گروه بین‌الملل مشرق- چند ماهی است صحبت از احتمال دیدار مقامات هند و پاکستان به میان می‌آید و همچنین خبر از سفر قریب‌الوقوع مودی، نخست‌وزیر هند به پاکستان و افغانستان. پاکستان و هند بیش از اینکه مذاکره کنند، در مورد مذاکره گفتگو کرده‌‌اند! «لجبازی» عبارتی است که بسیاری رسانه‌‌ها در توصیف روابط دو کشور استفاده کرده‌اند. از قلل 6000 متری تا سواحل دریا شاهد اقدامات خصومت‌آمیز این دو کشور علیه هم بوده است. حتی جولای و آگوست گذشته خبرهایی مبنی بر دیدار قریب‌الوقوع مشاروان امنیتی ملی دو کشور منتشر شد اما بنا به دلایلی که ظاهراً به پیش‌شرط‌های طرف پاکستانی برای دیدار با تجزیه‌طلب‌های کشمیری مربوط می‌شد، این دیدار لغو شد. حالا آشتی میان دو کشوری که جنگ‌های خون‌بار بر سر جامو و کشمیر را در صفحات تاریخ دهه‌های گذشته ثبت کرد‌ه‌اند،‌ نشان از تغییرات مهم در آینده نزدیک شبه‌جزیره می‌دهد.


با این حال باید در این مورد با احتیاط سخن گفت.  پیش‌تر نیز دو کشور در قرارداد 1960 در مورد تقسیم آب رودخانه‌ها، مذاکرات دو جانبه از 1997 که به توافق دو کشور برای آزادسازی محدود تجارت میان دو کشور، نظام اعطای ویزا در دو سوی مرزها و همچنین اتباع زندانی در کشور مقابل انجامید، توافق آتش‌بس در سال 2003 که موجب کاهش خسارت‌های جانی و مالی در دو سوی مرزها و آرامشِ بیشتر در کشمیر شد، توافق سال 2005 برای اجازه تردد به کشمیریان از مرز منطقه کنترل دو کشور بر کشمیر و نهایتاً مذاکراتی که سه سال پیش بر اثر نگرانی دو کشور از قتل چندین سرباز هندی شروع شده بود، نشان داده بودند که حل برخی مسائل را منوط به نهایی‌شدن صلح میان دو کشور نمی‌دانند و مذاکره موردی را ترجیح می‌دهند.

بنابر این هیچ بعید نیست این مذاکرات اصطلاحاً «جامع» نیز به تدریج به سمت یکی‌دو موضوع خاص هدایت شود یا مانند یکی از ادوار مذاکرات گذشته که بر اثر انفجار دهلی در سال 2008 میلادی متوقف شد، باز هم به مانعی مشابه برخورد کند. با این حال اگر آن موضوع خاص که به نتیجه می‌رسد، اعطای خودمختاری به منطقه جامو و کشمیر باشد، به اندازه نتیجه مذاکرات جامع، اهمیت راهبردی دارد.


بیانیه مشترک دو کشور پس از دیدارهای هفته اخیر نشان می‌دهد واقعاً نگاه جامعی بر آن حاکم است: «بحث‌ها شامل صلح و امنیت، تروریسم، جامو و کشمیر و سایر مسائل از جمله آرامش در مرز میان مناطق تحت کنترل دو کشور در کشمیر بود... مباحثات در فضایی بی‌پرده، صمیمی و سازنده برگزار شد و در راستای دیدگاه رهبران دو کشور برای ثبات صلح‌آمیز و پیشرفت و موفقیت در جنوب آسیا قرار داشت... دو کشور توافق کردند که مشارکت در مذاکرات سازنده را به پیش ببرند».

سوشما سواراج وزیر خارجه در پاسخ به خبرنگاران که از او در مورد اتفاق تازه و مهم در مذاکرات اخیر پرسیدند گفت: «بگذارید خیالتان را راحت کنم. آنچه پیش‌تر مذاکرات چندمنظوره نامیده می‌شد و بعدها ازسر گرفته شد، حالا مذاکره دوجانبه جامع خوانده می‌شود». او خبر از تدوین یک مدالیته توسط دو وزیر خارجه برای تداوم منظم مذاکرات دوجانبه داد.



