به گزارش مشرق، نقطه آغاز تحریم‌های هوشمند نفتی علیه ایران به قطعنامه‌های سازمان ملل در خرداد سال ۱۳۸۹ بازمی‌گردد که در ادامه در دی سال ۱۳۹۰ با تصمیم اتحادیه اروپا مبنی بر عدم خرید نفت خام از ایران همراه شد و این تصمیم از تیر سال ۱۳۹۱ وارد فاز اجرایی شد.

بدین ترتیب سال ۲۰۱۳ میلادی نخستین سالی بود که به طور کامل فروش نفت ایران در سایه تحریم‌ها قرار گرفت. اما از سال ۲۰۱۳ تاکنون تحریم چه اثری بر صادرات نفت ایران داشته است؟ البته شاید بهتر باشد این سؤال را کامل‌تر بپرسیم؛ از سال ۲۰۱۳ تاکنون، تحریم و رویکرد غلط مواجهه با آن و شیوع کرونا چه اثری بر صادرات نفت ایران گذاشته و کشور از چه میزان از درآمدزایی نفتی محروم شده است؟

سقوط صادرات نفت به کمتر از ۲۰۰ هزار بشکه

در تصویر ۱، میزان صادرات نفت ایران در ماه‌های مختلف از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴ آورده شده است. طبق این نمودار که با استناد به آمار موسسه ردیابی نفتکش‌ها؛ کپلر تهیه شده، صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران، پیش از اجرای برجام در حدود ۱.۳ میلیون بشکه در روز قرار داشت.

سپس در ژانویه سال ۲۰۱۶ رقم فروش نفت ایران تا میانگین ۲.۳ میلیون بشکه در روز نیز افزایش یافت و با خروج ترامپ از برجام به کمتر از ۲۰۰ هزار بشکه در روز رسید. آمار مؤسسه کپلر نشان می‌دهد از سال ۲۰۲۰ و اواخر دوره ترامپ، روند فروش نفت ایران مجدداً صعودی شد و تا سال ۲۰۲۴ این رقم به رکورد بیش از ۱.۸ میلیون بشکه در روز نیز دست یافت.

طبق تصویر ۱، در ۱۲ سال گذشته فقط در تقریباً سه سال اجرای برجام، رقم فروش نفت ایران در سقف خود قرار داشت و در مابقی ۹ سال دیگر، عدم‌النفع‌های چندین میلیارد دلاری هرساله به کشور تحمیل می‌شد. البته باید توجه داشت اجرای برجام به غیر از «فایده»، یک «هزینه» هنگفت نیز بر میزان فروش نفت ایران برجای گذاشت که اثر آن، بعد از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای ملموس شد.

اگر به تصویر ۱ توجه کنید، مشاهده می‌کنید قبل از اجرای برجام، ایران در سال ۲۰۱۵ به صورت میانگین ۱.۳ میلیون بشکه در روز، نفت می‌فروخت، اما بعد از خروج ترامپ از برجام، رقم صادرات نفت ایران مجدداً به ۱.۳ میلیون بشکه سابق برنگشت بلکه به کمتر از ۲۰۰ هزار بشکه در روز سقوط کرد؛ آن هم قبل از شیوع کرونا. یعنی همه‌گیری کرونا نقشی در سقوط فروش نفت ایران نداشت.

اما چرا با خروج ترامپ از برجام، صادرات نفت ایران به ناگهان سقوط کرد و به ۱.۳ میلیون بشکه سابق برنگشت؟ پاسخ را باید در برجامیزه کردن شبکه فروش نفت کشور جست‌وجو کرد.

به بیان دیگر در دوره اجرای برجام، همه شبکه‌های دور زدن تحریم توسط ایران، افشا و نابود شد و این موضوع سبب شد با خروج ترامپ، دست ایران برای فروش نفت تا موعد ایجاد شبکه‌ای جدید بسته باشد.

بدین ترتیب، اگر نوسانات میزان صادرات نفت ایران از موعد اجرای برجام تا پایان دولت دوازدهم را مبنا قرار دهیم که در این بازه زمانی، فایده و هزینه برجام به طور کامل اثر خود را نمایش داده باشد، میانگین صادرات نفت ایران در این بازه زمانی حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز برآورد می‌شود.

طبق آمار موسسه کپلر، در سال ۲۰۱۵ یعنی پیش از اجرای برجام نیز ایران حدود ۱.۳ میلیون بشکه در روز نفت فروش داشت که تفاوت چندانی با بازه زمانی مشخص‌شده ندارد.

