به گزارش مشرق، روند طی شده جغرافیای کردی در شمال عراق تا تشکیل اقلیم کردی و سپس اختلافات آن با دولت مرکزی عراق و نهایتا طرح موضوع همه پرسی استقلال از کشور عراق، همگی نشان دهنده تحولات مهم سیاسی و ژئوپلتیک در غرب آسیا دارد که همسایگان را نیز متاثر می سازد. در این میان یکی از اصلی ترین مسائل بحرانی به ادعای الحاق کرکوک به اقلیم باز می گردد که عمده صاحبنظران آن را مقدمه ای بر استقلال کردی پنداشته اند. به ویژه طی ماههای اخیر برافراشته شدن پرچم حکومت کردستان در ادارات دولتی این شهر منجر به بحرانی سیاسی در عراق شده است. بر این اساس در این مقاله تلاش می شود؛ ضمن تشریح تحولات پیشین کرکوک، به اهداف کنشگران موثر در این بحران و ارزیابی از امکان و نتایج الحاق این شهر به اقلیم کردستان در چارچوب مساله استقلال کردستان پرداخته شود.

زمینه ها و روندها

الف: شکل گیری اقلیم کردستان

پس از دهه ها مبارزه در ابتدای دهه ۱۹۹۰ میلادی پس جنگ اول خلیج فارس، به منظور ایجاد مشروعیت و مبنایی قانونی برای حکومت کرد، انتخابات مجلس برگزار و پس از آن نیز دولت خود مختار منطقه ای با عنوان «حکومت منطقه ای کردستان» (KRG) اعلام موجودیت کرد.[۱] با شروع جنگ آمریکا علیه عراق در سال ۲۰۰۳۳م، کردها در آزادسازی مناطق شمال عراق نقش اساسی ایفا و با حضور در فرایند  بازسازی سیاسی عراق، دو هدف اصلی را دنبال کردند: حضور حداکثری در نهادهای حکومت مرکزی و نیز کسب حداکثر خودمختاری در شمال عراق.[۲] نهایتا با تدوین قانون اساسی جدید عراق حکومت اقلیم کردستان تشکیل ولیکن با وجود تثبیت فدرالی شدن عراق، اما در سالهای اخیر میان اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق تنش هایی وجود داشته است. به عنوان مهمترین مثال؛ بند ۱۴۰۰ قانون اساسی به تعیین تکلیف مناطق جغرافیایی میان اقلیم کردستان عراق و دولت مرکزی از جمله؛ کرکوک، خانقین، شنگال و … اشاره می کند. این موضوع از آنجا نشات می گرفت که؛ طی حکومت صدام با اجرای دو سیاست «انفال» (نابودی روستاهای کردنشین) و «تعریب» (عربی‌سازی مناطق) ترکیب جمعیت منطقه در حد فاصل مناطق کُردنشین شمال و عرب نشین مرکز وجنوب عراق دچار تغییر شده بود. ماده ۱۴۰ تکلیف می کرد برای عادی‌سازی اوضاع، شمارش جمعیت و همه‌پرسی در کرکوک و سایر اراضی مورد منازعه (برای الحاق به اقلیم) پیش از تاریخ ۳۱ دسامبر ۲۰۰۷ برگزار شود.

ب: جایگاه راهبردی و جغرافیای کرکوک

استان کرکوک (التمیم) در عمق استراتژیک عراق قرار دارد. استان مذکور از نظر میادین انرژی دومین حوزه نفتی بزرگ دارای ۴۰ درصد ذخیره نفت عراق محسوب می شود.[۳] کرکوک همچنین به دلیل برخورداری از منابع آبی و اراضی کشاورزی نقش ممتازی در توسعه و تحول اقتصادی دارد. اشغال ناگهانی موصل در ژوئن ۲۰۱۴۴ توسط داعش ضمن اینکه عراق را وارد بحران سرزمینی نمود این فرصت را برای رهبران کرد فراهم آورد تا با خروج ارتش عراق از شهر کرکوک، به فاصله دو روز نیروهای پیشمرگه کنترل این شهر مورد مناقشه را به دست گیرند.[۴] چند روز بعد یعنی در ۳۰۰ ژوئن «مسعود بارزانی» رئیس اقلیم کردستان اعلام کرد به دنبال همه پرسی استقلال است که با مخالفت آمریکا مواجه شد. در واقع حملات داعش به‌رغم برخی فرازوفرودها باعث بسط ژئوپلیتیکی کردستان عراق شد.[۵] لذا مجددا در سال ۲۰۱۶۶ تلاش های بین المللی اقلیم کردستان برای برگزاری همه پرسی استقلال شدت گرفت و در آخرین اقدام با استاندار کرکوک طی مصوبه ای در ۱۴ مارس ۲۰۱۷ رسما برافراشتن پرچم اقلیم کردستان بر ساختمان ادارات دولتی استان کرکوک را ابلاغ کرد. این موضوع سرآغاز بحرانی قومی در سطح شهر کرکوک و درگیری سیاسی در سطح ملی عراق گردید که به سرعت ابعاد منطقه ای نیز پیدا کرد. به ویژه اینکه با گذشت چند روز استاندار کرکوک با مصوبه ای دیگر اعلام کرد که در همه پرسی استقلال کردستان عراق، شرکت خواهد کرد.

