به گزارش مشرق،  با رسیدن به هفته‌های پایانی تابستان، بادهای ۱۲۰ روزه سیستان آهسته، رمق از دست داده و به مردمان حاشیه تالاب‌های هامون، امان نفس کشیدن می‌دهند. این بادها که روزگاری با گذر از تالاب‌های سه‌گانه هامون باعث رونق زندگی برای انسان و حیات‌وحش بودند، حالا با گردوخاک به چشم مردمان شمال استان سیستان و بلوچستان می‌روند.

از ۵۰ سال پیش، افغانستان طی معاهده‌ای بین‌المللی متعهد شده است که سالانه از جریان دائمی آب ۸۲۰ میلیون مترمکعب به سمت ایران جاری کند، ولی این تعهد در بیشتر مواقع عملی نشده است. در مرزهای غربی کشور هم، عراق و ایران متاثر از عدم‌تامین حداقل حقابه‌های حیاتی، از سوی ترکیه هستند.

با تشدید نشانه‌های تغییر اقلیم، عوارض مدیریت نادرست منابع آب داخلی و محدود و مسدود کردن آب‌های مرزی از سوی کشورهای بالادست در حوضه آبریز، بیشتر خود را نشان می‌دهد. تامین آب از آب‌های مرزی و مشترک به چالشی بین‌المللی تبدیل شده است. دیپلماسی آب اما به‌عنوان تنها راه‌حل ارائه شده، سال‌هاست از سوی مدیران دنبال می‌شود، ولی نتیجه‌ ملموسی برای ساکنان پایین‌دست حوضه‌های آبریز در درون کشور نداشته است.

علی سلاجقه، رئیس کنونی سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز مانند بسیاری از مدیران پیشین بارها بر استفاده از همه «ظرفیت‌های بین‌المللی» برای تامین حقابه‌های مرزی سخن گفته است. او چندی پیش در مورد حقابه هامون اعلام کرد: «سازمان محیط‌زیست، وزارت نیرو و وزارت امور خارجه همگی در تلاش هستند تا با استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی افغانستان را مجبور به رهاسازی آب کنند.»

گفت‌وگوهای فرسایشی

منازعات زیادی بر سر آب در دنیا رخ داده است. با گسترش فرایند صنعتی‌شدن و کاهش‌ منابع‌ آبی، پای این منازعات به میز مذاکرات کشورها نیز باز شده و به گفت‌وگوهای طولانی و فرسایشی تبدیل شده‌اند. حدود ۲دهه است که مذاکره بر سر حقابه آب‌های مرزی ایران در جریان است و ظرفیت‌های بین‌المللی موجود، از «معاهده‌، عهدنامه مودت، موافقتنامه، قرارداد انتظامات مرزی و پروتکل» با گذر زمان از الزام‌آور بودنشان در عمل کاسته شده است.

نمونه بارز آن حقابه‌ تالاب هامون است که به‌گفته مدیران سازمان حفاظت محیط‌زیست، سال‌هاست یک قطره از آن به ایران نرسیده است. ایران با توجه به تعداد حوضه‌های آبریز مشترک و حجم آب‌های مرزی ورودی و خروجی از کشور، در موقعیت ویژه‌ای به لحاظ وجود آب مشترک با همسایگان خود مانند افغانستان، ترکیه، عراق، ترکمنستان و آذربایجان قرار دارد.

به‌گفته هوشنگ قمرنیا، استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه رازی، مسائل رودخانه‌های مرزی یکی از چالش‌های مهم در دنیا و به‌خصوص کشور ماست؛ لذا توجه به آن و لزوم استفاده بهینه از جریان‌های مرزی در آینده می‌تواند به یک مسئله حیاتی تبدیل شود. او معتقد است، وزارت امور خارجه ایران به ‌دور از ساده‌نگری موضوع باید هرچه سریع‌تر با جدیت و بهره‌گیری از افراد متخصص و حقوقدانان متعهد و کاردان با طرح دعوا در دادگاه‌ها و مراجع بین‌المللی نظیر دادگاه لاهه و با مطرح‌ کردن موضوع استفاده از آب‌های مهار شده در کشورهای همسایه مثل افغانستان، نسبت به اخذ حقابه‌های خود از رودخانه اقدام و از بروز فاجعه در استان سیستان و منطقه شمال‌شرق کشور جلوگیری کند.

شکایات بین‌المللی زمان‌بر است

زمان در دنیای مذاکرات بین‌المللی بسیار کند می‌گذرد. علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، رئیس ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار معتقد است که اساسا مذاکرات بین‌المللی خیلی زمان‌بر است.

او در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: نمونه آن را در مذاکرات هسته‌ای می‌بینید که همه کشورها با وجود فشارهای اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی برای حل مسئله بسیج شده‌اند، ولی هنوز به تفاهم جامع و کامل نرسیده‌ایم. حال شما فکر کنید در مورد توافقاتی که برای کشورها الزام‌آور نیست، رسیدن به توافق چقدر کار دشواری است؛ حتی در موارد غیرچالش‌برانگیز که صرفا قرار است با هدایت یک نهاد بین‌المللی «برنامه اقدام مشترک» در آن زمینه اجرایی شود، سال‌ها مذاکره و نامه‌نگاری صورت می‌گیرد. ذات کارهای بین‌المللی اینگونه است که کشورها پس از دیالوگ‌های طولانی به جنبه‌های مثبت مشترک می‌رسند و آن را با روالی طولانی اجرایی می‌کنند. شکایت به مراجع بین‌المللی نیز فرایندی بسیار طولانی است و کشورها ترجیح می‌دهند با مذاکره به نقطه مشترک برسند.

او مثالی در مورد مذاکرات ایران، عراق و سوریه می‌زند و می‌گوید: برای این مذاکرات با سفر و نامه‌نگاری و... فقط ۴ماه طول کشید تا توانستیم اجلاس مشترک با وزیران مربوطه برگزار کنیم. توافقات صورت گرفته در نهایت به‌صورت «بیانیه پایانی» تدوین شد که برای کشورها الزام‌آور هم نیست. این بیانیه پایانی شامل مسائلی مثل اهمیت رسیدگی به موضوع گردوغبار، ایجاد صندوق مالی مشترک و... می‌شود. ایجاد صندوق مشترک و تامین منابع مالی آن که جزو آسان‌ترین مسائل در امور مذاکرات بین‌الملل است حداقل تا سال آینده طول خواهد کشید. هر چند UNDP، وزارت امور خارجه و سازمان حفاظت محیط‌زیست و کشورهای همسایه همکاری‌های خوبی با آن داشته‌اند.

هیچ کشوری از منافع ملی‌اش نمی‌گذرد

علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، رئیس ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار می‌گوید: باید نقاط اشتراکی بین کشورها با وجود منافع ملی متفاوت، پیدا کرد. هیچ کشوری از منافع ملی‌اش نمی‌گذرد. رسیدن به معاهدات الزام‌آور نیز به موازات این تفاهمنامه‌های جانبی صورت می‌گیرد. هم‌اکنون منتظریم تا وزارت امور خارجه پیام آمادگی ما را برای اجرایی شدن مفاد تفاهمنامه‌های مشترک به کشورها برساند.

۶ ماه است که منتظریم هیأت‌های ایران و عراق برای مذاکرات گردوغبار جلسه بگذارند که به ناگهان جو سیاسی عراق به‌هم ریخت و معلوم نیست کی اوضاع بهتر شود. این مسائل در مورد موضوع گردوغبار است، رسیدگی به مسائل آب مربوط به وزارت نیروست و در برخی موارد شورای امنیت ملی در آن ورود پیدا می‌کند.‌