به گزارش مشرق، تاريخ و گذشته هر دين و آييني ريشة اعمال و کردار پيروان آن اديان و خط مشي فکري آنها در آينده دارد. تاربخ اسلام نيز به تعبيت از بيان فوق اهميت زيادي براي مسلمان دارد ولي عده اي بعد از رحلت پيامبر(ص) با توجه به علائق و سلايق خود يا وابستگي به اشخاص معلوم الحالي تاريخ صحيح اسلام را خدشه دار کردند و آنرا به نفع خود يا آراي و نظرات خود تغيير دادند.
يکي از تحريفهاي بزرگي که در تاريخ اسلام توسط حکومت بني اميه و برخي از مورخان دنياپرست و متعصب اهل سنت انجام گرفت، مسئله سن عائشه به هنگام ازدواج با پيامبراکرم(ص) است.مشهور بين علماي اهل سنت و برخي از علماي تشيع اين است که عائشه هنگام عقد ازدواج تا پيامبر(ص) شش ساله و هنگامي که نُه ساله بوده به خانه پيامبر(ص) رفته است. ‍‍‍[‍‍1]
ما در اين مقاله نگاهي کوتاه بر تعارضات نقل هايي که در مورد سن عائشه و تاريخ ازدواج با پيامبر (ص) خواهيم داشت؛ سپس اثبات خواهيم نمود که سن عائشه هنگام ازدواج با پيامبر(ص) خيلي بيشتر از نُه سال بوده است. ضمناً چون راويان اين قول نادرست (عقد در شش سالگي و ازدواج در نُه سالگي) علما و اکابر اهل سنت هستند تمامي منابع از کتب معتبر اهل سنت استفاده شده است.
لازم به توضيح است که در ميان علماي شيعه کساني که مدعي هستند عائشه در هنگام عقد شش يا هفت ساله بوده جز ارجاعات بر کتب اهل سنت که نوعاً برگشت به صحاح مي کند مستندي يافت نشد.
راويان حديث مشهور
1- روايت خود عائشه: [2] شايد چنين به نظر آيد که چون عائشه راوي اين روايت است پس طبيعي است که سن خودش را بداند. ولي با توجه به حسادت هاي عائشه نسبت به ديگر همسران پيامبر(ص) (علي الخصوص به حضرت خديجه) که روايت هاي کثيري در اين باب نقل شده است، عائشه بي شک براي قياس و به رخ کشيدن و ارضاي حس برتري هم که بوده بايد جهت مقايسه هم که شده سن همسران ديگر پيامبر را نيز روايت مي کرد مثلاً مي گفت: من شش ساله بودم و همسر ديگر پنجاه ساله، با اين وجود هيچ جائي عائشه اشاره اي به سن ديگر همسران پيامبر و باکره نبودنشان نکرده است.
از سوي ديگر قول خود عائشه چندان نمي تواند معتبر باشد. زيرا روايات زيادي در مورد عدم خالي بودن عائشه از رذايل اخلاقي داريم کما اينکه پيامبر(ص) فرموده است:
«لقد قلت کلمه لو مزجت بماء البحر لمزجته»[3]
آنچه تو (عائشه) گفتي اگر با بحر بياميزند آن را آلوده خواهد ساخت.
نمونه هاي ديگري هم در اين رابطه وجود دارد؛ به هرحال عائشه از نظر هيچ مسلماني معصوم گفته نمي شود.
2- هشام بن عروه: هشام بن عروه راوي اين حديث پس از هفتاد و يک سال زندگي در مدينه آن را به قصد عراق ترک گفته و صيغه هاي مختلف اين حديث از طريق راويان عراقي روايت شده است. جالب اينجاست که حديث سن عائشه در هنگام عقد با پيامبر(ص) در شش سالگي تا زماني که در مدينه بود (هفتاد و يک سال) بيان نکرده است و در عراق براي روايان عراقي نقل کرده است.
مولف «تهذيب التهذيب» (کتابي مشهور در علم رجال) معتقد است که آن بخشي ازروايت هاي هشام بن عروه که از طريق روايان عراقي روايت شده اند قابل پذيرش نيست وي همچنين مي افزايد که حتي مالک بن انس در مورد آن عده احاديث او که از طريق راويان عراقي روايت شده است ملاحظه داشت. وي در ادامه مي افزايد هشام بن عروه در اواخر عمرش (تقريباً زماني که به عراق هجرت نمود) حافظه اش ضعيف شده بود.[4]
امام محمد الذهبي در «ميزان الاعتدال» (کتابي ديگر در علم رجال) درباره هشام بن عروه مي گويد: حافظه هشام در اواخر زندگيش ضعيف شده بود.
