قلبی که در برابر حق خاشع نشده و منیّت ها چنان در او سرکش است و زبانه می کشد که به هر عبادتی هم سر می زند، خودنمایی و ریا و تظاهر از آن بیرون می آید چگونه می تواند نمازی خالصانه و همراه با خضوع قلبی برای خداوند بخواند. در این بخش به خودنمایی و تظاهر و ریا به عنوان یکی از مهم ترین موانع "حضور قلب" در نماز پرداخته می شود. بحث های این مطلب برگرفته از کتاب "حضور قلب در نماز، علل و درمان حواس پرتی در نماز" تألیف علی اصغر عزیزی تهرانی است.

خودنمایی‏ آفت دیگری در برابر نماز راستین

اخلاص از شرایط قلبیه مهم نماز است و نقطه مقابلش ریا است که آفت بزرگی است. اخلاص یعنی پاک کردن و خالص نمودن و خالی کردن نیت از انگیزه غیر خدایی و ریا، نشان دادن و تظاهر کردن به چیزی از اعمال و عبادت در نزد مردم برای جلب توجه آنان و مشهور شدن در میان آنها به عابد بودن و پاک بودن است. اگر چه ریا و اخلاص مراتبی دارد، ولیکن آنچه مورد بحث ماست، مرتبه واضحه و مصداق روشن ریا و اخلاص است.

نماز علاوه بر آن که باید صورت و ظاهر آن صحیح باشد، باید نیت و اگیزه آن هم، خالص و برای خدا باشد. نیت و انگیزه خالص همانند روحی است که در کالبد عمل دمیده می‏شود و آن را زنده می‏گرداند.

نیت، جهت عمل را نشان می‏دهد، که هر راهی مقصدی دارد و از آن تخلف نمی‏کند، مثلاً کسی که در راه تهران - قم حرکت می‏کند، نباید توقع داشته باشد که به شمال برسد، چون نیت حرکت به سمت قم را داشته و حرکت هم طبق نیت به این سمت بوده است. به همین جهت است که امام صادق علیه السلام می‏فرماید:

"کل ریاء شرک، انه من عمل للناس کان ثوابه علی الناس و من عمل لله کان ثوابه علی الله / هر ریایی شرک است، هر کس عمل کند برای مردم، پاداش آن بر مردم است و هر کس عمل برای خدا کند، پاداش وی بر خداست. " گر در طلب گوهر کانی، کانی / ور در پی جستجوی جانی، جانی‏ / من فاش کنم حقیقت مطلب را/-- هر چیز که در جستن آنی، آنی.

قلب حاضر است اما در محضر اغیار

حضور قلب یعنی حاضر بودن قلب در محضر خدا و خالی کردن قلب از اغیار و از آن طرف، اخلاص یعنی خالص کردن نیت و پاک کردن آن از غیر خدا و از طرف دیگر، ریا یعنی غیر خدا را در نیت آوردن. حال، من و شما که نماز می‏خوانیم و در ذهن خود غیر او را قصد می‏کنیم و توجه مردم و تظاهر به نماز و چگونگی آن را در قلبمان می‏گذرانیم، چگونه قلب خود را حاضر در محضر خدا ببینیم؟ پرواضح است که در صورت ریا و نبودن اخلاص، قلب متوجه غیر خداست و در این هنگام، حضور قلب بی معناست؛ بله، قلب حاضر است، اما در محضر اغیار!

هرگز وجود حاضر و غایب شنیده‏ای --- من در میان جمع و دلم جای دیگر است
نتیجه آن که ریا، مانع حضور قلب است و خلوص، موجب حضور قلب، که هر چه عمل خالصتر باشد، تحصیل حضور قلب آسانتر است.

