1ـ بالکان

پیروان فرقه رفاعیه، از مشهورترین طوایف اهل عرفان، در بالکان که در شهرهای پریزرن و اوراخوواتس در ایالت کوزوو، تمرکز بیشتری دارند، همه ساله از آغاز تا دهم محرم با نصب پارچه های سیاه رنگ در تکیه های ویژه خود، مراسم عزاداری برپا می کنند و در طول محرم علاوه بر امساک از غذا خوردن، شب ها بعد از اقامه نماز جماعت تا پاسی از شب رفته به نوحه خوانی و ماتم سرایی و بیان حوادث کربلا می پردازند. در روز عاشورا، سوگواران طبق آدابی ویژه، اطعام می شوند.

اقامه عزاداری در دهه اول محرم بین افراد این فرقه به مراسم ماتم مشهور است بر پیروان آن واجب می باشد علت تأکید بر نوحه خوانی و اهمیت خاص بر برپایی چنین مراسمی اگرچه ارادت به خاندان عترت است اما جهتی دیگر هم دارد و آن این است که مؤسس این فرقه که از حکما و علمای قرن دوازدهم هجری می باشد یعنی سید احمد رفاعی بر اساس شجره نامه ای نسب به امام حسین(ع) می برد، افراد این فرقه در سال 1281 هـ.ق به کوزوو آمده اند.

آلبانی تبارها یکی از اقوام شبه جزیره بالکان هستند که عمدتاً در آلبانی و کوزوو زندگی می کنند با فرا رسیدن ماه محرم انبوهی از شیعیان آلبانیایی با برگزاری مراسم سوگواری سالار شهیدان به سوگ می نشینند. آبادی نسالسه با سکنه ای در حدود دوهزار نفر در شش کیلومتری شهر بویانواتس واقع در جنوب شرقی کوزوو قرار دارد، اهالی این منطقه که شیعه جعفری هستند مراسم عاشورا را به طور چشمگیری برگزار می کنند و برای این منظور در تنها تکیه این روستا گرد می آیند این تکیه قدمتی دویست ساله دارد و هفت متر مربع مساحت آن است و مردم از اطراف و اکناف برای دعا و ادای نذورات بدین مکان می آیند. روز عاشورا مردم طبق رسوم گذشته به همراه شیخ آیت شعبان، که روحانی فاضل، خوش اخلاق و با نفوذ است و به اهل بیت ارادت دارد، و کهن سال ترین زن محل به زبارت قبور مدفونین در تکیه مزبور می روند زیرا در آنجا تعدادی از عرفای مورد احترام و دارای منزلت معنوی دفن هستند، آنان برای این در گذشتگان دعا می خوانند و در کنار هر کدام از قبور شمعی روشن می کنند.

شیعیان در دهه نخست محرم جهت حفظ حرمت روز عاشورا از خوردن غذاهای خوشمزه و لذیذ و شیرینی خودداری می کنند و در تکیه بدون تکلّف کنار هم می نشینند و به سخنان شیخ شعبان در فضیلت عاشورا و وقایع محرم گوش می دهند. سپس طبق سنت اسلامی برای صرف شام به گرد میزهای غذا می نشینند و به کمک یکی از اهالی دستهای خود را کنار میز شسته و دعاهای قبل از غذا توسط چند نفر خوانده می شود.

آنگاه از طرف بزرگترها سه بار با آب و نمک افطار می کنند و شب هنگام با حلوا و فولیا(شام) پذیرایی به عمل می آید. در ادامه آشی به نام عاشوره که از پختن گندم و شیر بدست می آید در بین شرکت کنندگان توزیع می گردد. بعد از آن به اجرای اعمال و مراسم عاشورا می پردازند بدین ترتیب که همه شامل جوان و پیر و کوچک و بزرگ به طور منظم گرد هم می آیند و اذکاری را زیر لب زمزمه می کنند. در بخشی هایی از برنامه افرادی در ضمن کوبیدن طبل اشعاری حاوی اوضاع عاشورای سال 61 هجری را می خوانند که در بین اشعار فریاد یا حسین سر می دهند این مراسم تا حوالی اذان صبح ادامه دارد و با خواندن دعای توسل به چهارده معصوم(ع) مراسم خاتمه می یابد. شایان ذکر است که هدایت این مجالس و مرثیه خوانی های آن را جوانان تحصیل کرده و اشخاص دانشگاهی بر عهده دارند و با بانوان به سهم خود در تهیه و تدارک این سنت های عاشورایی شریکند.

