به گزارش مشرق، هفته جاری و با سفر ابومحمد جولانی به باکو، رئیس‌جمهور آذربایجان در دیدار با رئیس هیئت حاکمه سوریه از اجرای پروژه‌ای در آینده نزدیک برای صادرات گاز آذربایجان به سوریه خبر داد. همچنین آذربایجان هم‌اکنون با تامین ۴۰ درصد از نفت رژیم صهیونیستی، نقش مهمی در تامین انرژی و حیات این رژیم بازی می‌کند؛ منابعی که همه را از میادین نفت و گاز دریای خزر تامین می‌کند. بسیاری از کارشناسان معتقدند منابع انرژی دریای خزر، نقش تعیین‌کننده‌ای در آینده انرژی دنیا خواهد داشت و اکنون جمهوری آذربایجان به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت و گاز خزر، از این منابع برای تقویت نظم اسرائیلی در منطقه حمایت می‌کند. حتی پیش از جنگ اوکراین، کشورهای اروپایی امید زیادی داشتند که با حمایت از آذربایجان برای توسعه این منابع و خرید گاز از این کشور، بتوانند بخشی از وابستگی خود به گاز روسیه را کاهش دهند، اما با وقوع جنگ، منابع گاز شیل آمریکا توانست این خلأ را پر کند.

همچنین در رسانه‌های خارجی، داستان‌های عجیب‌وغریبی درباره وجود یک میدان بزرگ گازی به نام میدان چالوس در نزدیکی مرزهای آبی ایران مطرح می‌شود که می‌تواند معادلات انرژی دنیا را تغییر دهد، زیرا ذخایری معادل یک‌چهارم میدان گازی پارس‌جنوبی به عنوان بزرگ‌ترین میدان گازی دنیا دارد. طبق گزارش وزارت نفت، دریای خزر بعد از خلیج فارس و سیبری، سومین منطقه در دنیا با بیشترین منابع بالقوه انرژی است که حجم ذخایر نفت خام و گاز طبیعی آن به ترتیب حدود ۱۰۰ میلیارد بشکه و ۱۲ تریلیون مترمکعب برآورد می‌شود. با این حال اختلاف‌نظر زیادی بین موسسات خارجی درباره پتانسیل‌های دریای خزر در تامین انرژی هیدروکربوری دنیا وجود دارد.

سهم یک درصدی نفت و سه درصدی گاز خزر از تولید دنیا

در تصویر۱، میادین نفت و گاز و تاسیسات انرژی دریای خزر آورده شده است. طبق گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، دریای خزر یکی از قدیمی‌ترین مناطق تولیدکننده نفت در جهان است و تولید نفت از این منطقه از میدان نفتی داشلاری در جنوب شرقی شبه‌جزیره آبشرون و در فاصله ۴۲ کیلومتری ساحل باکو، از صدها سال پیش آغاز شده است.

منطقه خزر به طور سنتی یک منطقه تولیدکننده نفت بوده، اما اخیراً به عنوان یک تولیدکننده گاز طبیعی نیز ایفای نقش می‌کند. در این منطقه ۶ کشور روسیه، ایران، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و ازبکستان، دارای منابع نفتی و گازی هستند. هرچند کشور ازبکستان در نوار مرزی دریای خزر واقع نشده اما بخش قابل توجهی از خاک این کشور، همراه با منابع انرژی آن در حوضه‌های زمین‌شناسی دریای خزر قرار دارد.

اداره اطلاعات انرژی آمریکا می‌نویسد: «گذشته از تولید نفت آذربایجان، منابع نفتی دریای خزر تا زمان فروپاشی شوروی عمدتاً دست‌نخورده باقی مانده بود. دریای خزر و مناطق اطراف آن پس از آنکه کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی بین‌المللی به رهبری شرکت بریتیش‌پترولیوم با دولت آذربایجان برای توسعه ذخایر فراساحلی این کشور توافق‌نامه‌ای امضا کردند و میدان عظیم آذری-چراغ-گونشلی (ACG) را کشف کردند، توجه جهان را دوباره به خود جلب کرد. از آن زمان میادین خزر شاهد هجوم سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگی مانند میدان کاشاگان قزاقستان بوده ‌است.»

طبق آمارهای eia، تولید نفت از دریای خزر در سال ۲۰۲۲ حدود یک درصد از عرضه جهانی نفت معادل بیش از یک میلیون بشکه در روز و تقریبا ۳ درصد از عرضه جهانی گاز معادل بیش از ۴ تریلیون فوت مکعب را تشکیل داده است.

آذربایجان؛ بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ نفت و گاز خزر

تصویر۲ نشان می‌دهد آذربایجان، تولیدکننده برتر نفت و گاز از میادین فراساحلی دریای خزر بوده و تقریباً تمام تولید نفت و گاز این کشور در سال ۲۰۲۲ از فراساحل دریای خزر حاصل شده است. تولید نفت آذربایجان از دریای خزر روزانه ۶۵۰ هزار بشکه اعلام شده است.

قزاقستان، دومین تولیدکننده بزرگ نفت از میادین فراساحلی دریای خزر است که ۱۵ درصد از تولید نفت خود معادل ۲۸۰ هزار بشکه در روز را از این منطقه تولید می‌کند. روسیه نیز با تولید روزانه ۱۵۰ هزار بشکه نفت، سومین تولیدکننده و ترکمنستان با تولید روزانه ۱۲۲ هزار بشکه، چهارمین تولیدکننده بزرگ نفت از دریای خزر است. تولید نفت و گاز ایران و ازبکستان از دریای خزر، صفر است.

به طور کلی دلیل کم یا صفر بودن تولید نفت و گاز ایران و روسیه از میادین دریای خزر، به وجود میادین دیگری با تولید آسان‌تر در سایر نقاط این دو کشور برمی‌گردد. به عنوان مثال وجود منابع عظیم در خلیج فارس باعث شده ایران تمرکز خود را در این منطقه قرار دهد و تولید نفت و گاز از منابع دریای خزر را از اولویت خود خارج کند.

همچنین بزرگ‌ترین شرکت‌های نفت و گاز روسیه، مانند لوک‌اویل یا گازپروم نیز تنها چند میدان نفت و گاز را در دریای خزر اداره می‌کنند، اما با خروجی بسیار کم. مثلا شرکت لوک‌اویل، بزرگ‌ترین شرکت خصوصی روسیه فعالیت‌هایش در دریای خزر شامل سه میدان اصلی به نام‌های یوری کورچاگین، ولادیمیر فیلانوفسکی و والری گریفر است که مجموعا سالانه ۷ میلیون تن نفت از این میادین تولید می‌کند درحالی‌که کل تولید نفت روسیه ۵۱۳ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ بوده است.

طبق گزارش eia، گازپروم به عنوان بزرگ‌ترین شرکت دولتی روسیه نیز در دریای خزر تنها یک میدان فعال به نام میدان آستاراخانسکویه در نزدیکی شهر آستاراخان دارد که با توجه به پروژه‌های عظیم این شرکت در شبه‌جزیره یامال یا در دریای بارنتز میدان نسبتاً کوچکی محسوب می‌شود.

۱۴۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در منابع نفت و گاز خزر

بررسی‌ها نشان می‌دهد تاکنون ۱۴۵ میلیارد دلار برای توسعه میادین هیدروکربوری دریای خزر سرمایه‌گذاری شده است. طبق تصویر۳، کشور آذربایجان به میزان ۲۰ برابر مجموع سایر کشورهای حوزه دریای خزر، از منابع این منطقه گاز طبیعی تولید می‌کند. تولید نفت آذربایجان از دریای خزر نیز به اندازه کل تولید سایر کشورهای این منطقه است.

جمهوری آذربایجان از اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی و سایر کشورها مانند روسیه، ترکمنستان و قزاقستان از اوایل دهه ۲۰۱۰ توسعه میادین نفت و گاز خزر را آغاز کردند. هم‌اکنون ایران تنها کشور ساحلی دریای خزر است که تولیدی از این منابع ندارد. به طور کلی، رویکرد ایران و روسیه در دریای خزر شباهت زیادی به یکدیگر دارد، زیرا هر دو مناطق بسیار مهم‌تری با مقدار غیرقابل مقایسه‌ای از نفت و گاز را در سایر نقاط در اختیار دارند.

آذربایجان و قزاقستان نیز روش مشابهی در بهره‌برداری از میادین خزر را دنبال می‌کنند و هر دو کشور از مشارکت خارجی با حضور بسیاری از شرکت‌های درجه یک جهانی مانند شورون، بریتیش‌پترولیوم و سرمایه آنها بهره‌مند شده‌اند.

ترکمنستان در اینجا یک استثنا است زیرا اساساً ساختارهای دوران اتحاد جماهیر شوروی را حفظ کرده و اکثر عملیات توسعه و بهره‌برداری از طریق ترکمن‌گاز و ترکمن‌نفت که تحت کنترل دولت است، انجام می‌شود.

برنامه ایران در دریای خزر چیست؟

اشاره شد که با وجود منابع آسان نفت و گاز ایران در جنوب کشور و محدودیت سرمایه‌گذاری در شرایط تحریم، اکتشاف و توسعه میادین خزر از اولویت دولت ایران خارج شده است. هزینه برداشت نفت و گاز از خزر برای ایران چند برابر بیشتر از برداشت از میادین جنوبی است و اگر پولی باشد منطقی‌ است، توسعه میادین با هزینه کمتر دنبال شود زیرا مسیر راحت‌تری برای افزایش تولید و صادرات است. در حال حاضر تنها سکوی حفاری ایران در دریای خزر، سکوی امیرکبیر بوده که در وضعیت غیرفعال قرار دارد. همچنین تنها میدان کشف‌شده ایران در دریای خزر، میدان نفتی سردار جنگل است. این میدان نفتی در سال۱۳۹۱ و در عمق ۷۰۰ متری کشف شد و تنها ساختار از ۴۶ ساختار نفتی و گازی مطالعاتی ایران است که از مرحله اکتشافی عبور کرده است. تاکنون هیچ بودجه‌ای برای انجام مطالعات امکان‌سنجی و تفصیلی تولید زودهنگام از میدان نفتی سردار جنگل تخصیص داده نشده است.

البته در سال‌های گذشته برخی رسانه‌های خارجی از اکتشاف و توسعه میدان بزرگ گازی چالوس در دریای خزر توسط ایران خبر داده‌اند که این اخبار توسط وزارت نفت تکذیب شده است. هم‌اکنون آنچه در این حوزه مطرح شده صرفا به ساختار هیدروکربوری چالوس محدود می‌شود که وجود منابع نفت و گاز در آن محتمل می‌باشد؛ اما برای تعیین تکلیف نهایی به عملیات حفاری اکتشافی نیاز دارد که فعلا در اولویت ایران نیست. شایان ذکر است یکی دیگر از دلایل بی‌میلی ایران به توسعه میادین خزر، استقرار ساختارهای هیدروکربوری ایران در آب‌های عمیق این منطقه است. اکنون هیچ‌یک از کشورهای ساحلی خزر تکنولوژی برداشت از آب‌های عمیق را ندارند و سایر کشورها نیز از منابع کم‌عمق خود به تولید نفت و گاز مشغول هستند که چنین منابعی در عمق کم در ایران موجود نیست.

البته ایران اخیرا عملیات اجرایی حفاری اکتشافی در دریای خزر را آغاز کرده و طبق اعلام وزیر نفت در اردیبهشت امسال با استقرار دکل حفاری شرکت حفاری شمال در ساختار رودسر در بلوک ۱۸ خزر، این حفاری اکتشافی تا عمق نهایی پنج هزار و ۷۷ متر و با هدف ارزیابی مخزنی ساختار رودسر انجام می‌شود. به گفته وزیر نفت، بر اساس مطالعات زمین‌شناسی و لرزه‌نگاری دوبعدی، احتمالا بیش از ۶۰۰ میلیون بشکه نفت خام درجا و حدود دو تریلیون فوت‌مکعب (TCF) گاز در این ساختار وجود داشته باشد، البته این ارقام تقریبی است و باید پس از عملیات حفاری و مطالعات تکمیلی نهایی شود. این پروژه تحت قرارداد EPD با مبلغ حدود ۵۰ میلیون دلار انجام می‌شود.

همچنین درباره حجم منابع نفتی دریای خزر ابهامات جدی وجود دارد. به عنوان مثال موسسه آکسفوردانرژی برآوردهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا درباره ذخایر ۲۰۰ میلیارد بشکه‌ای نفت در دریای خزر را زیر سوال می‌برد و حجم ذخایر را بین ۲۵ تا ۳۵ میلیارد بشکه تخمین می‌زند. در این صورت احتمال اینکه ذخایر نفتی دریای خزر به عنوان یک رقیب و جایگزین بلندمدت برای خلیج فارس عمل کند، از بین می‌رود و سهم این ذخایر از کل ذخیره نفت دنیا به ۳ درصد کاهش می‌یابد، نه سهم ۱۶ درصدی که اداره اطلاعات انرژی آمریکا مدعی آن است.