با توجه به کارکرد مذاکرات وین 6 در آغاز مرحله ای به نام نگارش متن توافق جامع یا برنامه جامع اقدام مشترک، تمرکز بر همین مرحله (با در نظر گرفتن سوابق آنها در گذشته و مراحل قبلی)، کافی به نظر می رسد. این دور از مذاکرات نهایتاً با توافق بر سر تجدید توافق ژنو و همچنین تمدید 4 ماهه آن خاتمه یافت به امید آنکه در دور بعدی مذاکرات، نهایتاً گره از موضوعات مهمی که همچنان مورد اختلاف باقیمانده است، باز شود. در ششمین دور مذاکرات وین میان ایران و گروه 1+5 طرفین همواره و مکرر مضمون این جمله را تکرار می کردند که «پیشرفت ها کند است و اختلافات مهم همچنان باقیست».
الف- چرایی بروز اختلافات مهم
پرسش نخست این است که اختلافات مهم چرا بروز کرده است؟ این پرسش از آنجا واجد اهمیت است که طرفین در توافق نوامبر 2013 ژنو تلاش کردند تا تمامی مسیر موسوم به «راه حل جامع» را تحت پوشش قرار داده و هر آنچه در این مسیر و در گام های اولیه، میانی و پایانی موضوعیت اساسی دارد را بررسی و پیش بینی نمایند. از این رو، اینکه در مذاکرات مربوط به توافق جامع این سطح از اختلاف بروز کند که اصل ادامه این مسیر را در هاله ای از ابهام و در چرخه احتمالات قرار دهد، نشان دهنده آنست که در مواضع و خط مشی های بخشی از طرفین این توافق، تغییراتی اساسی صورت گرفته است که چشم انداز را دگرگون نموده است. تحولات در سیر مذاکرات وین به ویژه بروز چالشهای اساسی در وین 4 این دگرگونی ها را به صورت ملموس نشان داد. اما نهایتاً نیاز طرفین به توافق، به اصلاح مسیر و بهبود کار مشترک برای رسیدن به مساله ای به نام «توافق جامع» انجامید.
به نظر می رسد «اختلافات مهم»، منظور اختلافاتی است که میان دو دیدگاه تحمیل خواسته های نامعقول بر تهران از یک سو و مقاومت به منظور تضمین و حفظ حقوق هسته ای کشور از سوی دیگر بروز کرده است. روشن است که این تقابل در محورهای حساس و حیاتی برنامه هسته ای صلح آمیز ایران و همچنین حقوق اقتصادی کشور برای برون رفت از تحریم های یکجانبه نمودار شده است.
به واقع، ایران طیفی از حقوق هسته ای و حقوق اقتصادی را به عنوان معیارهای ارزشگذاری توافق نهایی مدنظر قرار داده است و دقیقاً غربیها (و عمدتاً آمریکایی‌ها) نیز هر دو محور این حقوق را با محدودیت هایی که به لزوم رفع نگرانی هایشان مستند کرده اند، هدف قرار داده اند.
با این حال، پیشرفت هایی نیز در نزدیک شدن مواضع طرفین به همدیگر و حتی نگارش متن در مورد آنها، صورت گرفته است و بدین ترتیب، حدود یک سوم موضوعات «باقیمانده» است.