برفراز کوه تومور در شرق آلبانی مرقدی وجود دارد که اهالی اعتقاد دارند منسوب به حضرت علی(ع) و در بین مسلمانان این سامان از حرمت کم نظیری برخوردار است و همه ساله مردم در ایام عاشورا بر کنار این مکان مذهبی مراسمی را اجرا می کنند، مردم آلبانی در طول دهه محرم به عنوان همدردی با لب تشنگان کربلا، آب نمی نوشند، زینت آلات را از خود دور کرده و برای ذکر مصائب شهدای کربلا رهسپار تکایا می شوند و در این مسیر فریاد وا اماما! وا اماما سر می دهند. در این ده روز نه تنها به دلاوری های شهیدان کربلا توجه دارند بلکه حوادث و فداکاری های پیامبران و امامان را مطرح می کنند و هر شب به ذکر مناقب یک نفر از معصومین یا شهیدان اختصاص یافته است شب اول مناقب پیامبران بزرگی چون آدم، نوح، ابراهیم، یوسف، مسیح و موسی، شب دوم سجایا و مصایب رسول اکرم(ص) شب سوم مناقب و درد و رنج های حضرت علی(ع) و چگونگی شهادت آن حضرت در راه عدالت، شب چهارم سیره امام حسن مجتبی(ع) و چگونگی شهادت مظلومانه آن امام، شب پنجم بررسی تاریخ زندگانی امام حسین(ع)، شب ششم هجرت امام حسین(ع) از مدینه به حجاز و سپس کربلا، شب هفتم مناقب و ذکر خصال سفیر امام حسین(ع) در کوفه یعنی مسلم بن عقیل، شب هشتم حرکت امام حسین به جانب کوفه، شب نهم رسیدن نامه مسلم به امام حسین(ع) وشب دهم که مختص وقایع روز عاشوراست. هر شب با پایان یافتن مراسم حلوای عاشورا که سالانه آماده می شود تهیه و در تکایا به عزاداران داده می شود. پس از پایان مراسم که با دعاها و اذکار و همراه حزن و اندوه خاتمه می یابد شرکت کنندگان به خوردن حلوای عاشورا می پردازند یکی از مشهورترین شاعران آلبانیایی که مصائب اهل بیت و خصوص عاشورا را سروده است نعیم فراشری نام دارد، سرودهای حماسی وی درباره کربلا در سال 1898 میلادی چاپ شد که حاوی ده هزار بیت شعر است. نعیم در این اشعار نوعی پیوند بین سرزمین خود و کربلا برقرار می کند و از مردمان این کشور می خواهد از حماسه کربلا برای دفاع از عقیده اسلامی و حفظ استقلال سرزمین الهام گیرند و شرافت و عزت خود را از این راه بدست آورند. واقعه کربلا بر ادبیات آلبانی تأثیر بسیار عمیقی گذاشته و تنی چند از شاعران برجسته این دیار ذوق شعری خویش را در خدمت ادبیات حماسی کربلا و در رثای امام حسین(ع) به کار گرفته اند.

کشور مقدونیه که در بالکان واقع است شهر مذهبی جالبی به نام «تترود» دارد که در آن مظاهر دینی بسیار غلبه دارد، تکایا و مساجد این شهر و نیز وجود محلاتی برای برگزاری مجالس سوگواری عاشورا از نفوذ فرهنگ تشیع در این سامان حکایت دارد.

