گروه فرهنگی مشرق - بررسی بیانات رهبر معظم انقلاب طی پنج سال اخیر در سالگرد ارتحال حضرت امام(ره) این نکته را نمایان می‌کند که ایشان بر پنج کلیدواژه «مردم‌سالاری دینی، عدالت، بیداری اسلامی، شریعت اسلامی و عقلانیت و آزادی» تأکید دارند.
درباره عقلانیت و عدالت در سخنان مقام معظم رهبری و اهمیت توجه به این مقوله‌ها در جامعه و دولت اسلامی با حجت‌الاسلام سیدکاظم سیدباقری عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت‌وگو کردیم.
وی درباره اهمیت بحث عقلانیت در جامعه می‌گوید: اگر عقلانیت را با تصمیماتی که در جامعه می‌گیریم ترکیب کنیم، دیگر تصمیماتمان از روی احساسات، خودسر و آنی نخواهد بود بنابراین دولتی که عقلانیت را محور فعالیت‌های خود قرار دهد به سمت خردگرایی حرکت کرده است.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
پیشرفت زمانی در جامعه اتفاق می‌افتد که در مسیر عدالت باشد
* ابتدا درباره اهمیت عدالت و عقلانیت در جامعه صحبت کنید و اینکه رعایت کردن این دو کلید واژه در تمام بخش‌های جامعه بالاخص دولت اسلامی چه مزایایی می‌تواند داشته باشد؟
-یکی از مهمترین مباحثی که در اندیشه سیاسی اسلامی باید مدنظر قرار دهیم بحث عدالت است. قرآن کریم براساس آیه «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» اصلی‌ترین هدف رسالت انبیا الهی را جاری کردن عدالت و قسط در جامعه معرفی می‌کند بنابراین درحالی ما می‌توانیم جامعه را به سمت پیشرفت و ترقی سوق دهیم که عدالت در آن برقرار شود وگرنه هیچ اتفاقی در جامعه نخواهد افتاد، اینجا نیز باید اشاره کنم که در بحث توسعه و پیشرفت باید ارتباط بین عدالت و پیشرفت را مدنظر قرار دهیم چرا که براساس مبانی اسلام پیشرفت و توسعه زمانی اتفاق می‌افتد که برای دستیابی به عدالت و رسیدن به آن باشد.
خرد نقطه کانونی جامعه و دولت است
اما درباره عقلانیت باید گفت که خرد نقطه کانونی یک جامعه و دولت است در صورتی که ما عقلانیت داشته باشیم تصمیمات آنی، زودهنگام بدون برنامه و خودسرانه نمی‌گیریم، بنابراین دولتی که عقلانیت را به کار ببرد تدریجاً به سمت خردگرایی حرکت کرده است اینجا باید تمرکز کنیم به اینکه عدالت و عقلانیت در یک راستا و مکمل یکدیگر هستند چرا که اگر ما عقلانی رفتار کنیم در مسیر خود به عدالت نیز دست می‌یازیم چرا که هر دو این کلیدواژه‌ها در اندیشه سیاسی به یک برنامه‌ریزی صحیح، سیاستگذاری مناسب و قانون‌گذاری صحیح می‌انجامد.
عقلانیت اندیشه رهبری و امام راحل همراه با شریعت است
عقلانیتی که در اندیشه امام راحل و مقام معظم رهبری موجود است همراه با شریعت است این عقلانیت در کنار شریعت معنا دارد اما به معنای گذر از شریعت نیست. بنابراین در اندیشه امام (ره) و رهبری دین و سیاست با هم و در کنار هم قرار می‌گیرند، دین از عقلانیت دور نیست و سیاست هم همینطور، اگر این مفاهیم را مدنظر قرار دهیم متوجه می‌شویم که راه حل‌های ما در مواجهه با جهان اسلام چیست و در این راستا می‌توانیم در برابر جریان‌های تکفیری هم مقاومت کنیم.
