طراحی با پودر زغال نوعی طراحی رئالیستی است که در صورت پیشرفت و کسب مهارت در سطح بالا تبدیل به  اثر هایپررئالیستی می شود که به آن در زبان عامیانه ایران سیاه قلم اطلاق می گردد. این سبک از طراحی غالبا یک سبک عامه پسند بوده و در میان مردم عادی طرفداران زیادی دارد. در سالهای گذشته از این تکنیک در مراکز هنری و دانشگاهها اجتناب می شد. علت آن را نیز سطح پایین بودن این سبک و در اصطلاح بازاری بودن آن بیان میکردند. این سبک طراحی عمدتا در مغازه ها و توسط فردی که به صورت تجربی به طراحی و نقاشی اشتغال داشت و از تحصیلات دانشگاهی برخوردار نبود به انجام می رسید. احتمالا واژه سیاه قلم از دوران شاگردان کمال الملک باب شده است. اما قطعا این تکنیک طراحی منحصر به ایران نیست و ریشه ها و آغاز آن در کشور های غربی می باشد. در این کشورها قطعا از واژه سیاه قلم برای این کار استفاده نمی شود. این تکنیک در غرب به نام «طراحی با پودر زغال» تعریف شده است. اساسا نگرش ما به طراحی و اینکه طراحی چه هست ، میتواند در جلوگیری از اشتباهات ادراکی و رواج غلطهای مصطلح، جلوگیری نماید.

سیاه قلم، نقاشی است یا طراحی؟

 در اینجا توجه شما را به تعریف این تکنیک در یک متن که توسط یک هنرمند آمریکایی نوشته شده است جلب می نماییم:

تکنیک طراحی با پودر زغال

پودر زغال متریالی است که در فرایند پودر کردن، خرد کردن و ترکیب انواع زغال بدست می آید. پودر زغال عمداتا به واسطه قلم مو بر روی ساپورت، کار می شود اما در برخی موارد از تکنیک پاشیدن آن بر روی ساپورت نیز استفاده می گردد. در برخی موارد این پودر از کربن و یا دوده نیز تهیه می شود که اصولا برای سطوح بسیار تیره استفاده می شود. از این تکنیک برای ایجاد تُنهای متنوع بر روی سطح ساپورت استفاده می گردد. این نوع از تکنیک (ایجاد تُنهای متنوع) به هنرمند این امکان را میدهد که به درجات تیرگی و روشنی بسیار طبیعی و لطیف دست پیدا کند. قاعدتا سطوح تیره تر با استفاده از متریال بیشتر (پودر زغال) و سطوح روشن با متریال کمتر و در برخی مواقع استفاده از پاک کن بدست خواهد آمد. توجه می نمایید که تکنیک سیاه قلم (طراحی با پودر زغال) در دنیا کاملا کاربردی و شناخته شده می باشد.

سیاه قلم در ایران

این تکنیک از نقاشی در ایران از مارکت نسبتا خوبی برخوردار است. دلیل آن هم به جهت استقبال مردم عادی از این تکنیک می باشد. به خصوص که اخیرا در میان توده مردم این طراحی ها تبدیل به یک هدیه برای مناسبت های مختلف شده و مردم این قبیل کارها را به عنوان هدایای گوناگون به طراحان این رشته سفارش می دهند. توجه داشته باشید که به کار بردن کلمه نقاشی برای این تکنیک اشتباه است و این رشته در زیر شاخه طراحی قرار میگیرد. همانطور که گفته شد این سبک از طراحی به هیچ عنوان  - خط محور - نمی باشد، بدین معنی که شما در اثر خود نمی بایست از عناصری مانند سایه روشن های خطی و یا هاشور استفاده نمایید. بنابراین  از نکات قابل توجه در این تکنیک عدم خط محور بودن آن می باشد. به طوری که هنرمند طراح با استفاده از لایه های بی شمار تُنالیته ( تیره و روشن) و با طیفهای وسیعی از این لایه ها دست به خلق تصاویر هایپررئالیستی میزند. یکی از اصول زیربنایی در این تکنیک ایجاد کنتراستهای متنوع در اثر می باشد. هرچه طیف این کنتراستها در کار بیشتر باشد در اصطلاح، کار ما پرکیفیت تر شده و از واقع نمایی بیشتری برخوردار خواهد شد. این روش نسبت به طراحی با مداد سریعتر پیش می رود.

