سرویس دیدگاه مشرق - با نزدیک شدن به مهلت نهایی فعالسازی مکانیسم ماشه، فشارهای سه کشور اروپایی فرانسه، انگلیس و آلمان برای بازگرداندن تحریم‌های ذیل فصل هفتم سازمان ملل علیه ایران شدت گرفته و این موضوع را به یکی از اخبار مهم کشور تبدیل کرده است.

در تازه‌ترین موضع‌گیری‌ها پس از قطعنامه سیاسی شورای حکام علیه ایران پیش از آغاز جنگ تحمیلی، روز ۱۲ تیرماه ۱۴۰۴ «ژان نوئل بارو» وزیر امور خارجه فرانسه با اشاره به بازداشت دو تبعه فرانسوی در ایران به اتهام جاسوسی، برای فعال نکردن مکانیسم ماشه شرط گذاشته و تاکید کرد که «تصمیم فرانسه برای عدم اعمال مجدد تحریم‌ها به آزادی «سیسیل کوهلر» و «ژاک پاریس» بستگی دارد». ۱۷ تیرماه خبرگزاری رویترز به نقل از یک دیپلمات فرانسوی نوشت: «باید به توافق هسته‌ای جامعی با ایران دست پیدا کنیم که منافع امنیتی اروپا را تضمین کند، در غیر این‌صورت، تروئیکای اروپایی مکانیزم ماشه را فعال خواهند کرد». همزمان وزیر امور خارجه انگلیس نیز گفت: «اگر ایران در عقب‌نشینی از برنامه هسته‌ای خود جدی نباشد، سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان می‌توانند تحریم‌ها را به‌طور ناگهانی برگردانند که به معنای درد و رنج بیشتر برای ایران خواهد بود».

انتشار تهدیدهای فوق این سوال را به ذهن متبادر می‌کند که مکانیسم ماشه چیست و فعالسازی آن چه تاثیری بر ایران خواهد داشت؟

مکانیزم ماشه چیست

مکانیسم ماشه، یا همان «سازوکار حل‌وفصل اختلاف» در برجام، ابزاری است که به طرف‌های اروپایی این توافق اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات اعلام شده در برجام از سوی ایران، روندی قانونی برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل را آغاز کنند.این روند در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام توضیح داده شده و عملکرد آن به شکل زیر است:

1. اگر یکی از طرف‌های برجام احساس کند که طرف دیگر به تعهداتش پایبند نیست، می‌تواند شکایت خود را به «کمیسیون مشترک» (نهاد نظارتی بر اجرای برجام متشکل از اعضا) ارائه دهد.
2. کمیسیون ۱۵ روز فرصت دارد تا موضوع را بررسی و حل‌وفصل کند. اگر اختلاف حل نشد، موضوع به سطح وزیران خارجه ارجاع می‌شود که آن‌ها نیز ۱۵ روز دیگر برای بررسی موضوع فرصت دارند.
3. در صورت ادامه اختلاف، کمیسیون ۵ روز دیگر نیز فرصت دارد تا به حل مشکل بپردازد.
4. اگر پس از این ۳۵ روز، کشور شاکی همچنان قانع نشد، این کشور می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد.
5. در این مرحله، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره ادامه تعلیق تحریم‌ها رای‌گیری کند. اما نکته کلیدی اینجاست که اگر حتی یکی از اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه یا بریتانیا) این قطعنامه را وتو کند، تحریم‌های سازمان ملل به‌طور خودکار و بدون نیاز به رای‌گیری جدید بازمی‌گردند. به همین دلیل، این سازوکار به نام «مکانیسم ماشه» یا «بازگشت خودکار تحریم‌ها» شناخته می‌شود.

