به گزارش مشرق، تغییر موضع سودان در قبال ایران در سال 2015 در پی اعلام مشارکت این کشور در عملیات طوفان قاطعیت بر ضد مردم یمن و همچنین قطع رابطه این کشور با ایران در پی حمله به سفارت عربستان سعودی در تهران در ژانویه سال 2016 از جانب بسیاری به عنوان تغییر موضعی اصولی تلقی شد[1] ولی در حقیقت سیاست خارجی سودان همواره بر اصل فرصت‌طلبی و حضور در کنار طرف‌های متعارض برای کسب بیشترین سود اقتصادی و سیاسی متمرکز بوده است. بر طبق سندی مربوط به وزارت کشور سودان افشا شده در سال 2014، ژنرال «صدیق عامر»، رئیس سازمان اطلاعاتی سودان عنوان داشته که جهان عرب به دو اردوگاه مقاومت و میانه‌روی تقسیم شده و سودان می بایست در هر دو اردوگاه جای پا داشته باشد.[2]

در نتیجه سودان همواره از کمک‌های اقتصادی قطر، همکاری‌های بانکی با امارات، شراکت تجاری با عربستان و همکاری‌های نظامی با ایران سود می‌برده است.[3] این سیاست از اواخر سال 2014 میلادی هنگامی که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس فشار‌های خود بر سودان را افزایش دادند با چالش جدی روبرو شد. دولت سودان در واکنش به این فشارها بود که در سال 2014 اقدام به بستن مراکز فرهنگی ایران در خارطوم کرد.[4] «عمر البشیر»، رئیس‌جمهور سودان بعدها بیان کرد که این کشور کشف کرد که ایران قصد گسترش تشیع را در سودان داشته است و عنوان کرد که دولت این کشور اجازه گسترش مذهب شیعه را در کشور نخواهد داد.[5]

پس از آن سودان رسماً از سیاست پیشین خود در نزدیکی به ایران عدول کرده است و در صف کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس قرار گرفته است. باید با پرداختن به پیشینه روابط عربستان و سودان در ده سال گذشته، اهمیت سودان در سیاست خارجی عربستان و همچنین ابزارهای اثر‌گذاری عربستان بر سیاست خارجی سودان و ابعاد مختلف موضع‌گیری سودان را بررسی کرد.

1- جایگاه سودان در سیاست خارجی عربستان پیش از 2014

جایگاه سودان برای عربستان سعودی در دوران پیش از به قدرت رسیدن ملک سلمان در سال 2015 بر دو پایه کمک‌های مالی، نظامی و فرهنگی با هدف افزایش نفوذ در سودان و گسترش تفکر وهابی در این کشور و آفریقا و همچنین سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی برای تأمین امنیت غذایی در این کشور استوار بوده است.

1-1- کمک‌های دینی: از مهم ترین این کمک‌ها می توان به مشارکت عربستان سعودی به همراه کشورهای دیگر در تأسیس مرکز اسلامی آفریقا در سال 1972 در سودان اشاره کرد که در دهه 90 به دانشگاه جهانی آفریقا تغییر نام داد و با هدف تربیت دینی جوانان آفریقایی همزمان با تدریس علوم جدید در خارطوم تأسیس شد. این کمک‌ها به دلیل حمایت سودان از صدام در جریان حمله‌ی عراق به کویت متوقف شد ولی در ابتدای قرن جدید از سر گرفته شد.[6] عربستان سعودی همچنین از جانب بسیاری متهم است که از جمعیت "انصار السنه المحمدیه” در سودان حمایت می کند.[7]

2-1-روابط اقتصادی عربستان سعودی و سودان: سودان به دلیل دارا بودن بیش از چهل درصد اراضی قابل کشت در جهان عرب و دارا بودن منابع آبی گسترده به دلیل عبور رود نیل از این کشور یکی از منابع بالقوه تأمین امنیت غذایی عربستان سعودی محسوب می‌گردد. عربستان سعودی هم اکنون پس از چین دومین شریک تجاری سودان است.[8] عربستان سعودی یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان دام زنده از سودان محسوب می‌شود و سودان میزان زیادی از محصولات دامی خود را به این کشور صادر می‌کند و این امر باعث شده است که قیمت دام زنده در سودان نسبت به کشورهای دیگر بسیار گران باشد.