ج: ترکیب قومیتی کرکوک

آنچه مساله کرکوک را پیچیده تر می سازد ماهیت چند قومی این شهر است که غیر از ترکمن‌ها، کردها و عرب‌ها، در بخشی از مناطق این شهر آشوریان نیز زندگی می‌کنند. طی سالیان پس از جنگ دوم جهانی اکثریت جمعیت منطقه کرکوک با کرد ها بود و پس از آن ترکمن ها و عربها (شیعه و سنی) به ترتیب بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده بودند.[۶] هم اکنون از مجموع ۴۱۱ عضو مجلس استانی کرکوک ۲۷ عضو کرد، ۸ عضو عرب و ۶ عضو ترکمن بوده و همچنین در انتخابات سال ۲۰۱۴ برای مجلس نمایندگان عراق از استان کرکوک،  ۸ نماینده کرد، ۲ نماینده ترکمن و ۲ نماینده عرب انتخاب شدند که گویای نسبت های جمعیتی در کرکوک است.

لذا در راستای موضوع الحاق کرکوک، کردها بر حضور تاریخی خود و همچنین پیوستگی جغرافیایی منطقه کرکوک به اقلیم کردی استناد کرده و از توجیهات اخلاقی بر اساس تبیین ظلم طولانی مدت صدام حسین نیز بهره گیری می کنند. در مقابل براساس استدلال ترکمن ها، آنان بصورت تاریخی اکثریت جمعیت در شهر کرکوک را در اختیار داشته اند و در کارنامه خود سیاست تبعیض آمیزی علیه اقوام دیگر اعمال نکرده اند و این که صدام حسین به عربی ساختن کرکوک پرداخته است، ارجحیتی بر کردها در قیاس با ترکمن ها در پی نمی آورد.

کنش ها و اهداف بازیگران

با توجه به میاحث فوق می توان دریافت که؛ منطقه کرکوک مورد نزاع چند سطح از بازیگران است. بازیگران محلی (احزاب کردی، ترکمن ها و اعراب منطقه)، بازیگران سطح ملی-داخلی عراق (اقلیم کردستان و دولت عراق)، سطح کشورهای منطقه ای (نظیر؛ ترکیه، ایران و سعودی) و سطح بین المللی (از قبیل ایالات متحده و در سطح بسیار محدودی روسیه) می باشد.

الف: سطح محلی

در سطح محلی چنانچه آمد اختلاف گسترده ای میان ترکمنها-عرب های اقلیت در شورای استانی کرکوک در برابر کردهای اکثریت وجود دارد. به گونه ای که ترکمن ها برافراشته شدن پرچم اقلیم در کرکوک را نقض قانون اساسی اعلام کردند. همچنین اعضای ترکمن مجلس نمایندگان عراق در پی رای مجلس برای انحلال شورای استان کرکوک و برکناری استاندار آن هستند. در مقابل کردها نظیر؛ «نیچروان بارزانی» نخست وزیر اقلیم کردستان عراق به نقش پیشمرگه در حفظ کرکوک از اشغال داعش اشاره و آن را بخشی از اقلیم معرفی می کند.

ب: سطح ملی

در سطح ملی دولت عراق و حکومت اقلیم کردستان اصلی ترین کنش گران در بحران کرکوک به شمار می روند. به گونه ای در ماه گذشته پس از تشدید بحران یک هیات به نمایندگی از دو حزب دمکرات و اتحادیه میهنی کردستان عراق، برای مذاکرات سیاسی با «حیدر العبادی« نخست وزیر و «سلیم الجبوری» رئیس مجلس وارد بغداد شد. در نتیجه مذاکرات بیانیه نخست وزیری عراق بر تعهد دولت به اجرایی شدن ماده ۱۴۰ قانون اساسی عراق پس از پایان عملیات پاکسازی کشور از گروه های تروریستی به ویژه داعش تاکید کرد.