ب- تفاهم های حاصل شده و درجه بندی آنها
اینکه پیشرفت تا چه میزان بوده است، دقیقاً به نوع خواسته های طرفین و میزان اصطکاک یا تقابل آنها بستگی دارد. در این خصوص، می توان محورهای 16 گانه توافق جامع و مذاکرات را در جدول زیر دسته بندی و چالش ها و فرصت های آنها را تشریح کرد:
|
ردیف |
محور توافق کلی |
ملاحظات |
ملاحظات غرب |
|
1 |
توافق بر سر توافق |
منفعت مشترک همه طرفها در نتیجه بخش بودن مذاکرات |
فشارها همچنان باقیست و وزرای خارجه در روز 12 مذاکرات، چنان وانمود کردند که در صورت شکست مذاکرات، ایران مقصر خواهد بود. |
|
2 |
ادامه غنی سازی ایران |
اصل ادامه غنی سازی، در توافق ژنو بوده ولی اینکه در ایران و بخش مهمی از نیازهای عملی ایران، در داخل تامین شود، خواسته ایران محقق شده است. |
پیشنهاد اولیه غرب، حذف کامل غنی سازی بومی بوده است. |
|
3 |
رفع همه تحریم های مرتبط با مساله هسته ای |
اصل آن در توافق ژنو، مقرر شده است. اما آمریکایی‌ها به دنبال ترجیح «تعلیق» در مراحل توافق جامع هستند به طوری که «لغو» تنها بعد از خاتمه یافتن کلیه تعهدات ایران، و به عنوان پاداش پایبندی ایران انجام شود. |
اینکه تحریم های «مرتبط هسته ای» چیست، قابل بحث شده است. موانع حقوق داخلی امریکا و عدم صلاحیت دولت اوباما در لغو قوانین ملی تحریمی، از نگرانیهای این عرصه است. |
|
4 |
ادامه فعالیت رآکتور تحقیقاتی اراک، همراه با تغییرات رافع نگرانیها |
حفظ ماهیت آب سنگین اراک و کاربری تحقیقاتی آن مورد قبول قرار گرفته است. تغییر طراحی رآکتور با هدف به حداقل رساندن تولید پلوتونیوم نیز مورد اتفاق نظر طرفین است. |
سایر جزئیات همچنان در حال بحث است. |
|
5 |
ادامه فعالیت فردو همراه با تغییرات رافع نگرانیها |
تعطیل ناپذیری این تاسیسات، مورد قبول طرفین است. |
غرب از خواسته تعطیلی، منصرف شده و درصدد محدود کردن کاربری آن است همراه با اعمال نظارت های بین المللی گسترده |
|
6 |
آغاز همکاریهای صلح آمیز هسته ای با ایران |
اساس آن در توافق ژنو گذاشته شده است. ولی خروجی مشخص و وزن آنها در شاخص های کلان منافع مشترک، در درجه دوم اهمیت است. |
غرب در مورد خارج کردن ایران از لیست سیاه گروههای کنترل صادرات و عرضه کننده اقلام هسته ای، تضمینی نداده است. |
|
7 |
آغاز فصل جدیدی از روابط متقابل در اثر توافق |
نیاز متقابل به این روابط جدید وجود دارد. |
برخلاف خواست امریکا، تمایل از سوی دیگر اعضای گروه برای حضور در این عرصه بالا است. |
اختلافات باقیمانده و در دست مذاکره
با درنظر گرفتن 7 محور فوق که البته در جزئیات هنوز اختلاف هایی باقیمانده است ولی کلیات و ساختار آنها ممکن است جزء 60 تا 65 درصدی باشند که دکتر عراقچی از اتمام نگارش متن آنها نام برده است، این پرسش باقی می ماند که چه موضوعاتی هنوز مورد اختلافند و آیا این موضوعات، همان محورهائی هستند که «مرد اختلاف مهم» تلقی می شوند؟
در این زمینه، می توان به محورهای زیر اشاره کرد:
|
ردیف |
محور کلی اختلاف |
|
|
|
1 |
جزئیات برنامه غنی سازی ایران |
ایران بر 190 هزار سو تاکید دارد. |
ایران طرح پلکانی را مطرح کرده است: حفظ وضعیت سانتریفیوژهای فعلی تا حداکثر 5 سال و افزایش تعداد آنها بعد از این دوره برای تامین نیازهای آینده |
|
2 |
جزئیات رآکتور تحقیقاتی اراک |
بازطراحی، مورد حمایت برخی اعضای گروه 1+5 است. |
هنوز طرحهای دیگری وجود دارد که بحث در مورد آنها، نهایی نشده و در دست اقدام است. |
|
3 |
دوره زمانی اجرای توافق جامع |