3- روايت ابن عامره(خواهرزاده عائشه) : ابن عامره در زمان ازدواج عائشه با پيامبر(ص) در سن پنج و يا شش سالگي بوده است و جاي بسي تعجب است که خردسالي در اين سن به اين دقيقي تمام حوادث را در ايام طفوليت به ذهن داشته باشد و اين جزئيات را چنين دقيق و تاريخ روشن در ذهنش حفظ کند تا آنجا که مي گويد: «پيامبر در روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول به مدينه هجرت نمودند و در شؤال همان سال درست هشت ماه بعد با وي ازدواج کرد؟!»
علاوه بر سن کم ابن عامره که بر کيفيت نقل او ضربه مي زند، ‌خويشاوندي او نيز با عائشه صحيح بودن روايتش را زير سوال مي برد و از طرف ديگر در مورد ثقه و مورد اطمينان بودن ابن عامره سخني در تاريخ به ميان نيامده است و شايد به خاطر نسبيتش با عائشه اين روايت را نقل کرده است.
3- روايان عراقي: همانطور که قبلاً بيان شد تمام روايان عراقي اين حديث را از هشام بن عروه نقل کردند فلذا طبق نظر رجاليون تمامي نقل هاي هشام بن عروه در عراق به دليل از دست دادن حافظه اش مورد قبول نيست.
چرا علماي اهل سنت اصرار بر سن کم عائشه هنگام ازدواج با پيامبر(ص) دارند؟!
اهل سنت با اصرار بر سن کم عائشه هنگام ازدواج با پيامبر(ص) سعي دارند براي عائشه فضايلي را مطرح کنند و از جمله آنها باکره بودن وي در زمان عقد با رسول خدا است، چرا که وي تنها زن باکره بوده است که با پيامبر(ص) ازدواج کرده بود آنها براي تاکيد بيشتر به اين امر و همچنين توجيه باکِرگي عائشه سعي نمودند کمترين سن را براي عائشه بيان کنند که ديگر امکان طرح شبهه وجود نداشته باشد. از سوي ديگر حب و بغض مذهبي و فضيلت تراشي براي اين بانو يکي از عواملي است که برخي از نويسندگان به اين لغزش روشن گرفتار شدند؛ چرا که از سويي مي خواهند به عائشه فضيلت مسلمانان اوليه را عنايت کنند و از سوي ديگر برسانند که پيامبر(ص) از آغاز محبت ويژه اي به عائشه داشت.
يکي ديگر از دلايل مهم جعل اين روايت و فضيلت تراشي براي عائشه مقابله آنها با فضيلت هاي ذکر شده از سوي پيامبر(ص) در مورد اهل بيت بخصوص علي (ع) و فاطمه(س) است.
اين جعل حديث به جايي رسيد که که جعل کردند پيامبر(ص) فرموده است: «فاطمه سرور زنان جهان است و در عائشه فضيلتي است که در هيچ کدام زنان جهان نيست؟!»[5]
حال بايد از راويان اين حديث پرسش نمود که چگونه فردي مي تواند سرور بانوان عالم باشد ولي از جهتي فضيلتي در او نباشد و در بانوي ديگري باشد؟!
و در حديثي ديگر از قول رسول خدا جعل کردند:
«عن ابي موسي الاشعري رضي الله عنه قال: قال النبي صلي عليه و سلم: فضل عائشهَ علي النساءِ کفضل الثريد علي سائرِ الطعام.» [6]
رسول خدا فرمودند: «برتري عائشه نسبت به زنان ديگر همانند برتري آبگوشت نسبت به ديگر غذاها است.»