ج: سطح منطقه ای

در سطح منطقه ای مهمترین بازیگر مساله کرکوک، دولت ترکیه است. ترکیه با تثبیت نظام فدرالی در عراق ترکیه تلاش کرد تا از عوامل مهمی مانند؛ نیاز اقتصادی اقلیم، وجود ذخائر نفتی در کردستان، حضور اقلیت ترکمن در شمال عراق و …. استفاده نماید. روابط شخصی «اردوغان» و «بارزانی» نیز سیر صعودی به خود گرفته است به گونه ای که در سفر سال گذشته مسعود بارزانی به استانبول، پرچم اقلیم کردستان در جلسه رسمی نصب شده و استقبال شکوهمندی نیز از وی صورت گرفت. با این حال چند ماه بعد که موضوع برافراشته شدن پرچم اقلیم در کرکوک مطرح گردید، ترکیه موضع بسیار سختی اتخاذ کرده و اردوغان خطاب به اقلیم کردستان عراق اعلام کرد: «ما با این ادعا که کرکوک متعلق به کردهاست اصلا موافق نیستیم… آن پرچم را هر چه سریع‌تر پایین بیاورید.» همچنین سالها پیش «داووداغلو» وزیر امور خارجه پیشین ترکیه تاکید کرده بود: هویت کرکوک، ترکمانی است. با تثبیت کرکوک در جغرافیای اقلیم، این حکومت دیگر فاصله ای جدی با استقلال نخواهد داشت و از آنجائیکه مخالفت تشکیل دولت مستقل کرد اصل راهبردی سیاست ترکیه است،[۷] با آن مخالفت کرده  است.

در مقابل ایران به عنوان دیگر بازیگر موثر منطقه ای، موضعی بیطرفانه و نرم ناشی از کم اهمیت قلمداد کردن موضوع نصب پرچم در کرکوک اتخاذ کرد. از منظر ایران آنچه اهمیت راهبردی دارد تثبیت مواضع حشدالشعبی تحت فشارهای آمریکا و ترکیه و تمرکز بر آزادسازی موصل است.

د: سطح بین الملل

کنشگری آمریکا در قبال اقلیم کردستان و بحران کرکوک نیز با توجه به اقتضائات سطح کلان بین الملل و نظم دلخواه منطقه ای این کشور در غرب آسیا صورت می گیرد. کردستان عراق برای آمریکا در محیط بین المللی جایگاهی در سطحی نسبتاً ضعیف، در محیط منطقه ای دارای درجه ای میانه و در محیط داخلی عراق به عنوان یک بازیگر مهم تلقی می شود.[۸] همچنین تمرکز آمریکا به کردهای سوریه جهت  نبرد با داعش باعث شده است تا این کشور صرفا به دادن وعده های موافقت با استقلال اقلیم کردستان مبادرت ورزد.

ارزیابی راهبردی

به جهت اثر هویتی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی که الحاق کرکوک برای اقلیم به همراه دارد، به گونه ای که در نظر بسیاری از آن به «بیت المقدس کردها» یاد می شود، همه بازیگران داخلی و خارجی با این موضع به احتیاط برخورد می کنند.

الف: علل تنش بر سر کرکوک

تنش بر سر کرکوک، مصادف با عملیات آزادسازی موصل آغاز گردید. در اولین سطح تحلیل این تنش ناشی از تلاش حاکمان اقلیم کردستان بر انتخابات ۲۰۱۸ پارلمانی و همچنین نوعی فرافکنی در قبال مشکلات و معضلات اقلیم است که مورد انتقاد شدید احزاب؛ اتحادیه میهنی و گوران شده است. در سطح تحلیل ملی، تمرکز بر کرکوک و افزایش تنش ها بر این شهر، عمدتا ریشه در سیاست خودگسترشی اقلیم دارد به ویژه اینکه بحران داعش رو به اتمام است و هر یک از بازیگران بایستی حوزه نفوذ خود را تثبیت نمایند. در سطح تحلیل منطقه ای نیز بحران کرکوک عمدتا با ایفای نقش ترکیه مرتبط می شود. ترکیه تا جایی که مساله کرکوک منجر به تشدید تنش های سیاسی در عراق شود و همچنین به نیروی حشدالشعبی در آزادسازی موصل و تلعفر ضربه وارد کند از آن حمایت کرد. اما در انتها که مساله کرکوک به استقلال اقلیم کردی پیوند خورد، به بهانه ترکمانی بودن کرکوک با آن به شدت مخالفت کرد.

ب: موانع الحاق کرکوک به اقلیم

اولین مانع جدی در تعیین تکلیف کرکوک به اختلافات سیاسی احزاب و نخبگان سیاسی اقلیم باز می گردد. درحالی‌که حزب دموکرات عراق و شخص «مسعود بارزانی» گروه پیشرو در خصوص اعلام استقلال کردستان محسوب می‌شود، از نظر رهبران «اتحادیه میهنی»؛ اکنون زمان مناسبی برای اعلام استقلال تلقی نمی‌شود.[۹] احزاب تازه تاسیسی چون؛ «جنبش برای تغییر: گوران» و «اتحاد اسلامی» نیز دستور کار خود  را مبارزه با فساد، بی عدالتی اجتماعی و انتقاد به وضعیت بسته سیاسی کردستان (تداوم حکومت بارزانی بدون برگزاری انتخابات) قرار داده اند.[۱۰] «گوران» همچنین رسما اعلام کرد؛ هیات کردی که بر سر موضوع کرکوک در حال مذاکره با بغداد هستند را نماینده مردم کردستان  نمی داند. همچنین همراستا به دغدغه های ایران در قبال الحاق کرکوک به اقلیم، اتحادیه میهنی نیز که در عمده اقتدار خود را در سلیمانیه دارد، نسبت به پیوستن کرکوک در شرایطی که این شهر تحت نفوذ حزب دموکرات قرار می گیرد بیمناک است.