عقل جمعی همان مشورت، مصلحت همگانی و همفکری است
*آیا برای دستیابی به عقلانیت می‌توان از عقل جمعی به عنوان یکی از نمادهای دستیابی به عدالت استفاده کرد؟
-بله چرا که اگر ما تصمیم‌گیری‌های شخصی، خودسر، خودکامانه و فردی را کنار بگذاریم در راستای عقل جمعی حرکت کرده‌ایم و این عقل جمعی همان مشورت، مصلحت همگانی، همفکری و هم رأیی است که طی یک فرآیند معقولانه کسب می‌شود در اینجا است که باید پیش داوری‌ها و قضاوت‌های نادرست را کنار بگذاریم و خودشیفته، جزم اندیش و پیش داور نباشیم، همه اینها در کنار دوری گزیدن از تصیم‌گیری‌های احساسی می‌تواند ما را در مسیر دستیابی به عقل جمعی و در واقع همان عقلانیت کمک کند.
اهمیت رعایت اخلاق و ارزش‌های انسانی و الهی
*با توجه به اینکه انسان‌ها هستند که یک جامعه را می‌سازند، برای دستیابی به عدالت مدنظر جامعه اسلامی نخست بررسی کنیم که انسان عادل در یک جامعه دارای چه ویژگی‌هایی است و برای دستیابی به این عدالت چه فاکتورهایی را باید رعایت کند؟
-نخستین نکته این است که این انسان باید اخلاق و ارزش‌های انسانی و الهی را در وجود خود نهادینه کند و در نهایت در مناسبات خود به کار ببرد، اینجاست که باید گفت مسؤلان یک جامعه اسلامی باید مراقب سخنان خود باشند چرا که این سخنان است که اخلاق و انسانیت را به نمایش می‌گذارد.
نکته بعدی توجه به شایستگی‌ها و شایسته سالاری‌ها در جامعه است مخاطب اصلی در این حوزه مدیران، مسؤلان و سرکردگان نظام اسلامی هستند.
حضرت علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر می‌فرماید که : «کارگزارانت آدم‌های با تجربه، آزموده، باحیا، با اصالت خانوادگی، پارسا، بااخلاق، با آبرو، کم طمع و عاقبت اندیش باشند».
همچنین علی (ع) به کارگزار خود در آذربایجان نیز می‌فرماید که: «قدرت در اختیار تو برای شکار طعمه نیست، بلکه امانتی بر گردن تو است و تو را نرسد که نسبت به مردم به دلخواه عمل کنی» این نکته نیز از صحبت‌های علی (ع) بر می‌آید که کارگزاران جامعه اسلامی باید مراقب کارهای خود باشند و همه چیز را با عقلانیت و احتیاط انجام دهند.
قانون میزان عدالت و بی عدالتی است
یک نکته دیگر که شاید باعث از هم پاشیدن عدالت در یک جامعه شود بی قانونی است چرا که این قانون است که مراقب رعایت عدالت و بی عدالتی است و همه چیز را در جامعه سامان دهی می‌کند، همه چیز در یک جامعه باید براساس قانون باشد و در چارچوب‌های قانون می‌توان به همه چیز نزدیک شد و در حقیقت به عدالت رسید و بنابراین بی قانونی نخستین قدم برای از بین بردن عدالت است.
آزادی و عدالت جز با عقلانیت محقق نمی‌شود
*با توجه به اینکه همه صاحب نظران سیاسی معتقدند که انتخابات و مشارکت مردم عاملی برای عقلانیت جامعه و همینطور رعایت عدالت در آن است، چگونه است که چنین عقلانیتی در انتخابات منعکس می‌شود؟
-بله این درست است که مبانی نظری عدالت در راستای تحقق پیشرفت، انتخابات و مشارکت سیاسی مردم در جامعه است این عقلانیت باعث می‌شود که با ورود مردم در عرصه‌های اجتماعی راه‌ها برای رایزنی‌ها و فعالیت‌های مختلف باز شود با روی کار آمدن چنین عقلانیتی، مشارکت‌های مردم نیز گسترش پیدا می‌کند و مشارکت و همکاری در همه عرصه‌ها مشاهده می‌شود. زمانی جامعه به آن پیشرفتی که مدنظر خود است می‌رسد که در راستای عدالت و آزادی حرکت کند و این آزادی به جز با مشارکت سیاسی مردم در جامعه فراهم نمی‌شود .