از طرفی حضور بیش از سه میلیون سودانی شاغل در عربستان سعودی باعث شده که حواله‌های ارسالی این افراد یکی از مهم‌ترین منابع ارز آوری برای سودان محسوب گردند. از طرفی با وجود وابستگی سودان به امارات برای دور زدن تحریم‌های بانکی و همچنین صادرات طلا که پس از استقلال جنوب سودان در سال 2011 به یکی از منابع اصلی تأمین ارز برای سودان تبدیل شده است، این کشور همکاری‌های گسترده ای را در زمینه پولی و بانکی و همچنین فروش طلا با عربستان سعودی دارد. عربستان سعودی همچنین یکی از منابع مهم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در این کشور محسوب می‌گردد و به همراه دیگر کشورهای عضو شورای همکاری در بخش‌های مهمی مانند کشاورزی و دامپروری، زیرساخت‌ها و نفت و گاز سرمایه‌گذاری کرده‌اند.[9] اهمیت رابطه با این کشورها پس از استقلال کشور سودان جنوبی که در پی آن سودان بیش از 75 درصد از درآمدهای نفتی خود را از دست داد بسیار بیشتر شد.[10] با این وجود به نظر می‌رسد که تا پیش از سال 2014، عربستان سعودی از این منابع نفوذ در راستای تأثیر بر سیاست خارجی سودان استفاده نمی‌کرده است.

از طرفی اختلافات میان قطر از یک سو و عربستان و امارات از سویی دیگر به خصوص بر سر حمایت از اخوان‌المسلمین سبب می‌شده که اقدام یکجانبه این کشور در دوران پیش از 2014 با احتمال استمرار حمایت‌ها و حتی افزایش آن از جانب قطر مواجه شود. با این وجود عربستان سعودی از سال 2014 استراتژی خود را در قبال سودان تغییر داد و تلاش کرد که با استفاده از ابزارهای اقتصادی و سیاسی موضع این کشور را تغییر دهد.

2- دلایل تغییر جایگاه سودان در سیاست خارجی عربستان

تغییر سیاست عربستان سعودی در قبال سودان ناشی از سیاست گسترده‌تر عربستان سعودی در منزوی کردن ایران در جهان اسلام می‌باشد. با این وجود به نظر می‌رسد برخی عوامل باعث شد که جایگاه سودان در سیاست خارجی عربستان سعودی تغییر کند و این کشور تلاش بیشتری را در جهت تغییر موضع سودان به کار ببرد. از جمله این عوامل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1-2- افزایش حضور جمهوری اسلامی در دریای سرخ برای مبارزه با دزدی دریایی و استفاده این کشور از بنادر سودان به عنوان پایگاه‌هایی برای کشتی‌های ایرانی که این امر منجر به ایجاد پایگاهی دائمی در مرز‌های غربی عربستان سعودی می‌شد.

2-2- تلاش ایران برای فروش سامانه‌های موشکی به سودان برای مبارزه با بمباران‌های رژیم صهیونیستی به خصوص پس از بمباران مجتمع صنایع نظامی یرموک در سال 2012 که به دلیل ترس سودان از مخاصمه‌آمیز پنداشتن آن از جانب عربستان سعودی با مخالفت سودان مواجه شد.[11] با این وجود احتمال دارد که عربستان سعودی این امر را تهدیدی از جانب ایران محسوب کرده باشد.