2ـ دیگر مناطق اروپا

دکتر غلامعلی افروز نقل می کند: در سفری که به همراه دوستان به یکی از کشورهای اروپایی داشتم، روز یکشنبه به کلیسایی که در آن حوالی بود، رفتم. وقتی مراسم دعا و موعظه به پایان رسید. کشیش جوانی شروع به خواندن مطالبی شبیه روضه های شیعیان کرد و حاضران هم مشغول سینه زدن شدند من از این رفتار شگفت زده شدم، زیرا رسم مذکور جزء مراسم شیعیان است. بعد از خاتمه عزاداری نزد آن کشیش رفتم و از چگونگی پیدایش این سوگواری پرسیدم، گفت: مدت ها بود که احساس می نمودم مراسم کلیسا تکراری و بی روح گردیده است به همین دلیل به دنبال راهی برای ایجاد جذابیت در برنامه های کلیسا بودم تا این که به ایران رفتم و دو سال در تهران در روز عاشورا مراسم عزاداری عاشورا را از نزدیک دیدم در لبنان و سوریه هم شبیه آن را مشاهده کردم و از آنها برای حضرت عیسی(ع) الگوگیری نمودم. چند کلیسای دیگر نیز این روش را از ما تقلید کردند و جالب است بدانید که حضور جوانان در کلیساهایی که از این نوع عزاداری تأثیر پذیرفته اند، چندین برابر شده است و نیز فساد در آن مناطق به گونه چشم گیری کاهش یافته است.

این برنامه، نگارنده را به یاد نکته ای دیگر انداخت که لازم است بدان اشاره کنم: یکی از آیات نقل کرده است یکی از تجار آفریقا به نام محمد شریف دیوجی که مرد دانشوری است، برنامه اش این می باشد که هر ساله دهه عاشورا را به طور رایگان برای مراسم عزاداری به یکی از نواحی آفریقا می رود. او برایم نقل کرد. در برخی نقاط که می رفتم چون واعظ نداشتند، آمادگی خود را برای خطابه اعلام نمودم، اهل یکی از آبادی ها از این بابت خوشحال شد، امّا وقت نماز که رسید هرچه گوش دادم، صدای اذان را نشنیدم، بعد در خانه ای که سیاهپوش شده و از جمعیت زیادی برای عزاداری موج می زد وارد شدم و به یکی از افراد مجلس گفتم چرا در محل شما صدای اذان شنیده نمی شود، جواب داد: ما با آن آشنایی نداریم، گفتم مگر شما مسلمان نمی باشید، جواب داد: اسلام دیگر چه مذهبی است، با شگفتی پرسیدم: پس چه آیینی دارید، گفت: بودایی هستیم. گفتم: پس چرا برای امام حسین(ع) عزاداری می کنید، پاسخ داد: در این شیوه ما از گذشتگان پیروی می کنیم، آنها با وجود آنکه بودایی مذهب بودند برای این شهید عزاداری می کردند. بالای منبر رفتم و گفتم ای مردم، چگونه است که حسین بن علی(ع) به سرزمین شما آمده است اما جدّ، پدر و دینش به محل شما نیامده است، بیایید آن حضرت را واسطه قرار دهیم تا دین او هم بیاید. از آن روز مشغول بیان احکام اسلام شدم و مبانی آن را معرفی کردم، هنوز دهه محرم تمام نشده بود که همه اهل آن آبادی اعّم از کوچک و بزرگ مسلمان و شیعه شدند.

بنابراین عاشورا و عزاداری نه تنها در بین شیعیان، بلکه در میان افراد دیگر رواج دارد.مسلمانان شیعه آلمان که در فرانکفورت، مونیخ، آخن، هانوی و هامبورگ اقامت دارند، در خصوص اجرای مراسم سوگواری اهتمام می ورزند و اغلب سینه زنی انجام می شود، در زیر زمین مرکز اسلامی هامبورگ (این مرکز توسط آیة اللّه بروجردی بنا شده است) هر ساله در دهه محرم مسلمانان پاکستانی با شمایل و شبیه سازی عزاداری می کنند که غالباً سنتی است.

دکتر حجت اللّه ایّوبی می گوید در سال 1372 هـ.ش که برای تحصیل به فرانسه رفته بودم، تصمیم گرفتم در ایام عاشورا، عازم شهر لیون شوم، در آنجا با یکی از دوستان که دانشجوی دکترای فلسفه بود، ملاقات کردم، او دلیل سوگ و ماتم را پرسید و من از مصائب کربلا برایش سخن گفتم، دانشجوی فرانسوی گفت: با وجود این که اعتقادی به این مسایل ندارم مایلم این قبیل مراسم را از نزدیک مشاهده کنم و درباره آن ها قضاوتی داشته باشم. از فرصت پیش آمده بهره گرفتم و نشانی مسجد ژیور را به او دادم با این شرط که بعد از شرکت در مراسم، احساس خودش را برایم از طریق پست الکترونیک بازگو کند.

