«من معتقدم که ساختن جهانی بدون فقر، قطعاً امکان‌پذیر خواهد بود، زیرا فقر توسط خود فقرا ایجاد نمی‌شود، بلکه فقر عمدتاً معلول سیاستهای نادرستی است که برای اداره‌ی جوامع به کار گرفته میشود . . . به این ترتیب تصور می‌کنم می‌توان به روزی امید داشت که فقر را فقط در «موزه‌های ویژه‌ی فقر» بتوانیم ببینیم . . . من به عنوان یک اقتصاددان اعتقاد دارم که مؤثرترین سیاستهای فقرزدایی، رویکردهایی هستند که در چارچوب «اقتصاد بازار» قرار می‌گیرند، درست مانند رویکردهایی که ما در 20 سال اخیر در «گرامین بانک» پیگیری نموده‌ایم.»[1]
رویکرد «مسؤولیت اجتماعی شرکت‌ها» (CSR)، از یک طرف میکوشد تا چارچوب تحلیلی منطقی و منظمی برای سازگارسازی انگیزه‌های کسب سود شرکتهای خصوصی با دغدغه‌های اجتماعی آن‌ها فراهم سازد و از طرف دیگر تلاش می‌کند تا روش‌های خلاقانه‌ای را به منظور افزایش بهره‌وری و اثربخشی فعالیت‌های اجتماعی شرکتهای خصوصی، ارایه کند.[1] اکنون پس از شرح کلیاتی در مورد «مسؤولیت اجتماعی شرکت‌ها» در قسمت قبل، در این قسمت به توضیح بیش‌تر در مورد دو نمونه از فعالیت‌های مشهور و موفقی می‌پردازیم که ذیل این عنوان قرار می‌گیرند:
مثال اول:
تجربه‌ی موفق «گرامین بانک» و «محمد یونس» در بنگلادش
«محمد یونس»، اقتصاددان و متفکر بزرگ بنگلادشی، یکی از برجسته‌ترین پیشروان مبارزه با فقر در سطح بین‌المللی محسوب میشود. کوشش‌های مؤثر این اقتصاددان مسلمان بنگلادشی در مبارزه با فقر، باعث گردید که در سال 2006م. جایزه‌ی صلح نوبل به وی اعطا گردد. «محمد یونس» با تأسیس یک مؤسسه‌ی خیریه‌ی غیردولتی با نام «گرامین بانک» (Gramin Bank) توانسته است تا جهش بزرگی در فقرزدایی در بنگلادش ایجاد نماید.[2] «گرامین بانک» بر خلاف باور دولت‌ها و سیستم‌های بانک‌داری موجود، تا به امروز توانسته است بیش از 5 میلیون فقیر بنگلادشی را تحت پوشش قرار دهد که بالغ بر 90 درصد از آنان را زنان سرپرست خانوار تشکیل می‌دهند. مکانیزم حمایتی مورد استفاده‌ی «گرامین بانک»، بر پایه‌ی پرداخت «وامهای خرد» (Micro Credit) برای راه‌اندازی کسب و کارهای کوچک، در کنار ارایه‌ی برنامههای آموزشی قوی به دریافت کنندگان وام‌ها قرار داشته است تا به این ترتیب دریافت کنندگان وام‌ها بتوانند به منظور راه‌اندازی کسب و کارهای کوچک و در عین حال سودآور و در نتیجه خودکفایی مالی تدریجی قرار داشته است.
نکته‌ی جالب توجه آن است که روش‌های خلاقانه‌ی ویژه‌ی مورد استفاده‌ی «گرامین بانک» برای توانمندسازی و نیز ترغیب فقرا به باز پرداخت منظم اقساط وام‌ها، باعث گردیده که نرخ بازپرداخت وامهای یاد شده نزدیک به 96 درصد بوده و به عبارت دیگر تقریباً تمامی اقساط این وام‌ها، رأس موعد مقرر پرداخت میشوند. به این ترتیب، در حال حاضر گرامین بانک تنها بانک ویژه‌ی فقرا در سطح جهان محسوب میشود که فعالیت‌های آن با وجود ماهیت خیریه، تا حد مناسبی سود ده هستند. موفقیت چشم‌گیر گرامین بانک در بنگلادش، موجب شده است که این بنیاد خیریه، هماکنون شعباتی در بیش از 50 کشور دنیا بر پا کند.
ایده‌ها و تفکرات محمد یونس، وی را به یکی از متفکرین بزرگ جهان در حوزه‌ی اقتصاد و تجارت، تبدیل کرده است به نحوی که از نظر مؤسسه‌ی «Thinkers 50»، مؤسسهای که به رتبه بندی متفکرین جهان در این حوزه می‌پردازد، وی هماکنون ششمین متفکر خلاق دنیا در حوزه‌ی اقتصاد و مدیریت محسوب میشود.[3]هم‌چنین کتاب مشهور محمد یونس (با نام Banker to the Poor) که به بررسی تجربه‌ی مدیریت گرامین بانک می‌پردازد (و متأسفانه هنوز به زبان فارسی ترجمه نشده است)، براساس رتبه بندی سایت «آمازون» (بزرگ‌ترین سایت و فروشگاه کتاب در جهان)، هم اکنون در رتبه‌ی پنجمین کتاب پر فروش دنیا در حوزه‌ی «توسعه‌ی اقتصادی» قرار دارد.