عائشه در چه سالي با پيامبر(ص) ازدواج کرد؟
قبل از اينکه به اصل مطلب (سن عائشه در هنگام ازدواج با پيامبر(ص) ) بپردازيم تاريخ ازدواج عائشه با پيامبر(ص) را ذکر مي کنيم تا بعد نتيجه بگيريم که عائشه هنگام ازدواج با رسول خدا چند سال داشت؟
درباره تاريخ اين ازدواج ديدگاه هاي زيادي مطرح شده است که ما به اختصار سه قول مشهور اهل سنت را ذکر مي کنيم:
الف) حدثنا قُتيبه بن سعيد حميد بن عبدالرحمن عن هشام بن عروه عن ابيه عن عائشه رضي الله عنها «قالت ما عزت علي امراه ما عزت علي خديجه من کثره ذکر رسول الله اياها قالت و تزوجني بعدها بثلاث سنين و امره ربه عزوجل او جبرئيل عليه السلام أن يبشرها ببيت في الجنه من قصب.»[7]
«از عائشه نقل شده است که به هيچ زني به اندازه خديجه حسادت نکردم زيرا رسول خدا زياد از او ياد مي کرد؛ رسول خدا سه سال بعد از خديجه با من ازدواج کرد؛ خداوند به رسول خدا و يا جبرئيل دستور داد که بر خديجه سلام رسانده و او را به خانه اي در بهشت بشارت دهد که از ني ساخته شده است.»
طبق اين حديث با توجه به اين که خديجه (س) در سال ده بعثت از دنيا رفته است پس زمان ازدواج رسول خدا با عائشه يا سيزده بعثت و يا اول هجري است.
ب) ذهبي معتقد است که پيامبر بعد از خديجه چهار سال فقط سوده بنت زمعه را به همسري داشت.
«و توفيت في آخر خلافه عمر، وقد انفردت بصحبه النبي صلي الله عليه و سلم اربع سنين لاتشارکها فيه امراه و لا سريه ثم بني بعائشه بعد...»[8]
«سوده در سال آخر خلافت عمر از دنيا رفت، او چهار سال تنها همسر رسول خدا بود هيچ زني و هيچ کنيزي در آن چهارسال با سوده در اين امر شريک نبود سپس رسول خدا با عائشه ازدواج کرد.»
بر حسب اين قول عائشه در سال اول يا دوم هجري (چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده) با آن حضرت ازدواج کرده است.
ج) بلاذري و عده اي ديگر از بزرگان اهل سنت بر اين اعتقاد هستند که از ازدواج رسول خدا با عائشه در سال اول يا دوم هجري بوده است.
«و تزوج رسول الله صلي الله عليه و سلم بعد خديجه، ‌سوده بنت زمعه بن قيس، من بني عامر بن لؤي، قبل الهجره باشهر... فکانت اول امراه وطئها بالمدينه»[9]
«رسول خدا بعد از خديجه چندماه قبل از هجرت با سوده بنت زمعه، ازدواج کرد و او نخستين همسري بود که رسول خدا در مدينه با او همبستر شد.»
پس بنا برنظرات مورخان و علماي عامه سال، ازدواج پيامبر (ص) با عايشه بين سال اول تا سوم هجرت است.
عائشه در هنگام ازدواج با پيامبر (ص) چند سال داشت؟
الف) قاطع ترين برهان و مستندترين دليل (که مورد اختلاف هيچ مورخي نيست) اثبات سن عائشه مقايسه سن وي با خواهرش اسما بنت ابي بکر است.
طبق نقل بزرگان اهل تسنن، اسماء ده سال از عائشه بزرگتر بوده است و در سال اول هجري بيست و هفت سال داشته است. و همچنين در سال هفتاد و سه هجري از دنيا رفته است در حالي که صد ساله بوده است.
ابونعيم اصفهاني در معرفه الاصحاب مي نويسد: «...ءسما بنت ابي بکر الصديق ... کانت أخت عائشه لأبيها و کانت أسن من عائشه ولدت قبل التاريخ بسبع و عشرين سنته.»[10]
«اسما دختر ابوبکر از جانب پدر خواهر عائشه و از او بزرگتر بود، اسماء بيست و هفت سال قبل از تاريخ(هجرت) به دنيا آمد.»
اين مطلب را مي توان در منابع زير نيز يافت:
1) الطبراني، سليمان بن احمد بن ايوب ابوالقاسم، المعجم الکبير، ج24، ص77، مکتبه الزهرا، الموصل، 1404هـ.
2) ابن عساکر الدمشقي الشافعي، ابي القاسم علي بن الحسن ابن هبه الله بن عبدالله، تاريخ مدينه دمشق و ذکر فضلها و تسميه من حلها من الأماثل، ج69، ص9، دالفکر، بيروت، 1995م.