فردای آن روز با دوستم برای شرکت در مجالس عاشورای حسینی به مسجد ژیور رفتیم و در آنجا جوانی فرانسوی، به زبان فرانسه مقتلی سوزناک خواند و صدای ناله و حزن حاضران مسجد را معطر ساخت پس از پایان روضه خوانی، مراسم سینه زنی آغاز گردید. جوانان فرانسوی با حرارتی زایدالوصف با هم دم می گرفتند بر سینه می زدند. بعد از خاتمه مراسم به سنت آتین آمدیم، فردای آن روز، ناخودآگاه به یاد ماجرای لیون افتادم، به سراغ رایانه رفتم و پیام دانشجوی فرانسوی را مشاهده کردم، او به قول خود عمل کرده و احساسات خود را به زیبایی خاص بیان کرده بود: دوست گرامی، به مسجد آمدم، چون سنگریزه ای در شن زاری بی کران برای اولین بار در عمرم در سوگ کشته ای گریستم امّا کشته ای که با وجود بیش از هزار سال هنوز زنده است. در شجاعت و مظلومیت او گریستم و وی را تحسین کردم، دیشب را با حالی توأم با شور و هیجان خوابیدم من این ویژگی را مدیون تو هستم.

در انگلستان حسینیه ای به نام امام حسین(ع) زیر نظر یکی از سادات احداث شده است که در آن عزاداران ایرانی، عربی و انگلیسی به عزاداری می پردازند. همه ساله هم زمان با عاشورای حسینی مسلمانان مقیم انگلیس همراه با دیگر عاشقان اهل بیت(ع) در قالب دسته های سینه زنی مشغول سوگواری می شوند. در شهر لندن مرکز حکومت این کشور اروپایی عاشقان سالار شهیدان در قالب دسته ای بزرگ مسافت سه کیلومتری میدان ماربل آرچ واقع در شمال شرق هاید پارک تا محل مجمع اسلامی جهانی لندن را طی مسیر می کنند. حضور چشمگیر جوانان مسلمان در حالی که مشکی پوش و اشکبار به یاد مظلومیت اسوه ایثار بر سر و سینه می زدند در این مراسم برجسته و قابل توجه می باشد. عزاداران حسینی در ادامه این مراسم با تجمع در مرکز اسلامی انگلیس و مجمع جهانی اسلامی و دیگر اماکن مذهبی ویژه مسلمانان در لندن آیین های سوگواری عصر عاشورا را برپا می کنند مراسم شام غریبان نیز با جلوه ای جالب برگزار می شود.

در هلند مسلمانان بزرگترین اقلیت مذهبی هستند، آنان برنامه های ویژه اعتقادی خود را به زبان های عربی، ترکی، کردی، اردو،فارسی و انگلیسی در مساجد برگزار می کنند، برخی از این اماکن، ساختمان هایی است که از شهرداری اجاره شده است. گاهی نیز مسلمان ها برخی از کلیساها را برای این مراسم اجاره می نمایند چنانچه یک طلبه عراقی در حوالی آمستردام کلیسایی را برای دهه محرم اجاره و مراسم روضه خوانی و سینه زنی را آنجا برپا کرده بود. مجلس ذکر مصائب اهل بیت و روضه خوانی چنان گسترده است که در فرودگاه فرانکفورت آلمان یک تاجر بحرینی برای دوست عرب خود روضه می خواند و دو نفری عزاداری و گریه می کردند. کردهای ایران، عراق و ترکیه که غالباً اهل سنت هستند جلسات عزاداری مفصل و گاه با شرکت بیش از هزار نفر شرکت کننده برای سید الشهداء منعقد می نمایند و در منازل خود جلسات روضه خوانی دارند.