۳۰۰ میلیارد دلار خسارت نفتی ایران

تا اینجا مشخص شد آنچه از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴ به عنوان خسارت کشور از عدم فروش نفت محاسبه می‌شود، تنها مربوط به اثر تحریم نفتی نیست، بلکه انتخاب نسخه غلط مواجهه با تحریم نیز بر رقم عدم‌النفع ایران افزوده و همچنین شیوع کرونا نیز بر عدم‌النفع ایران اثرگذار بوده است.

حال با این پیش‌فرض، میزان خسارت ایران از عدم فروش نفت از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴ در تصویر ۲، نمایش داده شده است. طبق محاسبات مجموعاً ایران ۲۹۳ میلیارد دلار از عدم فروش نفت در تحریم خسارت دیده است.

شیوه محاسبه بدین صورت بوده که «میزان نفت فروخته‌نشده» از تفاضل میانگین ظرفیت صادراتی ایران معادل ۲.۲ میلیون بشکه در روز با رقم میانگین فروش روزانه نفت ایران در هر سال محاسبه شده، سپس این عدد در قیمت نفت خام سنگین ایران در هر سال طبق آمار اوپک ضرب شده و رقم خسارت در ۳۶۵ روز تعیین شده است. در جدول، جزئیات محاسبات آورده شده است.

سالانه ۲۶ میلیارد دلار از درآمد نفتی ایران کم شد

خسارت ناشی از «تحریم نفتی»، «رویکرد اشتباه در مواجهه با تحریم» و «کرونا» شامل دو بخش است:

۱- افت میزان صادرات نفت ایران و ۲- افت قیمت فروش هر بشکه نفت ایران. طبق جدول، ایران از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴ حدود ۲۹۳.۳ میلیارد دلار بابت عدم فروش نفت و ۱۶.۴ میلیارد دلار بابت ارائه تخفیف در فروش نفت خسارت دیده است.

برای تسهیل در محاسبات، میزان تخفیف ایران در هر بشکه پنج دلار در نظر گرفته شده، درنتیجه مجموع خسارت نفتی ایران به مرز ۳۱۰ میلیارد دلار رسیده که از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴ معادل خسارت سالانه حدود ۲۶ میلیارد دلار است.

تحقق ارزآوری نفتی از ۱۵ به ۶۷ درصد جهش یافت

یک شاخص که کارایی هر رویکرد در مواجهه با تحریم را نشان می‌دهد؛ شاخصی است به نام «تحقق ارزآوری نفتی نسبت به کل ظرفیت ارزآوری». این شاخص می‌گوید ایران در شرایط تحریم، چقدر درآمدزایی نفتی داشته و در صورت نبود تحریم چقدر می‌توانست در حالت ایدئال درآمدزایی نفتی داشته باشد و سپس از تقسیم این دو عدد به شاخص تعریف‌شده می‌رسیم.

طبق تصویر ۳، در سال ۲۰۲۰ مجموعاً اثر تحریم و اثر شفافیت برجام بر راهکارهای دور زدن تحریم باعث شد که فقط ۱۵.۵ درصد از ظرفیت درآمدزایی نفتی ایران در شرایط ایدئال، محقق شود. این شاخص از سال ۲۰۲۱ صعودی شد تا اینکه در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۶۷ درصد رسیده است.

ایران بزرگ‌ترین صادرکننده دریایی نفت به چین شد

در ابتدای سال ۲۰۲۱ میلادی، با راهبری نظام، سند همکاری ۲۵ ساله بین ایران و چین به امضا رسیده و سپس در دولت سیزدهم سطح همکاری بین دو کشور افزایش یافت.

این موضوع باعث شد طبق آمار موسسه کپلر (تصویر ۴)، ایران در سال ۲۰۲۴ به بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت چین از مسیر دریا تبدیل شود و روزانه ۱.۴۸۲ میلیون بشکه نفت به چین صادر کند، درحالی که میزان صادرات نفت عربستان، روسیه و عراق به چین به ترتیب روزانه ۱.۳۹۳، ۱.۳۳۲ و ۱.۲۰۱ میلیون بشکه ثبت شده است.

بدین ترتیب تغییر رویکرد سیاست خارجی ایران در همکاری با چین و ایجاد شبکه‌های متعدد فروش نفت باعث شد شاخص «تحقق ارزآوری نفتی نسبت به کل ظرفیت ارزآوری نفتی» از عدد ۱۵.۵ درصد در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۶۷ درصد در سال ۲۰۲۴ افزایش یابد.

این موضوع نشان می‌دهد هرچند اثر تحریم بر فروش نفت به صفر نرسیده ولی می‌توان با تعریف همکاری راهبردی با سایر کشورها، تا حد قابل قبولی اثر آن را کاهش داد یا آن را بی‌اثر کرد.