بازگشت تحریم‌های سازمان ملل پس از فعالسازی مکانیسم ماشه تاثیر چندانی به صورت میدانی بر اقتصاد ایران نخواهد داشت؛ چرا که تحریم‌های شورای امنیت قبل از اعمال تحریم‌های ثانویه آمریکا نیز برقرار بود اما به دلیل عدم تحریم بخش نفتی فعالیت‌های اقتصادی ایران را دچار مشکل نمی‌کرد و در نتیجه بازگشت آن نیز اثری نخواهد داشت. تنها موضوعی که در این امر اهمیت خواهد داشت جنبه روانی این اقدام است. با این وجود حتی اگر این اقدام هیچ‌گونه تاثیری بر ایران نداشته باشد، از آن‌جا که کنشی سیاسی علیه منافع ملی ایران به شمار می‌رود، درصورت عدم واکنش مناسب ایران، باعث صدمه دیدن بازدارندگی این کشور خواهد شد. حال سوال اینجاست که واکنش ایران در برابر فعالسازی مکانیسم ماشه چه باید باشد؟

خروج از NPT واکنشی موثر در برابر فعالسازی مکانیسم ماشه

طی یک‌سال گذشته و با نزدیک شدن به موعد پایانی امکان فعالسازی مکانیسم ماشه، تروئیکای اروپایی ضمن اعمال تحریم‌های یکجانبه، به حمایت از تحریم‌های آمریکا و قطعنامه‌های مختلف ضدایرانی پرداختند. همچنین پس از حمله ایالات متحده آمریکا به عنوان عضو NPT و رژیم صهیونیستی به عنوان غیرعضو NPT و دارندگان سلاح‌ هسته‌ای به ایران، این کشورها نه تنها این حملات را محکوم نکردند بلکه به حمایت همه‌جانبه از این تجاوز پرداختند. در واقع NPT و برخی اعضای اتمی آن بر خلاف تعهدات خود مبنی بر حفاظت از بهره‌مندی سایر اعضا به ویژه ایران از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای، خود به تهدیدکننده منافع ایران تبدیل شدند. لذا ایران می‌تواند با توسل به سازوکارهای حقوقی موجود در NPT که خروج اعضا را در صورت تهدید منافع عالیه فراهم می‌سازد از این معاهده خارج شود.

مطابق بند 10 معاهده ان پی تی خروج کشورها از این معاهده امکان‌پذیر است. براین اساس: «هر یک از طرف‌های معاهده، در راستای اعمال حق حاکمیت ملی خود، این حق را دارند که در صورتی که تصمیم بگیرند رخدادهای فوق‌العاده‌ای مرتبط با موضوع این معاهده منافع عالی کشورشان را به خطر انداخته، از معاهده خارج شوند»؛ ایران می‌تواند با استناد به هدف قرار گرفتن سایت‌های هسته‌ای و شهرهای خود توسط ایالات متحده و رژیم صهیونیستی و اشاره به در خطر افتادن امنیت ملی این کشور از این معاهده خارج شود. در شرایطی که بسیاری از کشورها ایران را قربانی این تجاوز می‌دانند و اقدام رژیم صهیونیستی را محکوم کردند، پیگیری این اقدام مانع از بروز اجماع جهانی علیه ایران خواهد شد.

نتیجه‌گیری:

این اقدام در کنار ارائه پاسخ سیاسی محکم به حملات اخیر و افزایش بازدارندگی بین‌المللی کشور، از طریق بالابردن هزینه‌های اقدامات غربی‌ها علیه ایران، محاسبات هزینه و فایده فعالسازی مکانیسم ماشه در طرف مقابل را بر هم میزند. در واقع خروج از NPT با نشان دادن جدیت ایران در تحمیل هزینه‌های سنگین به طرف مقابل، موجب بازنگری آن‌ها در فواید این اقدام و در نتیجه کاهش شدید احتمال فعالسازی ماکانیسم ماشه می‌شود. بدین منظور امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه معتقد است که « خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، بدترین سناریو برای تحولات غرب آسیاست. چنین سناریویی نشان‌دهنده انحراف و تضعیف جمعی خواهد بود».

از منظر دیپلماسی نیز، اعلام رسمی خروج ایران از NPT می‌تواند غرب را در موضع دفاعی قرار دهد. کشورهای اروپایی که همواره ایران را به نقض تعهدات متهم می‌کنند، در برابر افکار عمومی جهانی باید پاسخگوی این پرسش باشند که چگونه یک کشور عضو NPT را که تحت نظارت آژانس فعالیت می‌کرد، به مرحله‌ای رساندند که مجبور به ترک معاهده شد.

* علیرضا دمیرچی - کارشناس مسائل بین الملل