3-2- نشانه هایی از ناهماهنگی میان مواضع مصر و عربستان سعودی به خصوص در مورد یمن و سوریه که باعث شد عربستان سعودی به اختلافات سیاسی مصر و سودان به خصوص بر سر سد هزاره اتیوپی و اختلافات مرزی بر سر مثلث حلایب به عنوان ابزار‌های فشاری احتمالی بر ضد مصر نگاه کند. نقش سودان در لیبی و حمایت این کشور از برخی گروه‌های بنیادگرا نیز ممکن است عربستان را به فکر استفاده از سودان برای پیشبرد اهدافش در لیبی انداخته باشد.[12]

4-2- عملیات نظامی عربستان سعودی در یمن و عدم شرکت کشورهای عربی و اسلامی مانند مصر در جنگ زمینی در این کشور و اختلافات میان عربستان و امارات که باعث شد عربستان به دنبال مشارکت نیروی زمینی سودان باشد و همچنین لزوم کنترل راه‌های قاچاق سلاح به یمن که از نظر عربستان، سودان یکی از راه‌های بالقوه آن است.

تمامی این امور و همچنین نزدیکی مواضع کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به خصوص پس از جنگ یمن سبب شد که این کشورها به رهبری عربستان از سال 2014 و اندکی پیش از به قدرت رسیدن ملک سلمان پروژه فشار بر سودان با هدف تغییر موضع این کشور را کلید بزنند. عوامل داخلی در کشور سودان نیز به تسلیم شدن سودان به فشار‌های عربستان سعودی کمک کرد. از جمله این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف: سیاست بسیار آلوده‌ی نظام سودان که به ازای دریافت مشوق‌های بیشتر سیاست خود را تغییر می‌دهد. این کشور پیش از این نیز به امید خارج شدن از لیست حامیان تروریسم ایالات متحده آمریکا با امضای معاهده صلح «نیواشا» و سپس همه‌پرسی استقلال جنوب این کشور، با تجزیه سودان جنوبی موافقت کرده بود.

ب: تخریب چهره جمهوری اسلامی از جانب رسانه‌های وابسته به کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس در میان افکار عمومی جهان عرب از جمله سودان و تلاش نظام سیاسی این کشور به منظور منحرف کردن افکار عمومی از مشکلات داخلی و مشروعیت‌زایی برای خود به خصوص پس از بحران‌های پیاپی اقتصادی و اجتماعی و جنگ‌های داخلی به خصوص در ایالات دارفور، کردفان جنوبی و نیل آبی. داعیه‌دار حملات بر ضد ایران جمعیت سلفی انصارالسنه المحمدیه بود که سال‌هاست یک پست وزارتی در کابینه سودان را به خود اختصاص داده است.[13]

ج: عدم اجماع بر سر روابط با ایران میان سیاستمداران غیر نظامی و نظامیان سودان که از پیچیدگی‌های سیاست داخلی این کشور و جناح‌بندی‌های داخلی در نظام سیاسی ناشی می‌شد. در این تقسیم‌بندی، ارتش خواهان ادامه روابط به شکل سابق با جمهوری اسلامی و غیر نظامیان خواهان چرخش به سمت محور عربستان بودند.[14]

د: وابستگی بیشتر سودان به کشورهای شورای همکاری به خصوص پس از استقلال سودان جنوبی و تشدید استمرار تحریم بین‌المللی، محدودیت ایران در اعطای کمک‌های اقتصادی به سودان و امید سودان به استفاده از روابط با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس با ایالات متحده در جهت برداشتن تحریم‌های سودان که بخشی از آن ها در آخرین روز‌های ریاست جمهوری اوباما برداشته شدند.[15]

