به گزارش گروه تاریخ مشرق؛ روز 10 خرداد 1348 دكتر حسن ارسنجاني وزير كشاورزي رژیم پهلوی و از طراحان و مجریان «اصلاحات ارضي شاه» بر اثر سكته قلبي درگذشت.
حسن ارسنجاني در 1301ش در تهران به دنيا آمد. پدرش، سيد محمدحسين ارسنجاني، روحاني‌اي از اهالي ارسنجان فارس بود، كه به همراه نيروهاي بختياري براي اعادة مشروطيت به تهران آمد.
حسن ارسنجاني دورة ابتدايي را در دبستان پهلوي و دورة تحصيلي متوسطه را در مدرسه سن‌لوئي گذراند. در 1321ش از دانشگاه تهران مدرك كارشناسي در رشتة حقوق گرفت. در 1333ش در مقطع دكتري حقوق دانشگاه تهران پذيرفته شد و در 1335ش از پايان‌نامة خود با عنوان «حاكميت دولتها در سازمانهاي بين‌المللي» دفاع كرد. وي هنگام تحصيل در دورة كارشناسي در بانك كشاورزي مشغول به كار شد و در همان زمان، تهية طرح تأسيس تعاونيهاي روستايي را برعهده گرفت. او پس از تأسيس تعاونيهاي روستايي به رياست آن رسيد و اولين مرحلة طرح را در منطقة دماوند به اجرا درآورد. شايد اين اولين تجربة ارسنجاني در مواجهه با مشكلات اساسي الگوهاي اجاره زمين بود.
ارسنجاني پس از مدتي از شغل خود كناره گرفت و به فعاليت مطبوعاتي روي آورد. در آغاز با روزنامه تجدد سيد محمدصادق طباطبائي همكاري كرد. احزاب و مطبوعات گوناگون پس از شهريور 1320، باعث شد كه او نخست به حزب ميهن‌پرستان و سپس به حزب پيكار بپيوندد، وي در اين دوران مقالات خود را در روزنامه‌هاي نبرد و ايران ما، با نام مستعار «داريا» كه وارونه شدة «ايراد» بود، منتشر مي‌كرد. پس از توقف فعاليت حزب پيكار و ارگان آن، او روزنامة داريا را در خرداد 1323 منتشر ساخت. روزنامه داريا بارها به سبب مقالات ارسنجاني توقيف شد. در سر مقاله اولين شمارۀ روزنامه داريا آمده است:
«آنها که در بهارستان (مجلس شوراي ملي) جمع شده‌اند بدانند که دوران تازه‌اي آغاز شده است. زمان فال و استخاره سپري گرديده ... از پشت ميز لميدن و ترياک کشيدن و چاي نوشيدن آنچه بايد ضرر ديده‌ايم. ما در صف ملل متفق وارد جنگ شده‌ايم و از ما با يک سند تاريخي (پل پيروزي) قدرداني شده است. آنها که غاصبانه به ما حکومت مي‌کنند بايد جاي خود را به مردان کارا و آگاه بدهند...»
ارسنجانی در نشريات ديگر نيز مطلب مي‌نوشت. ارسنجاني در بهمن 1324، با همكاري ملك‌الشعراي بهار، احمدعلي سپهر مورخ‌الدوله، محمود محمود و چند تن ديگر، حزب آزادي را تأسيس كرد. اعضاي حزب با احمد قوام‌السلطنه، سياستمدار مطرح آن روز، ارتباط نزديك داشتند. پس از آنكه قوام‌السلطنه حزب دمكرات ايران را در 1325ش تأسيس كرد، ارسنجاني به اين حزب پيوست و به نزديك‌ترين مشاوران قوام بدل گشت و گويا مدتي اداره سازمان جوانان حزب و روزنامة آن بر عهدة وي بود. او به عنوان نمايندة حزب دمكرات از لاهيجان ـ لنگرود، وارد مجلس پانزدهم شد اما به رغم دفاع ملك‌الشعراي بهار از وي، اعتبارنامه‌اش رد شد. با سقوط دولت قوام، ارسنجاني بيشتر به كار وكالت پرداخت و مدتي بعد بار ديگر داريا را منتشر كرد و مقالاتي دربارة مسئله نفت نوشت.
