.

با وجود تنوع طایفه ای و نژادی ترک تبارهای پیوسته به داعش و نفوذ این گروه در طیف ها و اقشار مختلف جامعه ترکیه، با این حال اعضای مهم و برجسته این گروه در ترکیه، کسانی هستند که دارای سوابق و پیشینه ای قدیمی در امر جهاد در افغانستان هستند و ارتباطی نزدیک و عمیق با القاعده دارند که بیانگر پیشتازی گروه های تکفیری تندرو در بحران سوریه و تاثیرگذار بودن آنها بر این بحران است.

با این حال «آرون اشتاین»، نویسنده و پژوهشگر ترک بر این باور، با وجود فعالیت و حضور سلفی های تکفیری در جامعه ترکیه و روابط گسترده و عمیق آنها با دیگر جریان های تکفیری منطقه، با این حال آنها نتوانستند، جریانی در قالب و مفهوم متعارف آن در این کشور تشکیل دهند و خود را به عنوان نماد این جریان معرفی کنند و این یکی دیگر از پیچیدگی ها و مشکلات موجود در بررسی این پدیده در ترکیه و مقابله با آن است.
تشدید بازداشت ها
در مقابله با این وضعیت دشوار و پیچیده راهبرد آنکارا تشدید و افزایش بازداشت ها به ویژه پس از حملات تروریستی سوروج و دست داشتن مستقیم داعش در این حملات بود و در این راستا نیروهای امنیتی ترکیه شمار زیادی از اتباع این کشور و خارجی های مقیم ترکیه را بازداشت و راهی زندان یا مجبور به خروج از این کشور کرد.

منابع آگاه ترک در این ارتباط تاکید می کنند که طی سال های 2014 تا اواخر مارس 2016 نیروهای امنیتی ترکیه حدود 1483 نفر را به اتهام عضویت و یا ارتباط با داعش بازداشت کرد.