به گزارش مشرق، ايام امتحانات است و بار ديگر دانش‌آموزان و والدين دچار استرس شده‌اند و بيش از پيش به كتاب‌هاي كمك درسي رو مي‌آورند.

در گذشته كتاب‌هاي كمك درسي بيشتر جنبه تشريفاتي و معمولاً در سال‌هاي آخر دبيرستان جهت آمادگي براي كنكور كاربرد داشت اما امروزه كتاب‌هاي كمك درسي مختلفي با كاركردهاي متفاوت به فروش مي‌رسد؛ برخي فقط كار و تمرين و شامل نمونه سؤالات درسي هستند، بعضي ديگر به شرح درس و پاسخ سؤالات كتاب اختصاص دارند.

در بعضي نيز صرفاً نمونه سؤالات امتحاني پايان ترم جمع‌آوري شده است، برخي انتشاراتي‌ها هم فقط سؤالات چهارگزينه‌اي و پاسخ آن‌ها را منتشر مي‌كنند كه گاه به صورت مجزا چاپ مي‌شود. 

در بسياري از مدارس از كلاس اول دبستان اين كتاب‌ها از ابتداي سال جزء لاينفك برنامه كلاسي دانش‌آموزان مي‌شود و آنها هر روزه در كنار هر درس كتاب كمك آموزشي آن را نيز همراه خود به مدرسه مي‌برند و اين روند تا سال آخر دبيرستان ادامه مي‌يابد.

حال آنكه كارشناسان آموزشي بارها بر استفاده زياد از اين كتاب‌ها و وابستگي نسبت به آن هشدار داده‌اند. قوانيني نيز از سوي آموزش و پرورش براي عدم استفاده از كتاب‌هاي غير‌استاندارد كمك درسي در مدارس وجود دارد، با اين حال هر روز شاهد افزايش انواع اين گونه كتاب‌ها در بازار نشر و گرايش بيشتر دانش‌آموزان به آن هستيم. اين روند، سبك آموزش و يادگيري دانش‌آموزان را دستخوش تغيير كرده و آنان و والدينشان را به نوعي معتاد اين كتاب‌ها كرده است.

مدير يكي از مجتمع‌هاي آموزشي كه چندين سال نيز سابقه تدريس در دبيرستان را دارد، مي‌گويد: برخي از اين كتاب‌ها به عنوان كار و تمرين‌ها هستند كه صرفاً نمونه سؤالات بيشتري را از درس‌ها ارائه داده‌اند.

اين كتاب‌ها به نوعي كمك كار معلمان هستند زيرا هزينه زياد كتاب‌هاي درسي براي دولت محدوديت‌هايي را در حجم كتاب‌ها براي مؤلفان ايجاد مي‌كند، به طوري كه آنها بعضي از مباحث را به طور خيلي خلاصه بيان مي‌كنند و شرح و تفهيم آن را بر عهده معلمان مي‌گذارند از اين رو لازم است معلمان بعد از هر درس نمونه سؤالات مختلفي بدهند تا فرآيند يادگيري كامل شود. 

اين كتاب‌ها به خصوص در دبستان كه دانش‌آموزان در نوشتن صورت مسئله‌ها كند هستند، كمك شاياني به معلم مي‌كند.

علي حسيني مي‌گويد: اما برخي از اين گونه كتاب‌ها با ارائه سؤالاتي بسيار بالاتر از سطح كتاب درسي و حتي نكاتي اضافه بر كتاب‌هاي درسي سعي كرده‌اند كتاب‌هاي خود را متمايز از ديگر كمك آموزشي‌ها جلوه دهند اما اين گونه كتاب‌ها اصلاً مورد تأييد اداره آموزش و پرورش و مدارس نيست.

بنابراين وزارت آموزش و پرورش تأكيد كرده است كه امتحانات پايان ترم در هر پايه بايد در سطح كتاب باشد كه اميد مي‌رفت با اجراي اين قانون اين بازار كاذب جمع شود. اما در مقابل برخي از اين ناشران هم به برگزاري آزمون‌هاي سراسري در طول سال رو آوردند كه از نظر سطح علمي بسيار بالاتر از كتاب و در حد سؤالات و نكات موجود در كتاب‌هايشان است. سپس طبق نتايج اين آزمون‌ها رتبه و تراز دانش‌آموز را در يك جامعه آماري بالا مشخص مي‌كنند و بدين ترتيب رقابتي تنگاتنگ در ميان دانش‌آموزان و خانواده‌ها براي استفاده از اين گونه كتاب‌ها ايجاد مي‌شود. 

