به گزارش مشرق، گفته می‌شود چون هندوانه محصولی پرآب است، بنابراین برای کشت و تولید آن به آب بیشتری هم نیاز است؛ به همین دلیل کاشت هندوانه در شرایط فعلی که با بحران کم آبی مواجه هستیم، قابل دفاع نیست و باید جلوی کاشت آن گرفته شود. در این زمینه برخی هندوانه را آب‌برترین محصول عنوان می‌کنند، اما آیا این گونه است؟

آب‌بر بودن یعنی چه؟

آب‌بر بودن با دو نگاه قابل بررسی است: یک نگاه میزان آب مورد نیاز برای تولید هر کیلو از یک محصول است. اما در نگاه دوم، با توجه به سطح کشت و میزان تولید هر محصول در سطح کشور، مجموع آب مورد نیاز برای کشت هر محصول در سال مد نظر قرار می‌گیرد.

کارشناسان کشاورزی هم می‌گویند هرچند کشت هندوانه به دلیل نیاز آبی بالا می‌تواند تأثیرات منفی جدی بر منابع آبی داشته و در شرایط خشکسالی و کاهش سطح آب‌های زیر زمینی، بحران‌آفرین باشد، به ویژه در مناطقی که با بحران کم‌آبی مواجه هستند اما این محصول در مقایسه با برخی محصولات کشاورزی، میزان آب کمتری نیاز دارد.

فهرست محصولات آب‌بر

«فریبرز عباسی» مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری به پنج محصول آب‌بر از لحاظ حجم آب در واحد سطح اشاره کرده و نیشکر با نیاز حدود ۳۲ هزار و ۵۰۰ متر مکعب در هکتار، خرما با نیاز حدود ۱۹ هزار ۳۰۰ متر مکعب در هکتار، انار با نیاز ۱۴ هزار و ۸۰۰ در هکتار، یونجه با نیاز ۱۳ هزار و ۳۰۰ متر مکعب در هکتار، چغندر با نیاز آبی ۱۱ هزار و ۶۰۰ در هکتار و پیاز با نیاز ۱۰ هزار و ۶۰۰ در هکتار را به ترتیب در رتبه‌های اول تا ششم محصولات آب‌بر دانسته و اعلام کرده پنج محصول آخر شامل گندم با نیاز آبی پنج هزار و ۱۰۰ متر مکعب در هکتار، جو با نیاز آبی چهار هزار و ۹۰۰ متر مکعب در هکتار، سویا با نیاز آبی حدود چهار هزار و ۸۵۰ متر مکعب در هکتار، هندوانه حدود چهار هزار و ۷۰۰، زعفران حدود چهار هزار و ۶۰۰ و کلزا حدود دو هزار و ۸۰۰ متر مکعب در هکتار است.

حتی با نگاه اول، هندوانه از گندم، جو و سویا هم آب کمتری مصرف می‌کند.

اما با نگاه دوم، محصولی مثل گندم که بیش از یک میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار سطح زیر کشت آبی آن است، در رتبه یک از لحاظ آب‌بری قرار می‌گیرد و برنج دیگر محصول آب‌بر را می‌توان در رتبه دوم برشمرد.

با احتساب حدود ۵۰۰۰ متر مکعب آب مورد نیاز کشت هر هکتار گندم، در مجموع به ۱۰ میلیارد مترمکعب آب مورد نیاز برای گندم می‌رسیم، در حالی که تولید سالانه هندوانه ۷۴ هزار هکتار است و ضرب این رقم در ۴۷۰۰ (مترمکعب نیاز آب هر هکتار) به عدد حدود ۳۵۰ میلیون مترمکعب آب سالانه مورد نیاز هندوانه می‌رسیم.

فریبرز عباسی، پنج محصول از جمله هندوانه را به عنوان محصولاتی با بالاترین بهره‌وری فیزیکی آب آبیاری معرفی کرده است؛ یعنی محصولاتی که در ازای هر واحد آب مصرفی، بیشترین میزان محصول را تولید کرده و در مقایسه با سایر محصولات با مصرف آب کمتر، عملکرد بالاتری دارند.
اگر شاخص مقدار آب مورد نیاز در واحد سطح را اندازه بگیریم، محصولی همچون هندوانه، یک محصول آب‌بر به حساب نمی‌آید و در بین ۳۵ محصول مورد مطالعه از نظر مصرف آب، جزء چند محصول ردیف آخر است. گندم، جو، سویا، هندوانه، زعفران و کلزا در ته فهرست ۳۵ محصول ما قرار دارند. در عوض محصولی مثل نیشکر، خرما، انار، یونجه و چغندر از لحاظ آب‌بری در گروه پرآب‌خواه‌ها دسته‌بندی می‌شوند.

به گفته «علی عباسی» مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای زنجان، برای تولید هر کیلو هندوانه حدود۲۰۰ تا ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود که این میزان بطور متوسط در حدود ۲۵۰ لیتر در ثانیه به ازای هر کیلوگرم هندوانه است. کارشناسان روی این عدد متفق‌القول هستند براین اساس باید پرسید با این حساب، کاشت هندوانه در شرایط کم‌آبی می‌تواند آسیب‌زا باشد، در حالی که سایر محصولات از جمله نیشکر، خرما و انار بالاترین سطح آب‌بری را به خود اختصاص می‌دهند.