3) الجزري، عزالدين بن الاثير ابن الحسن علي بن محمد، أسد الغابه في معرفه الصحابه، ج7، ص11، دارإحيا، التراث العربي، بيروت، لبنان، الطبعه الاولي، 1417هـ.
4) النووي، ابوزکريا يحيي بن شرف بن مري، تهذيب الاسما و اللغات، ج2، ص598، دارالنشر: دارالفکر، بيروت، 1996م.
5) الهيثمي، ابوالحسن علي بن ابي بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج9، ص260، دارالريان للتراث، القاهره، 1407هـ.
6) العسقلاني الشافعي، احمدبن علي بن حجر ابوالفضل، تقريب التهذيب، ج1، ص743، دارالرشيد، سوريا، الطبعه الاولي، 1406هـ.
و کتابهايي مانند: عمده القاري شرح صحيح بخاري، ج2، ص 93؛ الاصابه في تمييز الصحابه، ج7، ص487؛ الاستيعاب في معرفه الاصحاب، ج4، ص1783؛ الوافي بالوافيات، ج9، ص36؛ سنن البيهقي الکبري، ج4، ص204؛ سيرأعلام النبلاء، ج2، ص289؛ البدايه و النهايه ابن کثير دمشقي، ج8، ص346- 345، مرقاه المفاتيح شرح مشکاه المصابيح، ج1، ص331؛ سبل السلام شرح بلوغ المرام من ادله الاحکام، ج1، ص39.
به شهادت منابع فوق اگر عائشه از خواهرش اسماء ده سال کوچک است و خواهرش اسما در سال 73هـ فوت کرده است هنگام اول هجرت عائشه 17 ساله بوده و خواهرش 27 ساله، بدين صورت عائشه در هنگام ازدواج با پيامبر(ص) (يک يا دو هجري که قبلاً منابع آن ذکر شد) تقريباً هفده يا هيجده ساله بوده است.
ب) امّا دومين مدارک تعيين سن عائشه هنگام ازدواج با پيامبر(ص) سال اسلام آوردن عائشه است که سن وي در هنگام ازدواج با پيامبر (ص) مشخص و روشن مي سازد.
ابن هشام از اولين نگارندگان سيره پيامبر(ص) در کتاب مشهور السيره النبويه آورده است:
«إسلام أسما و عائشه ابنتي ابي بکر . جناب بن الارت و أسما بنت ابي بکر و هي يومئذ صغيره و جناب بن الارت حليف بني زهره»[11]
نووي همين مطلب را در کتاب «تهذيب الاسما و اللغات» تاييد مي کند: «و ذکر ابوبکر بن ابي خيثميه في تاريخه عن ابي اسحاق أن عائشه أسلمت صغيره بعد ثمانيه عشر إنسانا ممن أسلم».[12]
(ابن خيثميه در تاريخش از ابن اسحاق نقل کرده است که عائشه در کودکي و بعد از هيجده نفر ايمان آورد.)
مقدسي در کتاب «البدء و التاريخ» آورده است:
«وممن سبق اسلامه أبوعبيده بن الجراح و الزبير بن العوام و عثمان بن مظعون ... و من النسا بنت عميس الخثعميه امراه جعفر ابن ابي طالب و فاطمه بن الخطاب امراه سعيد بن زيد بن عمرو و اسما بنت ابي بکر و عائشه و هي صغيره فکان اسلام هولاء في ثلاث سنين و رسول الله يدعو في خفيه قبل يدحل دار ارقم بن ابي الارقم»[13]
(کساني که در اسلام آوردن بر ديگران سبقت گرفتند، ابوعبيده جراح... و از زنان اسما دختر بنت عميس همسر جعفر بن ابي طالب ... و عائشه که در آن زمان خردسال بود. اين افراد در سه سال اول بعثت که رسول خدا مخفيانه مردم را به ايمان دعوت مي کرد، اسلام آوردند، ‌قبل از آن که رسول خدا وارد خانه ارقم بن ابي الارقم بشود.)