وي با بيان اينكه در اين بازار رقابت، اين ناشران هستند كه سود واقعي را مي‌برند مي‌گويد: ناشران دائم در حال دامن زدن به نياز دانش‌آموزان به كمك درسي‌ها هستند در حالي كه اگر كتاب‌هاي درسي، كامل و استاندارد باشد ديگر نيازي به كمك درسي‌ها نخواهد بود، در واقع كمك‌درسي‌ها بار كمك كاري آموزش و پرورش و حتي معلمان را به دوش مي‌كشند. 

يكي از دبيران دوره دوم دبيرستان از جمله علل گرايش دانش‌آموزان به كتاب‌هاي كمك آموزشي را نمره‌محور بودن سيستم آموزشي مي‌داند و مي‌گويد: عليرغم تلاشي كه در سال‌هاي اخير براي تغيير رويكرد سيستم آموزشي از نمره‌محوري به درك مفاهيم شده است اما اين مسئله همچنان به قوت خود باقي است و در مدارس و مراكز آموزشي، خانواده‌ها و حتي ميان خود دانش‌آموزان نمره ملاك است و كاركرد آموزشي با نمره سنجيده مي‌شود. 

مهدوي، تستي بودن كنكور را يكي ديگر از دلايل رو آوردن دانش‌آموزان دبيرستاني به اين كتاب‌ها مي‌داند و مي‌افزايد: تست زدن مهارتي خاص مي‌طلبد و در كتاب‌هاي درسي چنين آموزش‌هايي را نداريم؛ چه بسا دانش‌آموزان خوبي هستند كه در تست زدن نمي‌توانند خوب امتيار بگيرند. از همين رو دانش‌آموزان چاره‌اي جز استفاده از اين قبيل كتاب‌ها ندارند. 

اما صحبت‌هاي دانش‌آموزان و اولياي آنها نيز حاوي نكاتي ديگر از دلايل استفاده از كتاب‌هاي كمك درسي است.

مرضيه رحيمي يكي از دانش‌آموزان كلاس هشتم كه در يكي از مدارس نمونه دولتي درس مي‌خواند به وقت كم بعضي از دروس اشاره كرده و مي‌گويد: به بعضي از درس‌هايمان در هفته وقت كمي اختصاص داده شده است به عنوان مثال در برنامه هفتگي‌مان تنها يك زنگ ادبيات داريم و چون دبير ادبيات فرصت كافي براي تدريس ندارد، به ما كتاب يكي از مؤسسات كمك آموزشي را معرفي كرده است. درس علوم نيز آزمايش‌هاي زيادي دارد كه فقط تعداد محدودي از آنها را در مدرسه مي‌توانيم انجام دهيم و جواب بقيه را در يكي از همين كتاب‌ها كه معلم معرفي كرده مي‌خوانيم. 

مادر يك دانش‌آموز پايه چهارم دبستان نيز با انتقاد از پيچيده كردن دروس ابتدايي مي‌گويد: در مقطع دبستان نياز است والدين بيشتر پيگير درس فرزندانشان باشند ولي كتاب‌هاي مقطع دبستان كاملاً تغيير كرده و روش تدريس به ويژه در رياضي بسيار پيچيده‌تر شده به همين دليل بسياري از مادران ناچارند براي اين منظور از كتاب‌هاي كمك آموزشي كه شرح درس دارد، استفاده كنند. معلم‌ها هم متأسفانه خوب درس نمي‌دهند و بخشي از وظيفه خود را به كمك درسي‌ها و والدين مي‌سپارند. 

دانش‌آموز ديگري كه در دوره دوم دبيرستان درس مي‌خواند، مي‌گويد: بعضي از اين كتاب‌ها توضيحات كاملي دارند و دانش‌آموزاني كه در كلاس به خوبي درس را فرا‌نمي‌گيرند از اين كتاب‌ها استفاده مي‌كنند.

او همچنين با اشاره به امتحانات كلاسي مي‌گويد: معلمان در امتحانات كلاسي معمولاً از سؤالات و حتي گاه از نكته‌هاي كتاب‌هاي مؤسسات آموزشي استفاده مي‌كنند و ما نيز چاره‌اي جز خريد و استفاده از آنها نداريم. 

هر ساله با فرا‌‌رسيدن فصل امتحانات و نزديك شدن به ايام كنكور بازار كتاب‌هاي كمك آموزشي و تستي هم داغ مي‌شود. تبليغات گسترده درباره كتاب‌هاي كمك ‌آموزشي اين باور را ايجاد كرده است كه خواندن اين كتاب‌ها موفقيت در درس‌ها را تضمين مي‌كند. 