چرا هند در مذاکرات صلح، جدی‌تر شده است؟

نارندرا مودی پیش از برعهده‌گرفتن نخست‌وزیری اولین پیام صلح را با دعوت از مقامات پاکستان برای شرکت در مراسم آغازبه‌کار خود فرستاده بود. سه ماه پیش نیز در سازمان ملل، بار دیگر در سخنرانی مجمع عمومی از تمایل خود به مذاکره دوجانبه با رقیب هسته‌ای خبر داد و گفت: «من مجدانه خواهان مذاکرات دوجانبه‌ برای تقویت دوستی و همکاری، در فضای صلح‌آمیز و نه زیر سایه اقدامات تروریستی هستم». وی با اشاره به سخنان نواز شریف نخست‌وزیر پاکستان در مورد کنارکشیدن هند از مذاکرات صلح گفت «برخی در نیت ما و جدیت تلاش‌مان شک دارند» ولی «ما باید بیشتر به قربانیان سیل در جامو و کشمیر فکر کنیم».

با توجه به این سخنان، به نظر می‌رسد دو عامل اصلی در تمایل بیشترِ هند برای پیشبرد جدی‌ترِ مذاکرات صلح، اولاً هراس از اقدامات تروریستی به ویژه در اثر نفوذ سازمان‌های جدید مانند داعش در پاکستان است، کشوری که پناه‌گاه بسیاری از افکار افراطی و حتی وهابی است کمااینکه هند نیز از وجود سیک‌های افراطی رنج می‌برد؛ ثانیاً تمایلات حزب بهاراتا جناتا به توسعه اقتصادی بر مبنای تنش‌زدایی در روابط بین‌الملل، مقامات این کشور را در مورد لزوم اقدام مؤثر برای ایجاد تحول در روابط دوجانبه با پاکستان قانع کرده است، کمااینکه موجب نزدیکیِ هرچه بیشتر دولت هند به قدرت‌های جهانی از چین و روسیه تا انگلیس و آمریکا شده است.



مودی در آن اجلاس با نواز شریف دیداری نداشت اما اجلاس آب و هوا در پاریس در فضای هراس جهان از وقوع حملات تروریستی، ظاهراً این دو را قانع کرد که هفته گذشته در کنار هم بنشینند. پس از آن نیز دیدار نصیرخان جونجوا و آجیت دوال مشاوران امنیت ملی پاکستان و هند در بانکوک که روز یکشنبه رخ داد و دیدار وزیر خارجه هند، سوشما سواراج از مقامات اسلام‌آباد در حاشیه اجلاس «قلب آسیا»، نشان از اراده سیاسی دو کشور برای توافق است.

سواراج وزیر خارجه هند که برای شرکت در پنجمین دور از همایش «قلب آسیا» با موضوع توسعه امنیتی، سیاسی و اقتصادی افغانستان روز سه شنبه وارد اسلام‌آباد شد، صراحتاً از اراده هند سخن گفت: «بگذارید از این فرصت استفاده کنم و دستانم را به سمت پاکستان دراز کنم. زمان آن فرارسیده که بلوغ و اعتماد به نفس خود را برای کار با یکدیگر و تقویت تجارت و همکاری منطقه‌ای به نمایش بگذاریم. تمام جهان منتظر یک تغییر است. بیایید آنها را ناامید نکنیم. هند به سهم خود آماده پیش‌برد همکاری بر اساس روندی است که برای پاکستان خوشایند باشد».

وی از سفر مودی به پاکستان برای شرکت در همایش اتحادیه منطقه‌ای همکاری جنوب آسیا (SAARC) در سال آینده خبر داد. پس از دیدار واجپایی نخست‌وزیر وفت هند در سال 2004 میلادی از پاکستان، این نخستین سفر در این سطح از مقامات هندی است.


سواراج وزیر خارجه هند همچنین در اجلاس «قلب آسیا» از «تعهد مستحکم هند» برای «همکاری منطقه‌ای» در جهت «افغانستان دموکراتیک، مستقل، قوی، موفق و پیشرفته» خبر داد و روز چهارشنبه دیداری با اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان صورت داد. وی با اشرف غنی در مورد مقابله با تهدیدهای تروریستی در این کشور سخن گفت و از مقامات افغانستان خواست تا از مزایای تجارت با هند بیش از پیش بهره گیرند.