یک نمونه سیاه قلم

 اما این موضوع بدین معنا نمی باشد که این روش روشی سریع است! به بیان دیگر هرچه هنرمند طراح، ریز بینی، دقت و زمان بیشتری را برای خلق اثر صرف نماید نتیجه کار زیباتر و تاثیر گذارتر خواهد بود. اما چشمان قوی و تجربه کافی برای این سبک از طراحی از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به این نکته واضح مینماید که سطوح و کیفیتهای گوناگون و بسیار متنوعی، در این تکنیک طراحی وجود دارند. از آثاری ضعیف و سطح پایین گرفته تا آثاری بسیار قوی زیبا و تاثیر گذار. بنابراین این حرف که این سبک از طراحی سبکی بازاری و سخیف می باشد به هیچ عنوان صحیح نیست. بلکه پاسخ به این سوال که این تکنیک در چه رده ای قرار می گیرد این است که تا چه کسی و در چه سطحی از تجربه هنری دست به این کار بزند! نحوه برخورد با این تکنیک تا حد زیادی متفاوت از انواع دیگر طراحی است. در بازار متریالهای متنوع و گوناگونی برای طراحی سیاه قلم موجود می باشد که انتخاب صحیح این ابزار تاثیر زیادی بر نتیجه کار خواهد داشت. انتخاب ساپورت مناسب، شناخت درست و صحیح انواع ذغال و استفاده از آنها در موقع مناسب و در محل مناسب از فاکتورهای بسیار تاثیر گذار در نتیجه اثر خواهد بود. از طرف دیگر نگهداری از ابزار، از نگهداری و تمیز و سالم نگه داشتن قلمو گرفته تا انتخاب پاک کن های مناسب و حتی تمیز و سالم نگه داشتن پاک کنها نیز از اهمیت خاصی برخوردار می باشد. نکته مهم دیگر این است که ساپورت انتخابی هنرمند کاملا سالم بوده و فاقد هر نوع تا خوردگی و ضربه باشد. زیرا وجود هر نوع ضربه و تا خوردگی در ساپورت باعث به وجود آمدن لکه ها و خط های ناخواسته شده و کیفیت اثر نهایی را به شدت پایین خواهد آرود. این امر به دلیل اهمیت بالای لطافت و حساسیت در کار می باشد.

چالش مهم طرح اولیه در سیاه قلم

اما نکته دیگر در این موضوع یک چالش بسیار قدیمی بین هنرمندان طراح است. آیا  می توانم طرح اولیه را کپی کنم؟ یا باید مستقیم اقدام به طراحی نمایم؟ پاسخ این سوال به فاکتورهای بسیاری بستگی دارد. توجه داشته باشید که ما در این حوزه از طراحی گرایش بالایی به سبک فوتورئالیستی و یا هایپررئالیستی داریم. بنابراین هر گونه نقص و ضایعه در تناسبات طراحی ما به شدت به چشم آمده و منجر به پایین آمدن کیفیت کار می شود. به بیان دیگر نقص تناسباتی در این آثار بسیار عیان بوده و حتی افرادی که اصلا دستی در طراحی نداشته و اساسا هنرمند نیز نیستند به احتمال زیاد متوجه این گونه نقصان ها خواهند شد. از طرف دیگر به دلیل حساسیت و لطافت بسیار بالا در این حوزه هنرمند طراح نمی تواند از پاک کن جهت اصلاح طرح اولیه به دفعات استفاده نماید. چراکه استفاده از پاک کن بر روی ساپورت اثرات بسیار بدی داشته و این آثار منجر به لکه های بسیار زشت در کار خواهد شد. بنابراین اگر قرار است که رسم طرح اولیه برای سبک سیاه قلم توسط طراح انجام گیرد، هنرمند می بایستی مهارت بسیار بالایی در طراحی داشته باشد. و اگر قرار است که طرح مورد نظر یک پرتره باشد هنرمند طراح می بایست علم آناتومی انسان را در سطوح نسبتا بالا فراگرفته باشد. در غیر این صورت عطای طراحی را به لقای آن بخشیده و از میز نور استفاده نمایید. زیرا در صورت عدم تسلط به طراحی و اقدام به طراحی اولیه با دست نتیجه نهایی شما فاجعه بار خواهد بود. اما ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که جهت رسیدن به توانایی طراحی با دست روش های خاص زود بازده نیز وجود دارند که توضیح آنها از حوصله این مطلب خارج است. از طرف دیگر توجه داشته باشید که اساسا در هنر هنرمند در هر حوزه به دنبال هدفی مشخص می باشد. در طراحی سیاه قلم ما به دنبال مطالعه بر روی طراحی دست آزاد و یا آناتومی نیستیم. به بیان دیگر اساسا نتیجه کار در این حوزه هدف دیگری را دنبال می کند که همانا شباهت بسیار زیاد و زیبایی چشم نواز اثر برای بیننده می باشد. و توصیه می شود که هنرمند انرژی و زمان خود را بیشتر بر روی نیل به این هدف متمرکز نماید تا اینکه بخواهد درگیر تناسبات فیزیکی مدل شده و وقت و انرژی زیادی را صرف موضوعی کند که در این حوزه فاقد ارزش می باشد. ناگفته نماند که احدی منکر ارزش بسیار بالای طراحی با دست آزاد و فراگیری آناتومی نیست اما این علم سطح بالا و پیچیده جایگاه و هدف دیگری را دنبال می نماید که تا حد زیادی از حوزه سیاه قلم جدا می باشد.

کسب اطلاعات آموزشی

 در پایان توجه داشته باشید که طراحی سیاه قلم روش سهل و ساده ای نیست. به بیان دیگر این تکنیک یک تکنیک خودآموز نیست! بنابراین  دیدن آموزش زیر نظر اساتید مجرب می تواند تاثیر بسزایی در پیشرفت هنرجو و خلق آثار زیبا داشته باشد.

جهت آشنایی بیشتر با مفاهیم رایج در زمینه نقاشی و طراحی، سایت آموزشی نقاشی ایکاروس را که حاوی بسیاری مطالب فراوان آموزشی و رایگان در این زمینه هست، ببینید. بخشهای آموزشی در این سایت، که متعلق به آموزشگاه نقاشی ایکاروس میباشد، شامل بخشهای آموزشی در باره نقاشی، بخشهای آموزشی در باره طراحی و سایر آموزشها و دانستنیهای مربوط به هنر نقاشی است که در بخش مرجع و اطلاعات هنر نقاشی به آنها اشاره شده است. وب سایت آموزش نقاشی را حتما ببینید:

https://www.mahvis.net