نگاه غرب، دوره طولانی (20 سال و بیشتر) است و ایران، دوره کوتاه یا میان مدت (5 تا 10 سال) را درنظر دارد. |
برای ایران، اتمام سریع دوره انتقالی، بسیار مهمتر است. زیرا هرچه زدوتر باید عادی شدن وضعیت ایران محقق شود. |
|
4 |
بازرسیهای پادمانی |
ایران علاوه بر پادمان 214، تدابیر اعتمادساز متعددی را اجرا کرده که در دوره توافق جامع هم استمرار آنها، محل چالش نبوده بلکه رمز سست کردن بین المللی پیامدها و نفوذ لابی های اتهامی علیه ایران است. |
اجرای کد اصلاحی 3.1 هم شاید قابل توجه باشد اما به شرط گرفتن امتیاز مناسب. زیرا ایران مدتهاست که الزامات این کد را به صورت موردی ولی داوطلبانه اجرا می کند. |
سایر مسائل مهم و نیازمند توجه در گردونه اختلاف و تفاهم
اما آیا محورهایی که چندین دوره از مذاکرات ایران و گروه 1+5 را درگیر کرده اند، 12 محور فوق بوده اند؟ نکات مهم دیگری نیز وجود دارند که به شرح زیر می توان آنها را برشمرد:
|
ردیف |
محور |
ملاحظات |
|
|
1 |
استرداد درآمدهای توقیف شده ایران |
هنوز 95 درصد دارایی های توقیف شده، مسترد نشده است. |
برای ایران، مهم است. |
|
2 |
عادی شدن مساله ایران در آژانس |
1+5 به عنوان اعضای بانفوذ شورای حکام، باید در توافق جامع به ایران تضمین بدهند. |
خروجی کلی است و در آخرین اقدامات گام نهایی، محقق می شود. |
|
3 |
اتهامات موسوم به ابعاد نظامی احتمالی |
به تعامل ایران و آژانس محول خواهد شد |
در توافق نهایی باید این مقوله به عنوان یک توافق کلان حل شود. |
|
4 |
تصویب و اجرای پروتکل الحاقی |
ایران مشکلی با درج این الزام (با قید رعایت اختیارات رئیس جمهور و مجلس) ندارد. |
زمان‌بندی تصویب این سند باید بعد از خاتمه لغو تحریم‌های یکجانبه و آغاز غنی سازی پلکانی ایران (افزایش تولید و نصب و راه‌اندازی سانتریفیوژهای جدید) باشد. |
|
5 |
برنامه موشکی |
موضوع جزء دستورکار مذاکرات نیست ولی طرفین در این رابطه به توافق رسیده اند. با تاکید رهبری بر منع فراهسته ای بودن مذاکرات، نهایتاً امریکا از این موضوع منصرف شده است. |
با وجود حذف این موضوع مورد مطالبه قبلی امریکا از مذاکرات، همچنان تلاش های عمدتاً قانونگذاری این کشور در خارج از این عرصه برای حفظ زمینه های اقدامات آتی و جداگانه در این رابطه مورد تاکید و پیگیری است. |
واقعیت این است که پیشرفت ها از نگاه طرفین، هنوز نگرانی در مورد اصل توافق را از میان نبرده است. زیرا توافق بر سر همه یا هیچ، موجودیت همه تفاهم ها و نگارش های صورت گرفته را به حل مسائلی منوط کرده است که به دور بعدی مذاکرات موکول شده اند. در این میان، ظرفیت غنی‌سازی اصلی ترین موضوعی است که شاه کلید توافق جامع تلقی می شود. در این رابطه، آمریکایی‌ها با تعدیل مواضع خود به رهیافت پلکانی، حتی گزینه «تثبیت» ظرفیت غنی سازی زیر 5 درصد ایران در وضعیت کنونی (شامل حدود 9000 سانتریفیوژ فعال و 10 هزار سانتریفیوژ غیرفعال) را نیز مورد مخالفت قرار داده اند. به نظر می رسد رهیافت «به مرگ گرفتن و به تب راضی شدن» در این زمینه، بدین معناست که آمریکایی‌ها با اصرار بر محدود کردن ظرفیت غنی سازی ایران به 4 هزار سو، نهایتاً وضعیتی را که در طول اجرای 6 ماهه توافق ژنو و تا کنون ادامه داشته است، همراه با اعمال نظارت‌های بین المللی گسترده خواهند پذیرفت. بدین ترتیب، تلاش آنها بر این محور خواهد بود که ایران قادر به افزایش ظرفیت مذکور در مقاطع آینده و به منظور تامین نیازهای اساسی خود به ویژه تامین سوخت نیروگاه بوشهر نباشد.