شیعیان مقیم دانمارک که غالباً از مهاجران ایران، عراق، لبنان، پاکستان و افغانستان هستند در حسینیه های خود مراسم سوگواری های محرم را برگزار می نمایند، این مراکز عبارتند از: دارالحسین که توسط شهید حکیم اداره می گردید و در سال 1990م توسط وی با کمک عراقی های مقیم کپنهاک بنیان نهاده شد. مؤسسه دارالحسین که توسط عدّه ای از شیعیان عراقی تأسیس شده است و امکانات جالبی داشته و کلاسهایی برای علاقه مندان برگزار می کند، حسینیه ایرانیان که در آن برنامه های دعای کمیل، سینه زنی و نوحه خوانی انجام می گردد، تعداد حاضران در روز تاسوعا و عاشورا در این مکان بیش از ظرفیت مرکز است امّا وجود چنان مکانی با وجود کمی ظرفیت برای ایرانیان مقیم دانمارک امیدوار کننده است. حسینیه شهید صدر که از طرف عراقی های طرفدار حزب الدعوة اداره می شود، دست اندرکاران آن غالباً تحصیل کرده اند.

مرکز فرهنگی لبنانی ها که برنامه های جالب مذهبی و اجرای مراسم به مناسبت های دینی دارند، حسینیه مرکز جعفری که پاکستانی های مقیم دانمارک در آن عزاداری می کنند، حسینیه مصلی الایمان که توسط شیخ ابوحسام و عدّه ای از عراقی ها بنیان نهاده شد، حسینیه افاغنه که به افغانی ها اختصاص دارد.

در دیگر کشورهای اروپایی نیز مراسم عاشورای حسینی با حضور شیعیان و مسلمانان مقیم این سرزمین ها و نیز مسلمین محلی، صورت می گیرد.

3ـ قاره آمریکا

مهاجرین عرب، ایرانی، پاکستانی، هندی و آفریقایی که مسلمان و شیعه هستند در مناطق گوناگون این قارّه به برپایی مراسم عاشورا اهتمام می ورزند و یکی از نمونه های جالب عزاداری در منطقه کارائیب است یادآور می شود از سال 1845 تا 1917 م عدّه زیادی از شیعیان هندی به عنوان کارگر روز مزد به این منطقه انتقال یافتند و عزاداری های محرم را رواج دارند که «هوسه» نامیده شد و به نشانه اتحاد میان کارگران مهاجر و نماد نوعی سرکشی علیه حکومت مستعمراتی تبدیل گردید. در تاریخ 30 اکتبر 1884 م عدّه ای از شرکت کنندگان در سوگواری هدف گلوله پلیس که تحت حمایت جوخه سربازان انگلیسی بود قرار گرفتند که عدّه ای کشته و گروههای بسیاری زخمی شدند.

مراسم هوسه در کارائیب خصوص در کشور ترینیداد تحت تأثیر بعضی از مراسم آفریقایی قرار گرفته و هوسه نیز به نوبه خود در یکی از مراسم مهم محلی این جزیره تأثیر گذاشته است، دو مرکز اصلی مراسم محرم ترینیداد یکی شهر سن جیمز در شمال و دیگری در منطقه سدروس در جنوب غربی جزیره قرار دارد در شمال از هر چهار گروه برگزار کننده مراسم محرم سه گروهشان خانوادگی هستند ولی در جنوب این ارتباط کمتر بوده و بستگی های اجتماعی جای آن را می گیرد. در سن جیمز علاوه بر ساخته و گرداندن تجه(تعزیه) دو «ماه» بزرگ می سازند و آنها را حمل می کنند که نمایندگان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هستند.

هوسه مدلی از گنبد و بارگاه حسین بن علی(ع) است که به آن تجه هم می گویند، همراه با آن، پرچم هایی حمل می کنند و بر طبل هایی به نام های تاسا و باس می نوازند، غذایی مخصوص نیز تدارک می بینند.

سازندگان تجه از خوردن گوشت و غذای سرخ شده پرهیز می کنند و در موقع کارکردن در امام باره کفش ها را در می آورند. در سدروس مراسم با روز پرچم آغاز می شود که مصادف با هفتم محرم است. هر گروه عزادار چوک مخصوص خود را دارد، چوک فضای مربع شکلی است که در طول دوره سه روزه مراسم محل مقدسی به شمار می آید.

این چوک در نزدیکی کارگاهی است که در آن تجه ساخته می شود. در روز پرچم شخصی که به نام «مجاور» خوانده می شود برای خواندن دعا به محل اجرای مراسم می آید، این ادعیه معمولاً آیاتی از قرآن است و با سوره فاتحه آغاز می گردد، بعد از مراسم دعا، در اطراف چوک پرچم های سرخ به یاد امام حسین(ع) و پرچم های سبز به نشانه امام حسن، قرار می دهند، بعد از آن، دسته راه می افتد.