ارسنجاني اين بار به حاجعلي رزم‌آرا نزديك شد و هنگام نخست‌وزيري رزم‌آرا از مشاوران وي گرديد و براي حل مسئله اراضي، از طريق فروش اراضي خالصه به كشاورزان، طرحي عرضه كرد. او در انتخابات دورة هفدهم مجلس، نامزد حوزة ساوجبلاغ كرج شد اما از رقيب انتخاباتي خود، بهاءالدين كهبد، شكست خورد. ارسنجاني در دورة نخست‌وزيري محمد مصدق به مخالفان وي نزديك شد و با همكاري جمعيت رفقا بر ضد دولت مصدق فعاليت كرد. واكنش دولت، انحلال جمعيت رفقا بود. پس از استعفاي محمد مصدق و نخست‌وزير شدن احمد قوام در 27 تير 1331، ارسنجاني به معاونت سياسي و سرپرست انتشارات و تبليغات نخست‌وزيري منصوب شد. اين مقام چندان نپاييد و با قيام 30 تير 1331 دولت قوام سقوط كرد و محمد مصدق بر سر قدرت بازگشت.
ارسنجاني به همراه شهاب فردوس كميته‌اي براي فعاليت بر ضد دولت مصدق تشكيل داد. ارسنجاني پس از كودتاي 28 مرداد 1332، به دفاع از دولت فضل‌الله زاهدي، خاصه در مسئله كنسرسيوم نفت، پرداخت. در اين زمان او يكي از همكاران نزديك وزير دارايي وقت، علي اميني، بود و از اين طريق حق‌الوكاله‌‌هاي كلاني، از بابت حكميت ميان شركتهاي خصوصي و وزارت دارايي، مي‌گرفت. در پاييز 1336ش، همزمان با فعاليت احزاب دولتي، ارسنجاني دوباره به فعاليت سياسي روي آورد و جمعيت آزادي را تأسيس كرد، اما فعاليت حزب چندان نپاييد و در اسفند 1336 به اشارت دربار به فعاليت آن پايان داده شد و ارسنجاني، به اتهام مشاركت در ماجراي كودتاي سرلشكر ولي‌الله قرني، زنداني اما پس از مدت كوتاهي آزاد شد. همزمان با انتخابات دورة بيستم مجلس، ارسنجاني به همكاري با علي اميني پرداخت و در دولت او به وزارت كشاورزي رسيد. حسن ارسنجاني در غياب مجلس، مهم‌ترين برنامة وزارت كشاورزي را اصلاحات ارضي قرار داد كه به مهم‌ترين برنامة دولت اميني بدل گشت. اصلاحات ارضي از انقلاب مشروطيت به بعد مورد توجه احزاب و گروه‌هاي سياسي، از جمله در جنبش جنگل و بعدها در فرقه دمكرات جعفر پيشه‌وري، بود. محمد مصدق نيز در برنامة دولت بهبود احوال كشاورزان و تضعيف روابط ارباب رعيتي را مورد توجه قرار داده بود.
در چنین شرایطی بود كه ارسنجاني با اتكا به مطالعات خود در باب مسئله زمين‌‌داري، طرح پيشين اصلاحات ارضي مصوب 1338ش را تغييراتي داد. لايحة اصلاحات ارضي ـ كه بعدها با تصويب مجلس شورا و سنا به قانون بدل گشت و به عنوان مرحله اول اصلاحات ارضي مشهور شد ـ چنين بود كه «حدود مالكيت ارضي يك ده، شش دانگ يا شش دانگ از چند ده بود» مرحلة اول در 12 اسفند 1340 از مراغه آغاز شد. ارسنجاني دليل آغاز آن را از مراغه، آشنايي وي با منطقه، قدرتمندي و واپس‌ماندگي مالكان مراغه، و شتاب در اجراي لايحة اصلاحات ارضي را به دليل «فقدان زيربناي انقلاب اجتماعي» و كارشكني دربار مي‌دانست.
ارسنجانی به دروغ سعي در موافق نشان دادن مراجع تقليد در اجراي اصلاحات ارضي داشت که البته موجب واکنش مراجع نیز شد. از جمله حضرت آيت‌الله العظمي گلپايگاني در پاسخ به تلگرام حسن ارسنجاني مي‌نويسند:
جناب آقاي قدس نخعي نايب نخست‌وزير دام اجلاله ـ آقاي دکتر ارسنجاني
وزير کشاورزي تلگرافي بحقير بنام تبريک عيد مخابره کرده و در آن از توجه علماء اعلام در مورد زمين‌دار شدن زارعين اظهار تشکر نموده است . علاوه بر آنکه از طرف علماء اعلام با قانون اصلاحات ارضي موافقتي نشده و هر قانوني که بر خلاف احکام مقدسه دين مبين اسلام باشد لغو و بلااثر است چون از يک نفر که خود را به عنوان وزير معرفي مي‌کند چنين تهمت بي‌اساس آنهم نسبت به مقام حجج اسلام موهن و تحريک‌آميز است و جز بناچار ساختن علماء در اظهار مخالفت تعبير ديگري ندارد مقتضي است ايشان را به آثار نا‌مطلوب اين حرکات آنهم در غياب جناب آقاي نخست‌وزير متوجه نموده و در رفع اين اتهام از ساحت علماء اعلام اقدام فرمايند - محمد‌رضا الموسوي الگلپايگاني
ارسنجانی هر چند با سقوط دولت اميني، در كابينة اسدالله علم در مقام وزير كشاورزي ابقا شد، اين مسئوليت وي چندان نپاييد و كنار گذاشته شد. وی از 17 فروردين 1342 تا 26 شهريور 1343 سفير ايران در ايتاليا بود. ارسنجاني در ايتاليا ازدواج کرد و صاحب فرزند پسر شد، و پس از مدتي از همسرش جدا شد.