3- سیاست عربستان در قبال سودان از 2014 تا کنون

سیاست عربستان سعودی در برابر سودان از سال 2014 با هدف دور کردن این کشور از ایران به وسیله فشار‌های اقتصادی و سیاسی تغییر کرد. در سال 2014، عربستان سعودی با کمک امارات عربی متحده تعاملات بانکی با سودان را متوقف کرد که باعث اخلال در تعاملات تجاری سودان از جمله تجارت دام زنده، طلا و حواله‌های بانکی سودانی‌های ساکن در عربستان سعودی شد و اثرات مخربی را بر اقتصاد سودان و ارزش پول این کشور گذاشت.[16] با وجود تکذیب دولت سودان، می‌توان گفت که بستن مراکز فرهنگی ایران در سودان در واکنش به این عمل عربستان سعودی و امارات و در راستای امتیازدهی به این کشورها صورت گرفته است. با این وجود عربستان سعودی به دلیل اینکه عمرالبشیر را غیرقابل اعتماد می‌دانست و از همین رو از دادن امتیازات بیشتر بدون نشان دادن تصمیم جدی سودان در دوری از ایران و انجام اقدامات عملی در این باره خودداری کرد. این امر سبب شد که سودان پس از شروع عملیات نظامی ائتلاف سعودی در یمن به آن بپیوندد و با ارسال گردانی از نیروهای زمینی در این ائتلاف مشارکت فعالی داشته باشد.[17] این امر باعث بازگشت تعاملات بانکی میان عربستان و سودان به حالت عادی شد.[18]

جمع‌بندی

تغییر رویکرد سودان در قبال ایران و قرارگرفتن آن در صف عربستان سعودی بیش از آن که تغییری اساسی در سیاست‌های سودان باشد ناشی از تغییر نگاه عربستان به رویارویی منطقه‌ای با ایران و عدم تحمل کشورهایی است که خواهان اتخاذ مواضعی بینابینی در حوزه مسائل منطقه‌ای هستند. عربستان سعودی همچنین با توجه به موقعیت ممتاز سودان بر کرانه دریای سرخ و در همسایگی مصر و لیبی قصد دارد که علاوه بر سد کردن راه نفوذ ایران بر دریای سرخ، از این کشور به عنوان یکی از راه‌های تأثیر‌گذاری بر مسائل لیبی و وزنه‌ای برای تهدید مصر در صورت دور شدن بیشتر از عربستان سعودی استفاده کند. با این وجود سودان همواره نقشی ثانویه در سیاست‌های عربستان سعودی بازی می‌کرده است و ایفای این نقش‌ها به خصوص در مسأله مصر به رفتار نظام سیسی در برابر عربستان سعودی مرتبط است.

منابع:

– «جامعه أفریقیا العالمیه».. أول رؤیه استراتیجیه تعلیمیه موحده لسبع دول عربیه، صحیفه الشرق الاوسط، 21 أکتوبر 2013:

http://archive.aawsat.com/details.asp?section=55&article=747434&issueno=12746#.WH9S9FN961s

– New and authoritative translation into English of minutes for August 31 meeting of the most senior military and security officials in the Khartoum regime: http://sudanreeves.org/2014/10/22/new-and-exceedingly-accurate-translation-into-e / 

– Omar Al-Bashir: We cannot allow Shi’ite presence in Sudan, Alsharq Alawast, 12 October 2014:  http://english.aawsat.com/2014/10/article55337441/omar-al-bashir-we-cannot-allow-shiite-presence-in-sudan

– Omer Ismail, The Many Faces of al-Bashir: Sudan’s Persian Gulf Power Games, enough project, June 2015

– أوباما یرفع عقوبات اقتصادیه عن السودان والخرطوم ترحب، روسیا الیوم، 31 ینایر 2017:

https://ar.rt.com/iegi

– خطه المنصات الصاروخیه لم تستهدف السعودیه، بی بی سی عربی، 31 مایو 2014:

http://www.bbc.com/arabic/middleeast/2014/05/140531_sudan_saudi_missiles_iran

– د. فاطمه الصمادی، السودان وإیران: تبعات انهیار التحالف، تقاریر، مرکز الجزیره للدراسات، سبتمبر 2014٫

– شحاته عوض، السودان و”عاصفه الحزم”: ضرورات و استحقاقات التموقع الإقلیمی الجدید، تقاریر، مرکز الجزیره للدراسات، یونیو 2015٫