صادرات آب مجازی

روزنامه ایران در تاریخ ۱۷ خردادماه ۱۴۰۴ به بحث صادرات محصولاتی از جمله هندوانه پرداخته و اینکه به صورت مجازی با کاشت هندوانه، آب صادر می‌شود. این روزنامه به بررسی ۱۲ محصول «آب بر» کشاورزی در سال گذشته با عنوان «۸۴۶ میلیارد لیتر صادرات آب پنهان» پرداخت که میزان صادرات ۱۰ محصول آب‌بر نزدیک به مصرف یک سال آب شرب در تهران یعنی ۸۵۰ میلیون مترمکعب است.

آمارها نشان می‌دهد هم اکنون بیش از ۹۰ درصد آب ایران به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد و بیش از ۶۵ درصد آن به دلیل نبود بهره‌وری و فناوری‌های خاص آبیاری، تلف می‌شود. همچنین به ازای مصرف یک هزار لیتر آب، کمتر از ۹۰۰ گرم محصول حاصل می‌شود؛ در حالی که متوسط جهانی آن بیش از ۳ هزار گرم است. وقتی صحبت از صادرات محصولات کشاورزی می‌شود، در واقع صحبت از صادرات آب مجازی است که برای تولید این محصولات صرف شده است.

بر اساس آمارهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، ایران یکی از ۱۰ کشور اول صادرکننده محصولات آب‌بر در دنیا محسوب می‌شود که محصولاتی همچون هندوانه، گوجه فرنگی، سیب زمینی، مرکبات و ... را صادر می‌کند. در واقع در چنین صادراتی محصولات کشاورزی صادر نمی‌شوند بلکه آب کشور است که از طریق این محصولات به سایر کشورها صادر می‌شود. همین امر می‌تواند بر بحران آب موجود در کشور دامن زده و چالش‌هایی را درخصوص کاهش منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین ایجاد خواهد کرد.

آمار گمرک از صادرات برخی محصولات آب‌بر نشان می‌دهد در میان ۱۲ محصول کشاورزی آب‌بر در کشور، بیشترین صادرات مربوط به هندوانه است؛ به طوری که در ۱۲ ماهه سال گذشته ۷۳۲ میلیون و ۱۸ هزار و ۶۴۹ کیلوگرم از این محصول صادر شده که درآمد ارزی آن معادل ۱۹۱ میلیون و ۹۳۴ هزار و ۸۰۳ دلار بوده است.

اگر این ۱۲ محصول کشاورزی آب‌بر (هندوانه، پرتقال، سیب، فلفل، سیب زمینی، خیار، گوجه فرنگی، طالبی و خربزه، پسته، انار و پیاز تازه) را از نظر میزان آب صادر شده به صورت پنهان در این میوه‌ها دسته‌بندی کنیم، درخواهیم یافت میزان صادرات آب پنهان این محصولات ۸۴۶ میلیارد و ۸۵۴ میلیون و ۱۴۵ هزار و ۱۲۲ لیتر بوده است که در این میان هندوانه در رتبه اول با صادرات ۱۸۷ میلیارد و ۳۹۶ میلیون و ۷۷۴ هزار و ۱۴۴ لیتر آب قرار می‌گیرد. در رتبه دوم پرتقال با مصرف آب ۱۵۴ میلیارد و ۶۹۹ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۸۶۰ لیتر بیشترین آب پنهان در خود را در سال گذشته در صادرات داشته است.

همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در میان این ۱۲ محصول، بیشترین وزن صادراتی مربوط به هندوانه (۷۳۲٫۰۱۸٫۶۴۹ کیلوگرم) و کمترین آن مربوط به پسته (۶٫۱۳۲٫۲۶۹ کیلوگرم) است. همچنین هندوانه با (۱۸۷.۳۹۶.۷۷۴.۱۴۴) لیتر بیشترین آب پنهان در صادرات و پیاز تازه (۱۳،۳۵۰،۶۳۳،۴۰۰) کمترین آن را به خود اختصاص داده است.

آنچه محصولی مانند هندوانه را جز محصولات رتبه اول در شرایط بحرانی آب قرار داده، صادرات آن است. هندوانه‌های ایرانی یکی از محصولات با کیفیت به شمار می‌رود به همین دلیل ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان هندوانه در جهان است و سالانه میلیون‌ها تن از این محصول در استان‌های سیستان و بلوچستان، جنوب کرمان، فارس، هرمزگان، خوزستان و خراسان رضوی به کشورهای مختلف اعم از روسیه، ترکیه، چین، امارات متحده عربی و اروپا صادر می‌شود.