هر چند بيان نكات مهم درس‌ها و داشتن نمونه سؤالات امتحاناتي كه در اين كتاب‌ها ارائه مي‌شود به خصوص در اين ايام به صورت مقطعي براي دانش‌آموزان مفيد و راهگشاست اما چگونگي ارائه دروس در برخي از اين كتاب‌ها كه به قولي غير‌استاندارد بوده و مورد تأييد آموزش و پرورش نيست، و مشكلاتي را به همراه دارد. 

اينگونه كتاب‌ها بيش از آنكه به آموزش عمقي مفاهيم كمك كند بر سؤال تأكيد دارد و در حقيقت حافظه‌محور هستند و فرصت كنكاش را از دانش‌آموز مي‌گيرد و اين هر چند سبب مي‌شود كه دانش‌آموز به صورت مقطعي نمره بهتري بگيرد ولي در طولاني مدت تأثيرات سوء بر فرايند آموزش مي‌گذارد و باعث افت تحصيلي در مقاطع بالاتر مي‌شود. 

از سويي ديگر عدم انسجام مطالب در آنها و تأكيد بر نكات مهم سبب مي‌شود دانش‌آموزاني كه به اين كتاب‌ها وابسته‌اند بعد از مدتي به دليل عدم درك رابطه موضوعات و مطالب موجود در كتاب علاوه بر فراموش كردن مطلب، دچار خستگي و دلزدگي مي‌شوند زيرا هدف اصلي دروس مختلف كتاب رسيدن به نتيجه مشخص در پايان آموزش آن كتاب است كه كتاب‌هاي كمك آموزشي با ارائه نكته‌ها و حتي گاهي جابه‌جايي مطالب كتاب كه تحت عنوان اولويت‌بندي دروس انجام مي‌گيرد، سبب مي‌شوند ذهن مخاطب نتواند ارتباط منطقي بين فصل‌ها و مطالب ارائه شده در كتاب برقرار كند و اين بي‌هدفي از مطالب آموخته شده خستگي دانش‌آموز را به همراه دارد. 

از ديگر مشكلات، كپسولي ارائه دادن مطالب است كه در اين كتاب‌ها صورت مي‌گيرد و ذهن دانش‌آموزان را به راحت‌طلبي سوق مي‌دهد حال آن كه رويكرد سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي در تأليف كتب درسي بر تحليلي بودن و تقويت تفكر است ولي برخي از ناشران كتاب‌هاي كمك آموزشي دقيقاً با ارائه نكات و پاسخ سؤالات كتاب‌هاي درسي در جهت عكس حركت مي‌كنند. 

برخي كارشناسان بر اين باورند كه اين كتاب‌ها نوعي دوپينگ در فرآيند آموزش هستند و گرچه دانش‌آموز ممكن است در ميدان آزمون پيروز شود ولي در ميدان يادگيري پيروز نيست زيرا در اين كتاب‌ها يادگيري عمقي و مفهومي جايگاهي ندارد. 

آنها دو نقص عمده براي اين كتاب‌ها بر‌مي‌شمرند: نخست اينكه اهداف ‌آموزشي را منحصر به قبولي در امتحان مي‌كند و ديگر آن كه روند يادگيري اتفاق نمي‌افتد تنها دانش‌آموز را شرطي مي‌كند و چنانچه در امتحان مسئله عوض شود، قادر به پاسخ آن نيستند بنابراين از لحاظ روانشناسي دانش‌آموز را از ابتدا درگير اضطراب مي‌كند كه آيا اين سؤال امتحان است يا نه؟ اين اضطراب خود باعث كاهش توانايي يادگيري فرد مي‌شود و تأثير رواني نامطلوب بر دانش‌آموز بر جاي مي‌گذارد. 

از اين رو لازم است علاوه بر دست‌اندر‌كاران تعليم و تربيت، خانواده‌ها نيز نظارت بيشتري بر خريد كتاب‌هاي كمك آموزشي فرزندانشان داشته باشند و در سنجش علمي و آموزشي آنان به جاي نمره بر تفهيم مطالب تأكيد كنند. 

بدون شك استفاده دانش‌آموزان از تمرينات كتاب‌ها يا شرح درس آنها در تكميل مراحل آموزش تأثيرگذار است اما افزايش قارچ‌گونه آنها سبب شده كه دانش‌آموزان اين كتب را جايگزين كتاب‌هاي اصلي‌شان كنند و اين موضوع فرآيند آموزش را از مسير اصلي و درست خود خارج كرده است.

همان گونه كه در گفته‌هاي بالا تأكيد شد كتاب‌هاي درسي بايد به اندازه كافي استاندارد و جامع باشند تا از سويي هزينه مضاعفي به دانش‌آموزان و خانواده‌ها وارد نشود و از سوي ديگر دچار سردرگمي در روند آموزش فرزندان خود نشوند. /روزنامه جوان