– لماذا ترید السودان وقف "المدّ الشیعیّ”، المونیتور، 19 ینایر 2016:

https://goo.gl/jJcYbU

– مصادرنا: قوه سودانیه بریه من 6000 جندی تستعد لدخول الیمن، الخلیج اونلاین، 8 سبتمبر 2015:

https://goo.gl/hHTaFN

***

پی‌نوشت‌ها:

[1] عمر البشیر اتحاد استراتژیک با ایران را به چه قیمتی فروخت؟، خبرگزاری مهر، 1 اردیبهشت 1394:

https://goo.gl/ORukOL

[2] New and authoritative translation into English of minutes for August 31 meeting of the most senior military and security officials in the Khartoum regime: http://sudanreeves.org/2014/10/22/new-and-exceedingly-accurate-translation-into-e/ 

[3] Omer Ismail, The Many Faces of al-Bashir: Sudan’s Persian Gulf Power Games, enough project, June 2015.

[4] د. فاطمه الصمادی، السودان وإیران: تبعات انهیار التحالف، تقاریر، مرکز الجزیره للدراسات، سبتمبر 2014٫

[5] Omar Al-Bashir: We cannot allow Shi’ite presence in Sudan, Alsharq Alawast, 12 October 2014:  http://english.aawsat.com/2014/10/article55337441/omar-al-bashir-we-cannot-allow-shiite-presence-in-sudan

[6] «جامعه أفریقیا العالمیه».. أول رؤیه استراتیجیه تعلیمیه موحده لسبع دول عربیه، صحیفه الشرق الاوسط، 21 أکتوبر 2013:

http://archive.aawsat.com/details.asp?section=55&article=747434&issueno=12746#.WH9S9FN961s

[7] لماذا ترید السودان وقف "المدّ الشیعیّ”، المونیتور، 19 ینایر 2016:

https://goo.gl/jJcYbU

[8] د. فاطمه الصمادی، السودان وإیران: تبعات انهیار التحالف، تقاریر، مرکز الجزیره للدراسات، سبتمبر 2014٫

[9] Omer Ismail, The Many Faces of al-Bashir: Sudan’s Persian Gulf Power Games, Enough Project, June 2015.

[10] شحاته عوض، السودان و”عاصفه الحزم”: ضرورات و استحقاقات التموقع الإقلیمی الجدید، تقاریر، مرکز الجزیره للدراسات، یونیو 2015٫

[11] خطه المنصات الصاروخیه لم تستهدف السعودیه، بی بی سی عربی، 31 مایو 2014:

http://www.bbc.com/arabic/middleeast/2014/05/140531_sudan_saudi_missiles_iran

[12]  در رابطه با اتهامات درباره نقش سودان در لیبی: شحاته عوض، السودان و”عاصفه الحزم”: ضرورات و استحقاقات التموقع الإقلیمی الجدید، تقاریر، مرکز الجزیره للدراسات، یونیو 2015٫

[13]  لماذا ترید السودان وقف "المدّ الشیعیّ”، المونیتور، 19 ینایر 2016:

https://goo.gl/jJcYbU

[14]  د. فاطمه الصمادی، السودان وإیران: تبعات انهیار التحالف، تقاریر، مرکز الجزیره للدراسات، سبتمبر 2014٫

[15] أوباما یرفع عقوبات اقتصادیه عن السودان والخرطوم ترحب، روسیا الیوم، 31 ینایر 2017:

https://ar.rt.com/iegi

[16]  Omer Ismail, The Many Faces of al-Bashir: Sudan’s Persian Gulf Power Games, Enough Project, June 2015

[17] مصادرنا: قوه سودانیه بریه من 6000 جندی تستعد لدخول الیمن، الخلیج اونلاین، 8 سبتمبر 2015: https://goo.gl/hHTaFN

[18]  Omer Ismail, The Many Faces of al-Bashir: Sudan’s Persian Gulf Power Games, Enough Project, June 2015

پایگاه تبیین