مثال دوم:
تجربه‌ی موفق «پراهالاد» و شرکت «هندوستان له‌ور» در هند
«سی. کی پراهالاد»، اندیشمند برجسته‌ی هندی‌تبار و استاد دانشگاه میشیگان، از استراتژیست‌های مشهور در حوزه‌ی «مسؤولیت اجتماعی شرکت‌ها» محسوب میشود. شهرت اصلی او به خاطر ایده‌های خلاقانه‌ای است که با هدف سازگارسازی فعالیت های کارآفرینانه و سودآورانه‌ی شرکتهای خصوصی، با سیاستهای کمک به فقرا ارایه کرده است.
ایده‌ی اصلی «پراهالاد» آن است که مهم‌ترین لطمه‌ی وارده از سوی شرکتهای خصوصی به فقرا، آن است که اکثریت این شرکت‌ها، افراد کم‌درآمد را اصلاً در برنامههای کسب و کار خود در نظر نمی‌گیرند. در نتیجه «پراهالاد» معتقد است که صاحبان کسب و کارهای مختلف، می توانند با اختصاص بخشی از کسب و کار خود به طراحی کالاها و خدمات مورد نیاز فقرا، طراحی شیوه های توزیع مناسب برای رساندن کالاها به مناطق فقیرنشین و نیز بهکارگیری ایده هایی به منظور ایجاد موقعیت های شغلی ویژه‌ی فقرا در شرکت خود، بدون آن که از سود خود بکاهند، به فقرا کمک کنند.[4]
«پراهالاد» در کنار سابقه‌ی آکادمیک درخشان خود، سابقه‌ی فعالیت به عنوان مشاور تجاری تعداد زیادی از شرکت های بزرگ فراملیتی را نیز در کارنامه‌ی خود دارد. علاوه بر این، «پراهالاد» عضو هیأت مدیره‌ی 2 شرکت بزرگ هندی (به نامهای NCR و «هندوستان له‌ور») است که برنامه های فقرزدایی بزرگی را در هندوستان در دست اجرا دارند؛ برنامههایی که هم به لحاظ تجاری و سودآوری موفق بودهاند و هم به لحاظ کمک به فقرا.
شرکت «هندوستان له‌ور» (HLL) که معتبرترین مارک تجاری فعال در زمینه‌ی توزیع انواع مواد غذایی در هند محسوب می شود، چندین سال است که تعدادی از مشاوران خبره را در زمینه‌ی مدیریت و اقتصاد به کار گرفته است تا ایده هایی خلاقانه برای کمک به فقرا، بدون لطمه به سودآوری شرکت، به مدیران شرکت ارایه دهند. یکی از موفقترین ایده هایی که در این زمینه توسط شرکت (HLL) اجرا شده، به تلاش برای مارک دار کردن (Branding) انواع محصولات کشاورزی تولیدی در مناطق روستایی هند مربوط میشود. طبیعتاً وجود یک مارک تجاری معتبر، باعث میشود که بسیاری از محصولات غذایی محلی تولید شده توسط روستاییان، بتواند به قیمت بیش‌تری فروخته شود و در عین حال تولید کنندگان این محصولات، به شبکه‌ی توزیع بسیار وسیعی دسترسی خواهند داشت.
یکی دیگر از پروژه های این شرکت که هدف مشابهی در زمینه‌ی سازگار سازی اهداف سودآورانه‌ی شرکت با دغدغه های اجتماعی کمک به گروه های کم درآمد را در دستور کار خود دارد، تحت عنوان پروژه‌ی «شاکتی آما» در مناطق روستایی دور افتاده‌ی هند اجرا شده است. در چارچوب این پروژه، بالغ بر 50 هزار زن روستایی در روستاهای دور افتاده‌ی هندی به عنوان واسطه ی فروش مستقیم محصولات غذایی (HLL) آموزش دیده اند و به عنوان توزیع کنندگان این محصولات فعالیت دارند. این برنامه میکوشد تا روستاهایی را تحت پوشش قرار دهد که تحت پوشش شبکه های توزیع شرکتهای مختلف قرار ندارند و در نتیجه ساکنان آن‌ها مجبورند قیمت هایی بین 70 تا 300 درصد بیش‌تر از قیمت درج شده بر روی بسته های مایحتاج روزانه را پرداخت کنند؛ قیمتی مازادی که تحت عنوان «تاوان فقر» از آن نام برده می شود. هدف اجتماعی پروژه‌ی «شاکتی آما»، تلاش برای شکستن موقعیت انحصاری واسطه های محلی برای توزیع انواع مایحتاج روزمره در مناطق دور افتاده‌ی هند و در نتیجه کاهش قیمت این محصولات برای ساکنان مناطق دور افتاده است؛ در عین حال که هدف اقتصادی کسب سوددهی مناسب نیز مدنظر مدیران این پروژه قرار دارد. دو مثال فوق در کنار انبوه مثالهای مشابه، نمونه هایی از برنامه هایی هستند که در چارچوب نگاه مدرن به برنامههای فقرزدایی انجام میشوند؛ نگاهی که میکوشد تا برنامه هایی برای توانمندسازی پایدار فقرا، در کنار حفظ عزت نفس آن‌ها طراحی کند.
