سرویس جهان مشرق - عربستان سعودی، با تکیه بر درآمدهای نفتی هنگفت، در سال‌های اخیر با اعلام پروژه‌های عظیم و پرزرق‌وبرق، تصویری از آینده‌ای درخشان و مدرن را در رابطه با این کشور به نمایش گذاشت. این پروژه‌ها، بخشی از برنامه "چشم‌انداز ۲۰۳۰" تحت رهبری ولیعهد محمد بن سلمان، قرار بود اقتصاد کشور را از وابستگی به نفت رها کنند و عربستان را به قطب گردشگری، سرگرمی و فناوری تبدیل نمایند.

اما واقعیت برای سران سعودی تلخ‌تر از تصورات آن‌ها است. کاهش قیمت نفت، کسری بودجه فزاینده و هزینه‌های نجومی، این پروژه‌ها را به باتلاقی از تأخیرها، کاهش مقیاس و ورشکستگی مالی کشانده است. پروژه‌هایی مانند «نئوم»، پروژه «دریای سرخ» و «قدیه» که با هیاهوی رسانه‌ای آغاز شدند، اما اکنون به نماد ناکامی‌های مالی و اجرایی تبدیل شده‌اند.

در واقع به دلیل شرایط حاکم، عربستان اکنون در حال تغییر جهت است، تغییری که عبارت است از کاهش تمرکز بر پروژه‌های عظیم و پرزرق‌وبرق مانند شهر نئوم (NEOM) و افزایش سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی، بازی‌های ویدیویی و صنایع پیشرفته.

پس از سال‌ها از گذشت انعقاد قراردادهای کلان، جریان بودجه به سمت پروژه نئوم متوقف شده و در پیش‌نویس بودجه سال ۲۰۲۶ حتی نامی از این پروژه برده نشده است. طبق برآوردها، در سه فصل اول سال جاری، قراردادهای ساخت‌وساز برای پروژه‌های عظیم در عربستان به ارزش حدود ۸ میلیارد دلار امضا شده که تنها حدود ۲۰ میلیون دلار آن به نئوم اختصاص یافته است.

چرا این اتفاق افتاده است؟ قیمت نفت در سال جاری بیش از ۱۰ درصد کاهش یافته و فشار نقدینگی در سیستم بانکی عربستان احساس می‌شود. به همین دلیل، صندوق سرمایه‌گذاری دولتی عربستان به دنبال سرمایه‌گذاری در فناوری‌هایی با بازگشت سرمایه سریع‌تر است.

به همین دلیل، بودجه‌ها به سمت شرکت «هومین» (Humain)، شاخه هوش مصنوعی متعلق به این صندوق، و شرکت «الات» (Alat) که مراکز تولید هوشمند را خواهد ساخت، سرازیر شده است. از این پس، اگر پروژه‌ای در عربستان «سودآور» نباشد، کند یا متوقف خواهد شد. این به معنای جریان سریع‌تر پول به بازارهای فناوری و همکاری با غول‌های سرمایه‌گذاری است.

این پروژه، که در سال ۲۰۱۷ با تبلیغات گسترده رونمایی شد، بخشی کلیدی از چشم‌انداز ۲۰۳۰ بود و وعده‌های بلند پروازانه‌ای را می‌داد. اما تا اکتبر ۲۰۲۵، تنها ۲.۴ کیلومتر از هسته اصلی پروژه ساخته شده و تکمیل کامل حالا به ۲۰۴۵ موکول شده، که تأخیری عظیم از برنامه اولیه است. در واقع امروز، زرق‌وبرق اولیه جای خود را به کاهش مقیاس، اخراج‌ها و توقف‌ها داده است.

وزیر دارایی عربستان اذعان کرده که کسری بودجه کشور تا سال ۲۰۲۶ تداوم خواهد داشت و بر همین اساس بسیاری از طرح‌های اقتصادی چند تریلیون دلاری را تا پس از ۲۰۳۰ به تعویق انداخته‌اند. او توضیح داده است که برای جلوگیری از فشارهای تورمی شدید و گلوگاه‌های عرضه و تقاضا، برخی پروژه‌ها را سه سال یا حتی تا ۲۰۳۵ عقب کشیده‌اند. این تردید قابل درک است، چون هدف‌گذاری صندوق حاکمیتی سعودی برای جذب ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی نیز با موفقیت فاصله زیادی داشت. (تنها حدود ۳۳ میلیارد دلار تحقق یافت)

نهایتا برای تأمین هزینه‌های پرسروصدای این طرح‌ها، دولت مجبور به گسترش استقراض شده است. صندوق سرمایه‌گذاری سعودی (PIF) ناگزیر به فروش سهام آرامکو و انتشار چند سری اوراق قرضه بین‌المللی متوالی روی آورده تا کسری بودجه را پوشش دهد. این حجم از بدهی‌سازی عملا بیانگر شکست چشم‌انداز ۲۰۳۰ است.

البته، نشانه‌های شکست پروژه‌های بلند پروازانه بن سلمان بسیار قبل تر آشکار شده بود. بلومبرگ در سال ۲۰۲۳، بر اساس تحقیقات انجام شده به نشانه‌های اولیه ناکامی این پروژه اشاره کرد. تحقیقات بلومبرگ که در جریان آن با ۲۵ پرسنل مصاحبه و ۲۷۰۰ صفحه مقاله داخلی را بررسی کرد، نشان داد که این پروژه با شکست و تاخیر مواجه شده است. بلومبرگ با استناد به منابع نزدیک به این پروژه در مقاله خود درباره کاهش وضعیت طرح The Line (هسته اصلی پروژه نئوم) توسط عربستان سعودی گزارش داد این پادشاهی در تامین بودجه نئوم (NEOM) به مشکلات جدی مواجه شده است.

در پایان لازم به ذکر است که طرح‌های بلندپروازانه محمد بن سلمان، به‌ویژه چشم‌انداز ۲۰۳۰ و پروژه‌های عظیم مانند نئوم، خط، پروژه دریای سرخ و قدیه، نمونه‌ای بارز از این واقعیت هستند که پول نفت به‌تنهایی نمی‌تواند توسعه پایدار ایجاد کند.

این پروژه‌ها، که با هیاهوی رسانه‌ای و وعده‌های مدرن‌سازی رونمایی شدند، حالا به دلیل هزینه‌های نجومی، مدیریت ضعیف، تأخیرهای گسترده و عدم جذب سرمایه خارجی، به باتلاقی از شکست‌های مالی و اجرایی تبدیل شده‌اند. نئوم با هزینه تخمینی ۱.۵ تریلیون دلار، کاهش مقیاس به ۲.۴ کیلومتر، و تأخیر تا ۲۰۴۵، نمادی از این ناکامی است. پروژه‌های دیگر مانند قدیه و دریای سرخ نیز با سرنوشت مشابهی روبه‌رو هستند که برای سران سعودی خبر از این واقعیت می‌دهند که تا چند دهه آینده، به جای پروژه‌هایی همچون نئوم و ...، جذاب ترین جاذبه گردشگری عربستان، قبایل بیابان نشین و شترسواران آن خواهند بود.