جامعه‌ای نمی‌تواند در مسیر پیشرفت حرکت کند که جامعه استبدادی باشد و در آن روابط و مسائل براساس عدالت سنجیده نمی‌شود، حقوق شهرورندی رعایت نمی‌شود و انتخابات و مشارکت سیاسی معنای صحیح ندارد.
عدالت عامل محدودیت در جامعه می‌شود
با همه این اوصاف باید یک نکته را بگویم و آن این است که عدالت در جامعه محدودیت ایجاد می‌شود چرا که دولت در جامعه‌ای که در مسیر توسعه حرکت می‌کند به طور طبیعی از سوی قانون محدود می‌شود و بنابراین قدرت افراد نیز در این جامعه کم می‌شود چرا که باید در راستای عدالت حرکت کنند و یک شهروند دراین جامعه می‌تواند دولت را نقد کند بنابراین عدالت در این جامعه محدودیت ایجاد می‌کند.
در اندیشه سیاسی امام (ره) و مقام معظم رهبری ویژگی‌های احترام به حقوق انسان‌ها و شهروندان، حق تعیین سرنوشت توسط مردم، اعتدال و عقلانیت وجود دارد بنابراین امروزه جهان اسلام بیش از هر زمان به این مسائل نیاز دارد.
عمل به قانون پشتوانه معنوی نیز لازم دارد
*در نهایت نکته پایانی درباره رعایت عدالت در جامعه را بفرمایید.
-انسان عادل دارای چند ویژگی از جمله رعایت قانون، پایمال نکردن حق دیگران، دخالت نکردن در همه عرصه‌ها و رعایت حقوق دیگران است بنابراین این انسان براساس رعایت عدالت، حق خود را محدود می‌کند تا حقوق دیگران نیز رعایت شود بنابراین این افراد در جامعه نیز برای دستیابی به عدالت و رسیدن به پیشرفت، قانون را رعایت می‌کنند.
شهید مطهری معتقد بودند که عمل به قانون بدون ایمان به اینکه عدالت احترام الهی و ظلم مؤاخذه الهی را در پی دارد، میسر نیست این در حالی است که اگر زمینه نقادی قدرت در جامعه نباشد، زمینه‌های تمرکز ناعدالتی و خودکامگی و قدرت بی‌محابا ایجاد می‌شود. در نهایت یک جامعه توسعه‌مند و پیشرفته جامعه‌ای است که در راستای عدالت حرکت کند و از این میر تخطی نکند.
درباره عقلانیت و عدالت در سخنان مقام معظم رهبری و اهمیت توجه به این مقوله‌ها در جامعه و دولت اسلامی با حجت‌الاسلام سیدکاظم سیدباقری عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت‌وگو کردیم.
وی درباره اهمیت بحث عقلانیت در جامعه می‌گوید: اگر عقلانیت را با تصمیماتی که در جامعه می‌گیریم ترکیب کنیم، دیگر تصمیماتمان از روی احساسات، خودسر و آنی نخواهد بود بنابراین دولتی که عقلانیت را محور فعالیت‌های خود قرار دهد به سمت خردگرایی حرکت کرده است.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
پیشرفت زمانی در جامعه اتفاق می‌افتد که در مسیر عدالت باشد
* ابتدا درباره اهمیت عدالت و عقلانیت در جامعه صحبت کنید و اینکه رعایت کردن این دو کلید واژه در تمام بخش‌های جامعه بالاخص دولت اسلامی چه مزایایی می‌تواند داشته باشد؟
-یکی از مهمترین مباحثی که در اندیشه سیاسی اسلامی باید مدنظر قرار دهیم بحث عدالت است. قرآن کریم براساس آیه «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» اصلی‌ترین هدف رسالت انبیا الهی را جاری کردن عدالت و قسط در جامعه معرفی می‌کند بنابراین درحالی ما می‌توانیم جامعه را به سمت پیشرفت و ترقی سوق دهیم که عدالت در آن برقرار شود وگرنه هیچ اتفاقی در جامعه نخواهد افتاد، اینجا نیز باید اشاره کنم که در بحث توسعه و پیشرفت باید ارتباط بین عدالت و پیشرفت را مدنظر قرار دهیم چرا که براساس مبانی اسلام پیشرفت و توسعه زمانی اتفاق می‌افتد که برای دستیابی به عدالت و رسیدن به آن باشد.
خرد نقطه کانونی جامعه و دولت است
اما درباره عقلانیت باید گفت که خرد نقطه کانونی یک جامعه و دولت است در صورتی که ما عقلانیت داشته باشیم تصمیمات آنی، زودهنگام بدون برنامه و خودسرانه نمی‌گیریم، بنابراین دولتی که عقلانیت را به کار ببرد تدریجاً به سمت خردگرایی حرکت کرده است اینجا باید تمرکز کنیم به اینکه عدالت و عقلانیت در یک راستا و مکمل یکدیگر هستند چرا که اگر ما عقلانی رفتار کنیم در مسیر خود به عدالت نیز دست می‌یازیم چرا که هر دو این کلیدواژه‌ها در اندیشه سیاسی به یک برنامه‌ریزی صحیح، سیاستگذاری مناسب و قانون‌گذاری صحیح می‌انجامد.
عقلانیت اندیشه رهبری و امام راحل همراه با شریعت است
عقلانیتی که در اندیشه امام راحل و مقام معظم رهبری موجود است همراه با شریعت است این عقلانیت در کنار شریعت معنا دارد اما به معنای گذر از شریعت نیست. بنابراین در اندیشه امام (ره) و رهبری دین و سیاست با هم و در کنار هم قرار می‌گیرند، دین از عقلانیت دور نیست و سیاست هم همینطور، اگر این مفاهیم را مدنظر قرار دهیم متوجه می‌شویم که راه حل‌های ما در مواجهه با جهان اسلام چیست و در این راستا می‌توانیم در برابر جریان‌های تکفیری هم مقاومت کنیم.
عقل جمعی همان مشورت، مصلحت همگانی و همفکری است
*آیا برای دستیابی به عقلانیت می‌توان از عقل جمعی به عنوان یکی از نمادهای دستیابی به عدالت استفاده کرد؟
-بله چرا که اگر ما تصمیم‌گیری‌های شخصی، خودسر، خودکامانه و فردی را کنار بگذاریم در راستای عقل جمعی حرکت کرده‌ایم و این عقل جمعی همان مشورت، مصلحت همگانی، همفکری و هم رأیی است که طی یک فرآیند معقولانه کسب می‌شود در اینجا است که باید پیش داوری‌ها و قضاوت‌های نادرست را کنار بگذاریم و خودشیفته، جزم اندیش و پیش داور نباشیم، همه اینها در کنار دوری گزیدن از تصیم‌گیری‌های احساسی می‌تواند ما را در مسیر دستیابی به عقل جمعی و در واقع همان عقلانیت کمک کند.
اهمیت رعایت اخلاق و ارزش‌های انسانی و الهی
*با توجه به اینکه انسان‌ها هستند که یک جامعه را می‌سازند، برای دستیابی به عدالت مدنظر جامعه اسلامی نخست بررسی کنیم که انسان عادل در یک جامعه دارای چه ویژگی‌هایی است و برای دستیابی به این عدالت چه فاکتورهایی را باید رعایت کند؟
-نخستین نکته این است که این انسان باید اخلاق و ارزش‌های انسانی و الهی را در وجود خود نهادینه کند و در نهایت در مناسبات خود به کار ببرد، اینجاست که باید گفت مسؤلان یک جامعه اسلامی باید مراقب سخنان خود باشند چرا که این سخنان است که اخلاق و انسانیت را به نمایش می‌گذارد.
نکته بعدی توجه به شایستگی‌ها و شایسته سالاری‌ها در جامعه است مخاطب اصلی در این حوزه مدیران، مسؤلان و سرکردگان نظام اسلامی هستند.
حضرت علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر می‌فرماید که : «کارگزارانت آدم‌های با تجربه، آزموده، باحیا، با اصالت خانوادگی، پارسا، بااخلاق، با آبرو، کم طمع و عاقبت اندیش باشند».
همچنین علی (ع) به کارگزار خود در آذربایجان نیز می‌فرماید که: «قدرت در اختیار تو برای شکار طعمه نیست، بلکه امانتی بر گردن تو است و تو را نرسد که نسبت به مردم به دلخواه عمل کنی» این نکته نیز از صحبت‌های علی (ع) بر می‌آید که کارگزاران جامعه اسلامی باید مراقب کارهای خود باشند و همه چیز را با عقلانیت و احتیاط انجام دهند.
قانون میزان عدالت و بی عدالتی است
یک نکته دیگر که شاید باعث از هم پاشیدن عدالت در یک جامعه شود بی قانونی است چرا که این قانون است که مراقب رعایت عدالت و بی عدالتی است و همه چیز را در جامعه سامان دهی می‌کند، همه چیز در یک جامعه باید براساس قانون باشد و در چارچوب‌های قانون می‌توان به همه چیز نزدیک شد و در حقیقت به عدالت رسید و بنابراین بی قانونی نخستین قدم برای از بین بردن عدالت است.
آزادی و عدالت جز با عقلانیت محقق نمی‌شود
*با توجه به اینکه همه صاحب نظران سیاسی معتقدند که انتخابات و مشارکت مردم عاملی برای عقلانیت جامعه و همینطور رعایت عدالت در آن است، چگونه است که چنین عقلانیتی در انتخابات منعکس می‌شود؟
-بله این درست است که مبانی نظری عدالت در راستای تحقق پیشرفت، انتخابات و مشارکت سیاسی مردم در جامعه است این عقلانیت باعث می‌شود که با ورود مردم در عرصه‌های اجتماعی راه‌ها برای رایزنی‌ها و فعالیت‌های مختلف باز شود با روی کار آمدن چنین عقلانیتی، مشارکت‌های مردم نیز گسترش پیدا می‌کند و مشارکت و همکاری در همه عرصه‌ها مشاهده می‌شود. زمانی جامعه به آن پیشرفتی که مدنظر خود است می‌رسد که در راستای عدالت و آزادی حرکت کند و این آزادی به جز با مشارکت سیاسی مردم در جامعه فراهم نمی‌شود .
جامعه‌ای نمی‌تواند در مسیر پیشرفت حرکت کند که جامعه استبدادی باشد و در آن روابط و مسائل براساس عدالت سنجیده نمی‌شود، حقوق شهرورندی رعایت نمی‌شود و انتخابات و مشارکت سیاسی معنای صحیح ندارد.
عدالت عامل محدودیت در جامعه می‌شود
با همه این اوصاف باید یک نکته را بگویم و آن این است که عدالت در جامعه محدودیت ایجاد می‌شود چرا که دولت در جامعه‌ای که در مسیر توسعه حرکت می‌کند به طور طبیعی از سوی قانون محدود می‌شود و بنابراین قدرت افراد نیز در این جامعه کم می‌شود چرا که باید در راستای عدالت حرکت کنند و یک شهروند دراین جامعه می‌تواند دولت را نقد کند بنابراین عدالت در این جامعه محدودیت ایجاد می‌کند.
در اندیشه سیاسی امام (ره) و مقام معظم رهبری ویژگی‌های احترام به حقوق انسان‌ها و شهروندان، حق تعیین سرنوشت توسط مردم، اعتدال و عقلانیت وجود دارد بنابراین امروزه جهان اسلام بیش از هر زمان به این مسائل نیاز دارد.
عمل به قانون پشتوانه معنوی نیز لازم دارد
*در نهایت نکته پایانی درباره رعایت عدالت در جامعه را بفرمایید.
-انسان عادل دارای چند ویژگی از جمله رعایت قانون، پایمال نکردن حق دیگران، دخالت نکردن در همه عرصه‌ها و رعایت حقوق دیگران است بنابراین این انسان براساس رعایت عدالت، حق خود را محدود می‌کند تا حقوق دیگران نیز رعایت شود بنابراین این افراد در جامعه نیز برای دستیابی به عدالت و رسیدن به پیشرفت، قانون را رعایت می‌کنند.
شهید مطهری معتقد بودند که عمل به قانون بدون ایمان به اینکه عدالت احترام الهی و ظلم مؤاخذه الهی را در پی دارد، میسر نیست این در حالی است که اگر زمینه نقادی قدرت در جامعه نباشد، زمینه‌های تمرکز ناعدالتی و خودکامگی و قدرت بی‌محابا ایجاد می‌شود. در نهایت یک جامعه توسعه‌مند و پیشرفته جامعه‌ای است که در راستای عدالت حرکت کند و از این میر تخطی نکند.