حال اگر عائشه از اول تا سال سوم بعثت پنج يا شش ساله بود در هنگام ازدواج با پيامبر در سال اول يا دوم هجري بايد سني در حدود هفده يا هجده سال داشته باشد. پس بنابر قول مشهور اگر عائشه در سال اول يا دوم هجري، نه ساله با پيامبر ازدواج کرده باشد؛ حتي در سالهاي اول بعثت به دنيا نيامده بود تا چه برسد به اينکه به پيامبر(ص) ايمان بياورد؟!
و اگر سخن بلاذري که در ابتدا گفته شد را بپذيريم که چهارسال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده آن حضرت با عائشه ازدواج کرد باشد، بازهم عائشه حدود هفده يا هيجده سالگي با آن حضرت ازدواج کرده است.
ج) بخاري از عائشه نقل کرده است که: «من در هنگام نزول آيه، بل الساعه موعدهم و الساعه ادهي و امر، که جز سوره سوره قمر محسوب مي شود جاريه اي بودم و بازي مي کردم»[14]
«جاريه» در زبان عرب به معناي دوشيزه است.[15] آيه مذکوره به شهادت کتب تفسير هشت سال قبل از هجرت به پيامبر(ص) در مدينه نازل شده است. پس اگر عائشه هشت سال قبل از هجرت حداقل هفت يا هشت ساله بوده است(جاريه)، هنگام ازدواج با پيامبر عائشه سني در حدود شانزده يا هفده داشته است.
د) طبري آورده است که: «ابوبکر صديق رضي الله عنه داراي چهار فرزند بود که همه آنها را در دوره جاهليت به دنيا آمده بودند.»[16]
اگر عائشه قبل از بعثت به دنيا آمده باشد (ولو يک سال) با احتساب 13 سال بعثت و يکي، دو سال بعد از هجرت، عائشه حداقل هنگام ازدواج با پيامبر(ص) حداقل بايد پانزده يا شانزده ساله بوده باشد و اگر فرض کنيم که سه يا چهار سال قبل از بعثت به دنيا آمده باشد باز هم چنين به نظر مي آيد که عائشه در سن هفده يا هيجده سالگي با پيامبر(ص) ازدواج کرده است.
هـ) در کتب تاريخي و روايي کمترين تاريخ براي فوت عائشه، هفتاد سالگي و در سال 57هـ بيان شده است. بدين ترتيب عائشه در سال اول هجري سيزده يا چهارده ساله بوده است، پس چگونه هنگام ازدواج با پيامبر ( در سال اول يا دوم هجرت) نُه ساله مي تواند باشد؟!
با پذيرش اينکه عائشه در سن هفده يا هيجده سالگي (حداقل چهارده سالگي) با پيامبر(ص) ازدواج کرده است، ‌عدم ازدواج او در آن زمان جزيره العرب و حتي عصر امروزي تا حدّزيادي محال به نظر مي آيد.
ولي با اين حال به ذکر دو روايت بسنده مي کنيم:
الف) «يروي ابو داود: لما تزوج بها اقام عندها ثلاثاً ثم قال: ليس بک علي اهلک هو ان إن شئت سبعت و کان رسول الله اذا تزوج البکر أقام عندها سبعاً و اذا تزوج الثيب أقام عندها ثلاثاً»[17]
اين روايت دقيقاً بيان مي دارد که آنچه عائشه خود روايت مي کند او بکر نبوده است زيرا چنانکه روايت بيان دارد پيامبر(ص) نزد زن باکره خود هفت روز و نزد غير باکره ها سه روز اقامت داشته اند و چون نزد عائشه سه روز اقامت داشت بيان کننده آن است که عائشه آنچنان که خود ادعا دارد بکر نبوده است؟!
ب) ازدواج با جبير بن مطعم نيز مسئله باکِرگي عائشه را زير سوال مي برد: عائشه قبل از خواستگاري پيامبر(ص) نه تنها نامزد مرد ديگري بود که حتي آماده ازدواج بوده است. اين شخص «جبير بن مطعم» نام داشت. (اين مسئله را اکثر راويان اهل سنت بيان داشته اند.) [18]
به اين معني که که هشت سال قبل از هجرت، در آن زمان که ابوبکر مي خواست به حبشه هجرت نمايد نزد مطعم رفت و گفت که مي خواهد عائشه را از قيد نامزدي فرزندش جبير مي باشد با فرزندش تزويج نمايد.(او را به خانه شوهري ببرد) ولي مطعم به خاطر آنکه ابوبکر مسلمان شده بود، عقد نامزدي فرزندش را با عائشه فسخ نمود. از اين روايت بر مي آيد که حتي هشت سال قبل از نامزدي عائشه با پيامبر(ص) آماده ازدواج بوده است.