منظور او از «مقابله با تهدیدهای تروریستی» همکاری مشترک دو کشور برای اجبار دولت پاکستان به مقابله با نیروهای افراطی در کشور خود بود، مسأله‌ای که توسط اشرف غنی پس از انفجار مردادماه در کشور افغانستان مطرح شد و انگشت نشانه وی را به مستقیماً به سمت پاکستان نشانه برد. اشرف غنی در اجلاس قلب آسیا نیز بار دیگر بر تحریک طالبان از داخل خاک پاکستان سخن گفت.


چرا پاکستان به مذاکرات صلح چراغ سبز نشان می‌دهد؟

بازگشت نواز شریف به قدرت سیاسی، امیدها را برای حل بسیاری از مسائل فیمابین دوکشور بازگرداند، زیرا او پیش‌تر نیز در دوره نخست‌وزیری‌اش توافقات متعددی با هندی‌ها در موضوعات اقتصادی و سیاسی داشت. او که چند روز پیش میزبان وزیر خارجه هند بود، دقایق زیادی با او به زبان پنجابی سخن گفت و حتی مادر، دختر و نوه‌اش را در حضور وزیر هندی معرفی کرد.



پذیرش تروریسم به عنوان یک «مشکل»، قدم مهمی بود که تحولات جهانی و اجماع قریب‌الوقوع در جنگ علیه تروریسم، پاکستان را وادار به برداشتنِ آن کرد. این مانع، بیش از اینکه مانع پذیرش مذاکرات از سوی هند باشد، جلوی پاکستان را گرفته بود، زیرا گروه‌های اجتماعی متعددی در پاکستان حضور دارند که از افکار تکفیری و افراطی پشتیبانی فکری می‌کنند و پذیرش تروریسم به عنوان یک مشکل، یعنی دولت پاکستان باید چالش داخلی جدیدی را با بخشی از جامعه خود بپذیرد.

در بیانیه دوجانبه آمده است «دو طرف تروریسم را محکوم کرده و موانع همکاری برای نابودی آن را برطرف کردند. آنها مذاکرات موفق پیرامون تروریسم و مسائل امنیتی در بانکوک را مورد توجه قرار دادند و تصمیم گرفتند مذاکره میان مشاوران امنیت ملی دو کشور برای بررسی همه مسائل مرتبط با تروریسم ادامه یابد. طرف هندی اطمینان داد قدم‌هایی برای تسریع در ارائه حکم دادگاه انفجار بمبئی بردارد».

آنچه عزم پاکستان را برای مذاکره با هندی‌ها راسخ‌تر کرده است، رشد شگفتی‌آور هند در سال‌های اخیر است. کارشناسان می‌گویند با روند فعلی هر روز بر فاصله اقتصادی هند و پاکتان افزوده می‌شود و چند سال بعد، فضای نابرابرِ حاکم بر مذاکرات دوجانبه ممکن است بیش از این به ضرر پاکستان تغییر کند. پاکستان می‌‌خواهد پیشرفت اقتصادی هند را از یک تهدید برای خود به یک فرصت تبدیل کند. اشاره به پروژه‌هایی چون «سدسازی»، «همکاری اقتصادی و مالی»،‌ «کنترل مواد مخدر»،‌«کمک‌های انسان‌دوستانه»،‌ «تبادل اتباع» مانند دانشجویان یا صنعتگران و نهایتاً‌ «گردشگری مذهبی» در متن بیانیه دوجانبه نشان از راهبرد مشخص پاکستان در دیپلماسی اقتصادی دارد. 

واقعیت آن است که رشد سیاسی و اقتصادی هند، بخشی از نخبگان پاکستان را در مورد راهی که در نیمه قرن 20 میلادی از هندی‌ها جدا کرده و در پیش گرفتند،‌ به تردید انداخته است. به یقین فعالیت‌‌های فرهنگی هند به ویژه نفوذ فرهنگی بالیوود در پاکستان، ذهنیت مثبتی در نخبگان این کشور به عنوان بستر افزایش همکاری در زمینه‌های دیگر ایجاد کرده، امری که منجر به خروج تعدادی از بازیگران زن و مرد پاکستانی برای حضور در فیلم‌های بالیوود شده و اعتراض نهادهای مذهبی جامعه پاکستان را برانگیخته است. آذرماه سال گذشته حکم یک دادگاه پاکستانی در مورد مجازات زندان برای یکی از این بازیگران زن و همسرش به مدت 26 سال (!) منجر به فرار وی به مقصد امارات متحده عربی شد.


منابع: