آسیاب آبی کاخک پاتوق باستان شناسان

این محل دیرزمانی است که پاتوق باستان شناسان و پژوهشگران تاریخ است و این امر نشانگر اهمیت و ارزش والای آسیاب های آبی است زیرا اغلب گردشگران و مسافران  پس از غرق شدن در جاذبه های این اثر تاریخی دل به شگفتی ها و مزایای آن می سپارند و جویای دانستن راز آسیاب هایند و با ذهن پرسشگر خویش سوالات متعددی را در این رابطه از باستان شناسان می پرسند.

آسیاب های آبی دستگاهی است که برای خورد کردن گندم و سایر غلات و برای درست کردن آرد ایجاد شده است و با استفاده از تکنیک سرعت آب و یا فشار آب کار می کند. در ایران تقریبا در هر شهری در قدیم آسیاب آبی وجود داشته و امروزه تقریبا چند مورد آسیاب نظیر آنچه در کاخک وجود دارد هنوز کار می کنند.

احیای مسیر راه آب

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد با اعلام اینکه آسیاب های آبی پارک آبشار کاخک مرمت شده است، به مهر می گوید: در حال حاضر قسمتهایی از آسیاب بالا دست، بند کشی جداره های بیرونی، فضای پره های سنگ آسیاب، احیای مسیر راه آب و احیای آتش انداز جهت باز زنده سازی مرمت شده است.  

امان الله نوروزی بیان می کند: بعضی از قسمتهای این بنا در سالهای گذشته تثبیت، استحکام بخشی و مرمت شده و در این راستا نیازمند مشارکت شهرداری کاخک نسبت به تکمیل و فعالیت مجدد این اثر تاریخی هستیم.

وجود قابلیت باز زنده سازی این اثر تاریخی

وی با بیان اینکه آسیاب ها آبی کاخک یکی از آثار زیبای به جا مانده از دوران قاجاریه است که در منطقه نمونه گردشگری پارک آبشار کاخک واقع شده، اظهار می کند: با توجه به سالم ماندن قسمتهای اصلی بنا قابلیت باز زنده سازی این اثر تاریخی وجود دارد و از این بنا می توان به عنوان یک اثر مهم در جذب گردشگر استفاده کرد.

نوروزی عنوان می کند: این اثر تاریخی به شماره 6432در سال 81 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و باید از ظرفیتها و قابلیت های این آسیاب های آبی در جهت رونق صنعت گردشگری و اشتغالزایی بهره گرفت.

کهن ترین کشف بشر در خاک گناباد

یک پژوهشگر مسئل تاریخی به مهر می گوید: آسیاب یکی از کهن‌ترین دستاوردهای صنعتی انسان است که با نیروی آب کار می‌کند و در این راستا آسیاب های آبی کاخک کهن ترین کشف بشر در خاک گناباد است.

سهراب دهقانی ادامه می دهد: مردمان گناباد با کمک آب قنوات و چشمه‌های موجود آسیاب‌های متعددی در مناطق مختلف گناباد ساختند که بعضی چون آسیاب‌های دشت شوراب و چاه فالیز در بیابان و برخی مانند آسیب‌های کاخک، کلات، سنو در مناطق کوهستانی واقع شده‌اند.

به گفته وی در حال حاضر بقاياي معماري اين آسياب ها در ميان دره اي به فاصله کمي از شهر کاخک واقع شده است.  

آبشار کاخک تنها منبع اصلي انرژي چرخش "چرخ پره" است

وی اظهار می کند: اين سازه های آبی که بيشتر در مناطق کوهستاني ساخته مي شد با استفاده از شيب هاي تند و آب سرشار قنات ها غلات اهالي را به نحوي مطلوب به آرد تبديل مي کرده است.  آبشار کاخک در کنار بقاياي آسياب ها تنها منبع اصلي انرژي چرخش "چرخ پره" بوده که در کنار مخزن استوانه اي شکل سنگي به نام تنوره قرار داشته است آب پس از ريزش از بالاي تنوره به شدت از محفظه اي باريک خارج شده و به بيرون فوران مي کند که در نتيجه چرخ پره را به گردش مي آورد و اين چرخ از طريق محوري عمودي به سنگ زيرين آسياب منتقل مي شود.

دهقانی ادامه می دهد: بر راس محور يا تير قطعه اي آهني متصل است بنام تنوره که در حفره ايجاد شده در سنگ زيرين جاي مي گيرد و با آن درگير يم شود به اين ترتيب محور سنگ به گردش درمي آورد و غلات ريخته شده در لاي سنگ ها را آرد مي کند.

سرعت چرخش سنگ ها با چوپشنه کم یا زیاد می شود

این پژوهشگر مسئل تاریخی تصریح می کند: دول محلي است که غلات در آن ذخيره مي شود که با استفاده از قطعه اي چوبي به نام دول چوپش ريزش گندم از اين محفظه کنترل مي شود که با استفاده از قطعه اي چوبي بنام دول چوپش ريزش گندم از اين محفظه کنترل مي شود تبلک وسيله چوبي ديگري است که با لرزش بر روي سنگ باعث ريزش گندم از دول بره مي شود.

وی می افزاید: در پايان اين فعاليت غله آرد شده از طريق رخنه ايجاد شده در کنار محفظه سنگ به داخل فضاي گود شده گچ اندود موسوم به پرخو مي ريزد و در آنجا انبار مي شوداز ديگر قطعات آسياب ها مي توان به پشنه و چوپشنه اشاره کرد که با استفاده از آنها سرعت چرخش سنگ ها کم يا زياد مي شود.

  وی معتقد است؛ آسیاب های آبی یکی از آثار ارزشمند تاریخی، معماری و گردشگری گناباد بوده و آنچه امروز به عنوان آسیاب های آبی شناخته می شود، مجموعه ای است از سازه های آبی که در گذشته به عنوان بند و آسیاب استفاده می شده است.

در حال حاضر صدای پای آب در گوش آسیاب های تاریخی کاخک شنیده می شود و این ثروت عظیم و نعمتی بزرگ تا همیشه در قلب تاریخ گناباد ثبت و محفوظ است.