طبل ها به صدا در می آیند و برچم ها که اکثراً توسط زنان حمل می گردد از چوک حرکت داده می شود، در طول شب پنج نفر با سینی های مخصوص از محل اجرای مراسم خارج شده و به سمت مکانی به عنوان نماد کربلا می روند، مشتی خاک از آنجا بر می دارند و در پارچه سفیدی پیچیده و دورش نوار باریکی می بندند تا شبیه دو جنازه کوچک شود که مطابق سنت مسلمانان برای دفن حاضر شده است.

این دو بسته را روی سینی می گذارند و بر روی آن عطر می پاشند و دعاهایی در همین حال می خوانند، مرثیه گویی هم رواج دارد، در آخر شب محتوای سینی ها را در گودال وسط چوک می گذارند، روز هشتم محرم مراسم تجه کوچک انجام می شود تجه کوچک را روی سر مردی می گذارند و در حالی که یک نفر با فانوس از جلو حرکت می کند و عدّه ای طبل می نوازند تجه را هفت بار در جهت خلاف عقربه های ساعت دور چوک می گردانند، دختران جوان و زنان در حالی که پرچم های زیادی دارند به تجه می پیوندند، نیمه های شب عدّه ای مخفیانه این تجه ها را به داخل آب می برند شب تاسوعا مردم برای حرکت دادن تجه بزرگ خود را مهیا می کنند.

بعد از ظهر عاشورا یک دیوار متحرک کارگاه(امام باره) برداشته می شود و پایه و بخش اصلی تجه به داخل حیاط برده می شود و در آنجا تاجگذاری انجام می شود. سپس تجه را روی چرخ می گذارند تا بتوان آن را در دسته حرکت داد، سرانجام تجه را به چوک می برند و آنجا دعا می خوانند و داخل آن را عطر می پاشند. در این موقع شیرینی هایی به نام حلوا و میلدا پخش می کنند. تمام کسانی که در ساختن تجه همکاری داشته اند برای صرف غذا دعوت می شوند. حدود ساعت نه شب دوباره تجه را

حرکت می دهند که تعداد شرکت کنندگان در این مراسم بسیار زیاد و هیجان انگیز است. اواخر شب یا بامداد روز بعد(عاشورا) مجاور، تربت داخل تجه ها را بر می دارد و محتویات آنها را در نمادی که برای کربلا ساخته اند دفن می کنند. سرانجام هنگام غروب آفتاب تجه را روی شانه های خویش به دریا می برند و آنجا رها می سازند و لحظات غم انگیز و سوگ و ماتم آغاز می شود.

منابع:

1. عاشورا در سرزمین ها، ص 45 ـ 44.

2. نامه فرهنگ، سال هفتم، شماره مسلسل 25، بهار 1376، ص 184.

3. روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه، 26 فروردین 1381، شماره 6605، ص 7.

4. سرزمین اسلام، ص 523؛آلبانی تنها کشور اروپایی که بالاترین درصد مسلمانان را دارد، مقاله نگارنده، مجله مکتب اسلام، سال 33، شماره اول، ص 71، کیهان فرهنگی، سال هشتم، شهریور 1368، مقاله محیط طباطبایی در خصوص آلبانی و نیز همان مجله، سال نهم، مرداد 1371، ص 57 ـ 56.

5. مجله زمزم، دی و بهمن 1381 و نیز ماهنامه مبلّغان، شماره 63، ص 134.

6. درسی از مکتب حسین، سید محمد شیرازی، ترجمه احمد صادق اردستانی، ص 26 ـ 25، مردان علم در میدان علم، ج 2، ص 96.

7. جام جم شماره 270، مبلغان، ش 63، ص 136.

8. گلبانگ مسجد، ش 32، ص 6.

9. مجله پیام حوزه، شماره 19، ص 78.

10. عاشورا در سرزمین، ج 3، ص 30 ـ 29.

11. تاریخ عزاداری، ص 389، مجله چشم انداز، شماره، اول، آبان 1373، ص 92 ـ 89؛ گلستان قرآن، دوره جدید، ش 59، ص 8 ـ 6.