ساواک در گزارش 8 دي ماه 1342 ارسنجاني را از سياستمداران وابسته به انگليس مي‌داند:
« ...اشخاص مطلع و مورد اعتماد مي‌گويند: حسن ارسنجاني وزير سابق کشاورزي از عاملين انگليسيها در ايران هستند و با نزديک کردن خود به اعليحضرت همايون شاهنشاه و آمريکائي‌ها اقدامات خود را به نفع انگليسيها و بد‌نام کردن آمريکائي‌ها و سياست آنها در ايران به عمل مي‌آورند.
مي‌گويند: دکتر حسن ارسنجاني که از سابق با مقامات سفارت انگليس در تهران مربوط بوده و در زمان قوام‌السلطنه به نفع ديپلماسي اين کشور فعاليت مي‌نموده قصد دارد به کشورهاي متحده آمريکا مسافرت نموده و با نزديک شدن به مقامات آمريکائي به نفع سياست انگليس فعاليت نمايد...»
ارسنجاني از 17 فروردين 1342 تا 26 شهريور 1343 سفير ايران در ايتاليا بود. او در ايتاليا ازدواج كرد و صاحب فرزند پسر شد، و پس از چندي از همسرش جدا شد. او پس از بازگشت به كشور ديگر به برعهده گرفتن مسئوليتهاي دولتي فراخوانده نشد و به كار وكالت پرداخت. وي 10 خرداد 1348، بر اثر سكتة قلبي، درگذشت.
یک سند :
ده ميليون لير ايتاليايي به حساب ارسنجاني
721 بازديد
گيرنده: مقامات ساواك به ترتيب سلسله مراتب
فرستنده : 322 (اداره دوم عمليات)
موضوع : عمليات دكتر حسن ارسنجاني
محترماً به استحضار مي‌رساند چندي قبل از طرف اداره هنرهاي زيباي كشور يك گروه هنري جهت اجراي برنامه‌هاي رقص و آواز ايراني و به منظور شناسايي هنر كشور ايران به كشور ايتاليا اعزام و در هتل هيلتون كشور مزبور اقامت نموده و برنامه‌هايي در آن كشور اجرا مي‌نمايند. مخارج اين عده هنرمندان در هتل مزبور بالغ بر 10 ميليون لير ايتاليايي بوده كه مبلغ فوق از تهران به نام دكتر حسن ارسنجاني سفيركبير ايران در رم حواله مي‌گردد وليكن نامبرده اين پول را به حساب شخصي خود در بانك ايتاليا منظور نموده و از دادن آن تا اين تاريخ به متصديان هتل خودداري نموده است.
عدم پرداخت طلب هتل هيلتون ايتاليا بابت هزينه پذيرايي از گروه هنري ايران باعث ناراحتي متصديان هتل مزبور گرديده و مكرر به سفارت ايران در رم مراجعه و تقاضاي طلب خود را مي نمايند با عرض اينكه اين عمل مخالف با شئون نماينده كشور شاهنشاهي در يك مملكت خارجي مي‌باشد مراتب جهت استحضار و هرگونه اوامر مقتضي به عرض مي‌رسد.
تهيه‌كننده: احمدي
25 / 5 / 43
رئيس بخش 322
رئيس اداره دوم عمليات
مديركل اداره سوم
به سازمان امور يگاني منعكس شود. 25 / 5
منابع :
- فرهنگ ناموران معاصر ايران، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، ص 410.
- شهرام يوسفي‌فر، «ارسنجاني، حسن»، جلد 2، ص 39
- حسين فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، ج2، (تهران: اطلاعات، 1369)، ص361
- اسناد انقلاب اسلامي، ج1، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، 1369، ص15-16
- آرشیو اسناد موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
وی اين بار به حاجعلي رزم‌آرا نزديك شد و هنگام نخست‌وزيري رزم‌آرا از مشاوران وي گرديد و براي حل مسئله اراضي، از طريق فروش اراضي خالصه به كشاورزان، طرحي عرضه كرد.