جمع بندی

در جمع بندی باید گفت؛ موانع مهم داخلی و خارجی نظیر؛ اقتصاد ضعیف، فساد، اختلافات میان رهبران کردی، و موانع خارجی شامل موارد؛ وضعیت محصور در خشکی کردستان، مخالفت همسایگان با توجه به امکان سرایت بحران قومی، مخالفت جامعه بین المللی و … پیش روی استقلال اقلیم کردستان وجود دارد. لذا در کوتاه مدت شرایط استقلال اقلیم فراهم نیست به ویژه که در ماههای اخیر اخبار متعددی از اعلام مخالفت آمریکا با این موضوع منتشر شده است. اما مساله کرکوک نشان دهنده حرکت رو به جلوی حکومت اقلیم کردستان به نوعی به سمت شبه دولت شدن یا حکومت دوفاکتو است. لذا توجه به وضعیت سیاسی حاکمیت در عراق نیز به نظر می رسد، آنچه روند استقلال طلبی اقلیم کردستان تاکنون طی کرده است تقریبا بی بازگشت بوده و به سمت چشم انداز شکل گیری رسمی کنفدرال کردی حرکت خواهد کرد. چرا که توسعه جغرافیایی اقلیم و ملحق کردن سایر مناطق کردی به اقلیم از منظر رهبران کرد به‌مثابه پیش‌زمینه مهمی برای حرکت مطمئن به سمت استقلال تلقی می‌شود.

منابع:

[۱]: محمدرضا حافظ نیا، ریباز قربانی نژاد و زهرا احمدی پور، «تحلیل تطبیقی الگوی خودگردانی کردستان عراق با الگوهای خود مختاری و فدرالیسم»، مدرس علوم انسانی: برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره چهاردهم، ۱۳۸۹، شماره ۲، ص ۱۹۹

[۲]: محمود واعظی، «رویکرد گروه‌های داخلی عراق به ایران و امریکا»، در علی اکبر اسدی: عراق پس از صدام و بازیگران منطقه‌ای، پژوهشنامه شماره ۱۲، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۷٫

[۳]: اردشیر پشنگ، «نیروهای دجله و افزایش تنش کُرد –عرب در کرکوک»، وبسایت مرکز بین المللی مطالعات صلح IPSC، منتشر شده در تاریخ شنبه ٢٠ آبان ۱۳٩۱

[۴]: Craig Bonfield, “Kurdish Push for Independence Derailed by ISIS?” CSIS: Center For Strategic & International Studies, ۲۰۱۵ August ۲۸, ۲۰۱۴

[۵]:  علی اکبر اسدی، «بررسی سناریوی تجزیه عراق از منظر متغیرهای داخلی»، وبسایت اندشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ شنبه ۱۲ دی ۱۳۹۴، قابل بازیابی در پیوند:

http://www.tabyincenter.ir/۱۰۷۳۳

[۶]: قدیر نصری، «نقش کرکوک در آینده کردستان عراق»،  مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، منتشر شده در ۱٩ بهمن ۱۳۸٩  

[۷]: مراد ویسی، «پرونده کرکوک، بنیادی ترین اختلاف عراقی ها در سال ۲۰۰۸»، وبسایت دیپلماسی ایرانی، منتشر شده در شنبه ۲ شهریور ۱۳۸۷٫

[۸]: ارسلان قربانی شیخ نشین و اکرم قدیمی، «بررسی راهبردی سیاست خارجی امریکا در کردستان عراق و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه راهبرد، سال بیست و یکم، ۱۳۹۱ شماره ۶۲، ص ۷۰٫

[۹]: علی اکبر اسدی، «بررسی سناریوی تجزیه عراق از منظر متغیرهای داخلی»، وبسایت اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ شنبه ۱۲ دی ۱۳۹۴، قابل بازیابی در پیوند:

http://www.tabyincenter.ir/۱۰۷۳۳

[۱۰]:Ala Jabar Mohammed, The Politics of Iraqi Kurdistan: Towards Federalism or Secession?, Thesis for the degree of Doctor of Philosophy, University of Canberra, ۲۰۱۳,  p ۲۷۲.

منبع: پایگاه تبیین