مشرق--- مفهوم رقابت، شاخصه جوامع حيواني و انساني ، و همچنين مفهومي به غايت جامعه شناختي است که جامعه شناسان متعددي به بحث در مورد آن پرداخته اند. از اشکال ابتدايي اين مفهوم و رقابت در گروه هاي کوچک انساني گرفته تا دسته هاي بزرگ ( و در عصر مدرن، دولت-ملت ها) همه و همه درگير پديده رقابت هستند و نظريه پردازان زيادي نيز در مورد آن به اظهار نظر پرداخته اند. از مارکس و زيمل گرفته تا وبلن و پاره تو، و دست آخر مکاتب انتقادي همچون مکتب فرانکفورت همه بر ابعادي از اين پديده پيچيده دست گذاشته و سعي درتحليل آن از نقطه نظرهاي مختلف کرده اند.

1- يکي از متفکراني که در اين مورد بحث مفصلي داشته و صاحب نظريه اي مشهور است، تورشتاين وبلن، جامعه شناس نروژي الاصل آمريکايي است. وي در "نظريه طبقه تن آسان" Leisure Class به بررسي جامعه شناختي پديده رقابت در جوامع مدرن مي پردازد. وي در توصيف ويژگي هاي اين طبقه، از پديده رقابت اجتماعي بهره مي گيرد و توضيح مي دهد که چگونه نوع و سطح مصرف طبقات بالا مي تواند در تعيين يک الگوي مصرف براي ساير طبقات جامعه تعيين کننده باشد. در واقع، در جامعه اي که همه چيز مبتني بر رقابت باشد، و در يک فرهنگ رقابتي، انسان ها ارزش خود را در مقايسه با ديگران مي سنجند و هويت انسان ها و جايگاه و ارزش اجتماعي شان در مقايسه با ديگران معين مي گردد. در اين پروسه رقابت بي پايان، مصرف چشمگير، تن آساني بيشتر، و نمايش چشمگير نمادهاي بلندپايگي، ابزارها و وسايلي هستند که انسانها مي کوشند بوسيله آنان، خود را در چشم ديگران برتر جلوه داده و بر اعتبار اجتماعي خود بيافزايند. در اين پروسه که اساسا پروسه اي اشراف سالارانه بوده و بر نخبگان اقتصادي قشر بالا تکيه دارد، سعي در فرافکني اين الگو به تمامي ساختار جامعه مي شود. به گونه اي که تمامي طبقات در پروسه رقابتي بي پايان با يکديگر، در يک ساختار از پايين به بالا، سبک زندگي و مصرف طبقه بالاتر از خود را الگو قرار داده و در رسيدن به طبقات بالاتر با يکديگر به رقابت بپردازند. لذا سبک زندگي و مصرف طبقات بالا، سرلوحه آبرومندي جامعه محسوب گشته و ويژگي هاي کلي جامعه و سبک هاي زندگي خاص آنرا تعيين مي کند.

2- بررسي کارکردهاي پنهان پديده هاي عيني زندگي بشري که در خدمت انسانها بوده و انسانها با آنها احتياجات اوليه شان را تامين مي کنند، از وظايف انسان شناسي فرهنگي و جامعه شناسي است. کارکردهاي پنهان در جامعه شناسي رابرت مرتون، به کارکردهايي گفته مي شود که در رابطه با کنش هايي است که بدون قصد قبلي انجام مي گيرد. اين واژه در برابر کارکردهاي آشکار وضع شده است که مراد آن، کارکردهايي است که نتيجه کنش هايي با قصد قبلي است . در واقع، تمامي مباحثي که در جامعه شناسي معاصر و بطور خاص درديدگاه هاي کارکردگرايانه که در نتيجه تسلط مکتب هاروارد در سالهاي دهه 40 و 50 قرن بيستم در مورد کارکردهاي آشکار و پنهان مطرح شده است، تعريف کارکردهاي پنهان و آشکار بر حول اين تعريف مرتون قرار دارد که به نظر مي رسد نياز به بازبيني جدي دارد. امروزه و با رفتارهاي تسلط جويانه طبقه تن آسان بر فرهنگ جوامع، (که بوسيله رسانه ها تشديد مي گردد)، نياز به تعريف جديدي از کارکردهاي پنهان و آشکار احساس مي گردد، چرا که به نظر مي رسد مفاهيم قبلي با معاني گفته شده پاسخگوي مباحث جديد نيست. به نظر مي رسد در جوامع پست مدرن، تعريف کارکردها به نوعي قلب شده باشد و اين مفاهيم جاي خود را با يکديگر عوض کرده باشند.