البته اين روايت هم بيان کنند اين است که عائشه هنگام ازدواج با پيامبر(ص) حداقل هفده ساله بوده و هم بر باکِرگي او نيز ضربه مي زند. ولي اين دليل نمي شود که گفت عائشه همسر پيامبر(ص) زنا کرده است و بيان اين مطلب تهمت بزرگي است زيرا طبق نص صريح قرآن کريم زنان پيامبر(ص) زناکار نمي توانند باشند و دامان آنها از زنا پاک مي باشد.
امّا گاهاً سو تعبيرهايي از مطلب فوق الذکر توسط علماي اهل سنت ذکر مي شود ولي همان طور که بيان شد هيچ يک علماي اماميه سخني در مورد زناي عائشه و ساير همسران پيامبر به ميان نياورده اند.
بدين ترتيب که ملاحظه فرموديد حداقل سن ازدواج عائشه با پيامبر (ص) چهارده سالگي است ولي از مستندات مطرح شده مي توان اين را نتيجه را دريافت که سن عائشه در هنگام ازدواج با پيامبر (ص) هفده يا هيجده سالگي به واقعيت نزديکتر است و اگر بخواهيم تمام دلايل و مستندات سن ازدواج عائشه و پيامبر را بياوريم طالب رساله بزرگي است که در اين وجيزه نمي گنجد عليهذا اساتيد، طلاب و محققان گرامي مي توانند با مراجعه به کتب معتبر اهل سنت و سخنان اکابر اين مذهب تناقضات گفته هاي ايشان را در باب سن عائشه را به سهولت دريابند.
گر چه پيش از اين نيز عالم بزرگوار، شيخ جعفر مرتضي العاملي در رسال? مجزا به نام «کتاب حديث الافک» نوشته و در آن ثابت نموده بود که عائشه در وقت ازدواج حدود هيجده سال سن داشته است و جديداً نيز تاريخدان مشهور عربستان سعودي، «استاد سهيله زين العابدين حماد» اعلان کرد که: «بنابر محاسبات تاريخي سن عائشه بنت ابي بکر(رض) 10 سال کوچکتر از خواهرش اسماء بوده لذا بنابر قول ترجيحي او در سن 19 سالگي با حضرت محمد(ص) ازدواج کرده است.»[19]
امّا نکته واضح و مبرهن اين است که تحقيق و بررسي در اين موضوع بسياري از مشکلات کنوني تاريخ جهان اسلام را حل مي کرد و اگر اين موضوع قبلاً حل مي شد ديگر از سالهاي گذشته کاريکاتورهاي موهن نسبت به ذات شريف نبي مکرم اسلام(ص) دربار? ازدواج با عائشه که توسط جوامع غربي ترويج يافته است، مطرح نمي شد.
پي نوشته ها:
1- طبقات الکبري، ‌ج8، ص39؛ طبري، ج2، ص413
2- مسند احمد بن حنبل
3- سنن ترمذي
4- تهذيب التهذيب، ج11، ص48، 51
5- مشکل الاثار، ج1، ص47
6- البخاري الجعفي، الجامع الصحيح المختصر، ج3، ص1266
7- البخاري الجعفي، صحيح بخاري، ج3، ص3606، ح3606
8- الذهبي، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، ج3، ص288
9- البلاذري، آسناب الاشرف، ج1، ص181
10- الاصبهاني، معرفه الصحابه، ج6، ص3253
11- ابن هشام، السيره النبويه، ج2، ص92
12- النووي، تهذيب الاسما و اللغات، ج2، ص615
13- المقدسي، البدء و التاريخ، ج4، ص143
14- فتح الباري، ‌شرح صحيح البخاري، ج8، ص486
15- طباطبايي، سيد مصطفي، فرهنگ نوين، چ هفتم، 1368هـ.ش
16- طبري، تاريخ الامم و الملوک، ج4، ص50
17- ابي داود، سنن، کتاب النکاح، باب في المقام عندالبکر، رقم2124
18- ابن سعد، طبقات الکبري، ص529؛ الاصابه، ج4، ص356
19- خبرگزاري العربيه، 18 سپتامپر 2008
نويسنده: ميرحميد موسوي