نسخه هایی برای درمان ریا و خودنمایی

در شناسایی ریا قدری سخن گفتیم و برای معرفت بیشتر باید به کتابهایی که در این باره نوشته شده رجوع شود. در آفات این مرض، همین بس که ارزش و قیمت هر عمل و عبادتی، بستگی به مقدار و میزان خلوص در آن دارد و اگر در عملی و عبادتی اخلاص نباشد، ارزش ندارد و هر چه زحمت و صرف وقت، جهت عبادت با ریا گردد بیهوده است و به همین جهت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله می‏فرمایند:  "انما الا عمال بالنیات / ارزش اعمال به قصد و نیت آنهاست. "

در این باره از بزرگی نقل شده:  که سی سال نماز خود را قضا کرد، و علت آن این بود که آن بزرگ سی سال نمازش را به جماعت می‏گزارد و همیشه در صف اول بود تا این که روزی دیرتر رسید و نتوانست در صف اول بایستد و از این امر در نفس خود احساس شرمندگی در مقابل دیگران نمود و به این نتیجه رسید که نمازهایی که در صف اول به جای آورده، مایه سرور و راحتی نفس بوده و از این که دیگران او را همیشه در صف اول می‏دیده‏اند، خوشحال بوده است، لذا همه نمازهایی را که در این مدت به جا آورده بود، قضا نمود.

معیار تشخیص ریا چیست؟

برای تشخیص عبادت و عمل خالص، از غیر آن، باید به ملاکها و معیارهایی که گفته شده رجوع کنیم، چرا که فهمیدن و تشخیص وجود ریا مشکل است و چه بسا شخص ریا کار متوجه نیست که عملش ریا کارانه است؛ از این رو امام صادق علیه السلام معیاری برای تشخیص ریا تعیین کرده است، آن جا که می‏فرماید  "ثلات علامات للمرائی: ینشط اذا رای الناس و یکسل اذا کان وحده ویحب ان یحمد من جمیع اموره / برای ریا کننده سه علامت است: در پیش مردم با نشاط اعمال را انجام می‏دهد. در تنهایی با کسالت انجام می‏دهد.  دوست که در تمام کارهایش مردم او را تمجید و تعریف کنند. "

داستانی در این باره آمده:  مردی بود که هر چه تلاش می‏کرد تا در عبادت ریا نکند نمی‏توانست، روزی چاره‏اندیشی نمود و با خود گفت: در گوشه شهر مسجدی متروک هست که کسی به آن توجه ندارد و رفت و آمد نمی‏کند، خوب است شبانه به آن مسجد بروم تا کسی مرا ندیده و خالصانه خدا را عبادت کنم. در نیمه‏ های شب تاریک، مخفیانه به آن مسجد رفت، اتفاقاً آن شب باران می‏آمد و رعد و برق و بارش شدت داشت. او در آن مسجد به عبادت مشغول شد و در وسط عبادت، ناگهان صدایی را شنید. با خود گفت: یقیناً انسانی وارد مسجد شد، خوشحال گردید که آن شخص فردا می‏رود و به مردم می‏گوید که این آدم، چقدر خداپرست پارسایی است که در نیمه‏های شب به مسجد متروک آمده و مشغول نماز و عبادت است و به همین جهت بر کیفیت و کمیت عبادتش افزود و همچنان با کمال خوشحالی تا صبح به عبادت ادامه داد.

وقتی که هوا روشن شد، زیر چشمی به اطراف نگاه کرد، دید آن کس که وارد مسجد شده آرام نیست، بلکه سگ سیاهی است که بر اثر رعد و برق و بارندگی شدید، نتوانسته بیرون بماند، لذا به مسجد پناه آورده است. بسیار ناراحت شد و اظهار پشیمانی می‏کرد و پیش خود شرمنده بود که ساعتها برای سگ عبادت می‏کرده است. خطاب به خود کرد و گفت: ای نفس، من فرار کردم و به مسجد دور افتاده آمدم تا در عبادت خود، احدی را شریک خدا قرار ندهم، اینک می‏بینم سگ سیاهی را در عبادتم شریک خدا قرار داده‏ام، وای بر من، چقدر نگرانی است که این حالت را پیدا کرده ‏ام.

اگر هدف، تو را تسخیر قله هاست؟- باید همیشه رفت و همیشه خواست‏. باید قبل از عمل و عبادت، قلب و نیت را از غیر خدا پاک کنیم و دایماً خدا را در نیت خود بیاوریم و مواظبت و مراقبت داشته باشیم تا مبادا، غیر خدا در دل راه یابد و اگر همین را ادامه دهیم، دل یکسره متوجه او شده و مشکل حل می‏شود.