3- در جوامع اخير، پديده هاي مصرفي و کارکردهاي آنان، به گونه اي تعريف شده اند که کارکردهاي پنهان به کارکردهاي آشکار، و کارکردهاي آشکار به حاشيه فرو رفته اند. به عنوان مثال، مصرف اتوموبيل ها و گوشي هاي موبايل و وسايلي از اين دست، قبل از اينکه کارکرد آشکار مصرفي (به معناي دقيق کلمه) را داشته باشند، بر طبقه اجتماعي و ذائقه ها و مفاهيمي از اين دست دلالت دارند. به عنوان مثال، سوار شدن بر اتوموبيل گرانقيمت، در درجه اول، براي حفظ فاصله از ديگران و به رخ کشيدن جايگاه اجتماعي است، نه به رسيدن به مقصد و ... . لذا کارکرد آشکار اتوموبيل که همان حمل مسافر است، در درجه ثانويه قرار گرفته و تبديل به امري حاشيه اي مي گردد. و در عوض، کارکرد پنهان که همان نشان دادن طبقه اجتماعي است، تبديل به کارکردي آشکار مي گردد.

4- نمونه اخير اين پديده، که البته هم اکنون در غرب بيشتر رايج بوده و به زودي ايران را نيز فرا خواهد گرفت، پديده رحم هاي اجاره اي است. رحم اجاره اي يا مادران اجاره اي، به کساني اطلاق مي شود که رحم خود را در طول دوران بارداري در اختيار افرادي ديگر قرار مي دهند تا جنين شخص ديگري پس از لقاح، در جاي ديگر، در رحم آنان رشد يافته و پس از زايمان، نوزاد به پدر و مادر واقعي خود برگردانده شود. صرف نظر از عواقب سوء اين پديده براي مادر اجاره اي و سلامتي آن، اين پديده دلالت بر امر ديگري نيز دارد و آن، پديده فقر است. در واقع، مادر اجاره اي، زني است که بر اثر فقر، و در ازاي دريافت مبلغي پول، حاضر به اجاره دادن رحم خود است. لذا گسترش اين پديده، ارتباط تنگاتنگي با پديده فقر دارد. فقر، سبب بازتوليد روزافزون پديده مادران اجاره اي شده و خواهد شد.

5- از سوي ديگر، اين پديده، ارتباط مستقيمي با طبقه تن آسان، و طبقات مرفه جامعه دارد. در واقع، کسي که پول دارد و از سوي ديگر مي خواهد اندام خود را متوازن نگه دارد، ترجيح مي دهد تا زيان هاي جسمي دوران بارداري و همچنين درد و عوارض زايمان را از خود دور کرده، و در عوض لذت داشتن فرزند را بدون عوارض ياد شده تجربه کند. لذا زني که متعلق به طبقه تن آسان باشد، ترجيح مي دهد تا با خرج مبلغي از ثروت خود، علاوه بر دوري از عوارض ياد شده و لذت داشتن فرزند، به نوعي طبقه اجتماعي خود را نيز به رخ ديگران بکشاند. لذا در نزد ديگران، زني که فرزندش را برايش به دنيا مي آورند، زني است که علاوه بر تعلق به طبقه اي خاص، داراي فرهنگي خاص و همچنين ذائقه اي خاص است و لذا تفاوت عمده اي با ساير طبقات جامعه دارد. از اين رو، زنان ديگر نيز در پروسه مدگرايي و تبليغ، سعي در فراگيري اين امر نموده و در اين صورت، اين امر به شدت در جامعه رواج خواهد يافت. اين رواج؛ همانا تحت تاثير الگو گيري بوده و تبديل به سرلوحه آبرومندي زنان جامعه خواهد شد. در اين پروسه، کارکرد آشکار رحم اجاره اي (که همانا کمک گرفتن از فردي ديگر در صورت داشتن بيماري هاي خاص، براي بدنيا آوردن فرزند، نظير نازايي و... ) به حاشيه رانده شده و کارکرد پنهان (که همانا سبک و الگوي مصرف و تعلق طبقاتي است) به متن مي آيد.

6- در اين پديده، سرلوحه آبرومندي يک زن ايراني، ديگر نه تنها بدنيا آوردن فرزند و تحمل درد ناشي از آن و عوارض مبتلا به آن (که در فرهنگ اسلامي بسيار ستايش شده است و به نوعي پاک شدن بخشي از گناهان را به دنبال دارد) نيست، بلکه فرد يا افرادي که رحم اجاره مي کنند، از احترام اجتماعي خاصي برخوردار مي گردند. اين پديده اگرچه اکنون به صورت همه گير در جامعه ايران مطرح نيست، اما در آينده اي نه چندان دور، نشان دهنده تمايز طبقاتي و سرلوحه آبرومندي جامعه، و تبديل به نوعي مد خواهد شد. مدي که پهنه اجتماعي را درنورديده و ارزش هاي سنتي را به چالش خواهد کشيد. لذا قبل از آنکه اين پديده همه گير شود، بايستي در مورد آن چاره انديشي نمود.