«حسین اصغری» مدیرکل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی وزارت جهاد کشاورزی مردادماه سال گذشته در گفت‌وگویی اعلام کرده بود، امسال سطح زیرکشت ابلاغی هندوانه ۷۳ هزار و ۸۸۰ هکتار با برآورد تولید ۳۰۹۶ هزار تن است. بنابر آمار، سالانه ۷۵۰ تا ۸۰۰ هزار تن هندوانه به بازارهای هدف صادر می‌شود. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات خاک و آب کشور، میانگین آب مصرفی هندوانه ۵۶۰۰ مترمکعب با روش تیپ است.

به گفته برخی کارشناسان کشاورزی، صادرات محصولات کشاورزی از جمله هندوانه جایگاه ویژه‌ای دارد و نمی‌توان از صادرات آن گذشت؛ حتی در شرایط کم‌آبی و به همین دلیل باید از روش‌های آبیاری بهینه، تغییر الگوی کشت و افزایش آگاهی کشاورزان برای کاهش مصرف آب در این محصول استفاده شود.

کارشناسان گذری می‌زنند به استفاده از روش‌های نیاکانمان در کشاورزی؛ براین اساس توصیه می‌کنند برای کاشت هندوانه بدون مصرف آب از روش‌هایی استفاده شود که ریشه در تاریخ کهن ایران دارد؛ مانند استفاده از روش دیم، یعنی کشت محصولات به روش بارش‌های طبیعی که براساس آن، کشاورز از رطوبت طبیعی خاک _ که از بارندگی های فصلی در پاییز و زمستان ذخیره شده_ برای رشد گیاهان استفاده می‌کند؛ روشی که کشاورزان خراسان جنوبی از آن استفاده می‌کنند؛ هر چند در شرایط کنونی بحث کاهش بارندگی‌ها نیز مطرح است.

از دیگر روش‌ها، بندسار یا مهندسی سنتی برای ذخیره آب است که کشاورز (کشاورزان قائنات) با ایجاد کانال ها و شیارهای کوچک در زمین، آب باران را به سمت زمین‌های کشاورزی هدایت می‌کنند. این کانال ها باعث می‌شود رطوبت به طور یکنواخت در خاک پخش شود و خاک شنی رطوبت را برای ماه‌ها ذخیره کند. روش دیگر کاشت با خارشتر است؛ ریشه‌های عمیقی که می‌تواند آب را از عمق ۲۰ متری زمین جذب کند. در گذشته کشاورزان، دانه هندوانه را به خارشتر پیوند می‌زدند تا هندوانه بتواند از آب جذب شده توسط خارشتر بهره‌مند شود.

«فریبرز عباسی» مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری در این زمینه به مدیریت منابع آبی در کشت محصول کم آب‌بر هندوانه اشاره و گفته است: مناطق کشت این محصول استان‌های جنوبی مانند خوزستان، هرمزگان، بوشهر و جنوب کرمان است و کشت این محصول در این مناطق به صورت پاییزه انجام می‌شود.
هندوانه را اواخر زمستان و پاییز می‌کارند و از بارندگی برای تولید این محصول استفاده می‌کنند. هوا هم خنک است و در نتیجه آب کمتری را به‌عنوان آب آبیاری به این محصول می‌دهند. باید با حداقل آب بتوانیم حداکثر محصول را تولید کنیم؛ هندوانه این ویژگی را دارد، این محصول کشت پاییزه و بهاره دارد. اگر تعادلی در کشت پاییزه و بهاره انجام شود، مدیریت مصرف آب کنترل و تولید مدیریت می‌شود.

در حالی که برخی از کارشناسان نقش هندوانه در بحران آب را یک نوع فریب و به حاشیه بردن اصل هدر رفت آب در ایران می دانند، کارشناسانی دیگر به مساله صادرات هندوانه در شرایط بحرانی پرداخته و صادرات این محصول را بی‌مورد دانسته و نسبت به این مساله انتقاد دارند که چرا باید در شرایطی که مردم با بحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کنند مساله صادرات هندوانه مطرح باشد؛ در حالی که کاشت هندوانه برای مصارف داخلی کشور چندان به منابع آبی لطمه وارد نمی‌کند بلکه موضوع اصلی صادرات آن است زیرا برای کاشت و صادرات هندوانه سالانه به میلیاردها لیتر آب نیاز است.

آنچه در بررسی نظرات کارشناسان به‌ دست می‌آید این است که مهم‌ترین مساله در شرایط بحرانی کم‌آبی کاشت هندوانه نیست زیرا با وجود اینکه محصولی آبدار است اما در مقایسه با سایر محصولات کشاورزی به آب زیادی نیاز ندارد و برای هر کیلو فقط ۲۰۰ تا ۵۰۰ لیتر آب نیاز است اما در شرایطی که بحث بحران کم‌آبی مطرح است، صادرات این محصول با همین ۲۰۰ لیتر برای هر کیلو، می‌تواند بحران‌زا باشد. از سوی دیگر باید در روش‌های کشت محصولات کشاورزی و نه فقط در مورد هندوانه به روش‌های نوین که برگرفته از تاریخ کشاورزی ایران است، روی آورد.

جمع‌بندی