جمع‌بندی
با توجه به مطالب ارایه شده در این یادداشت و نیز یادداشت پیشین، به نظر می‌رسد که شرکتهای خصوصی ایرانی دارای دغدغه‌های اجتماعی، برای ارتقای بهره‌وری و تأثیرگذاری فعالیت‌های نوع دوستانه‌ی خود، می‌توانند بررسی تجربیات موفق جهانی در این حوزه را، با جدیت بهتری در دستور کار خود قرار دهند. ضمن آن که به طور قطع در فرآیند بررسی پروژه‌های موفق و ارزیابی امکان اجرای آن‌ها در ایران، لازم است حتماً به ویژگی‌های بومی جامعه‌یایران توجه شود.
رویکرد «مسؤولیت اجتماعی شرکت‌ها» (CSR)، از یک طرف میکوشد تا چارچوب تحلیلی منطقی و منظمی برای سازگارسازی انگیزه‌های کسب سود شرکتهای خصوصی با دغدغه‌های اجتماعی آن‌ها فراهم سازد و از طرف دیگر تلاش می‌کند تا روش‌های خلاقانه‌ای را به منظور افزایش بهره‌وری و اثربخشی فعالیت‌های اجتماعی شرکتهای خصوصی، ارایه کند.[1] اکنون پس از شرح کلیاتی در مورد «مسؤولیت اجتماعی شرکت‌ها» در قسمت قبل، در این قسمت به توضیح بیش‌تر در مورد دو نمونه از فعالیت‌های مشهور و موفقی می‌پردازیم که ذیل این عنوان قرار می‌گیرند:
مثال اول:
تجربه‌ی موفق «گرامین بانک» و «محمد یونس» در بنگلادش
«محمد یونس»، اقتصاددان و متفکر بزرگ بنگلادشی، یکی از برجسته‌ترین پیشروان مبارزه با فقر در سطح بین‌المللی محسوب میشود. کوشش‌های مؤثر این اقتصاددان مسلمان بنگلادشی در مبارزه با فقر، باعث گردید که در سال 2006م. جایزه‌ی صلح نوبل به وی اعطا گردد. «محمد یونس» با تأسیس یک مؤسسه‌ی خیریه‌ی غیردولتی با نام «گرامین بانک» (Gramin Bank) توانسته است تا جهش بزرگی در فقرزدایی در بنگلادش ایجاد نماید.[2] «گرامین بانک» بر خلاف باور دولت‌ها و سیستم‌های بانک‌داری موجود، تا به امروز توانسته است بیش از 5 میلیون فقیر بنگلادشی را تحت پوشش قرار دهد که بالغ بر 90 درصد از آنان را زنان سرپرست خانوار تشکیل می‌دهند. مکانیزم حمایتی مورد استفاده‌ی «گرامین بانک»، بر پایه‌ی پرداخت «وامهای خرد» (Micro Credit) برای راه‌اندازی کسب و کارهای کوچک، در کنار ارایه‌ی برنامههای آموزشی قوی به دریافت کنندگان وام‌ها قرار داشته است تا به این ترتیب دریافت کنندگان وام‌ها بتوانند به منظور راه‌اندازی کسب و کارهای کوچک و در عین حال سودآور و در نتیجه خودکفایی مالی تدریجی قرار داشته است.
نکته‌ی جالب توجه آن است که روش‌های خلاقانه‌ی ویژه‌ی مورد استفاده‌ی «گرامین بانک» برای توانمندسازی و نیز ترغیب فقرا به باز پرداخت منظم اقساط وام‌ها، باعث گردیده که نرخ بازپرداخت وامهای یاد شده نزدیک به 96 درصد بوده و به عبارت دیگر تقریباً تمامی اقساط این وام‌ها، رأس موعد مقرر پرداخت میشوند. به این ترتیب، در حال حاضر گرامین بانک تنها بانک ویژه‌ی فقرا در سطح جهان محسوب میشود که فعالیت‌های آن با وجود ماهیت خیریه، تا حد مناسبی سود ده هستند. موفقیت چشم‌گیر گرامین بانک در بنگلادش، موجب شده است که این بنیاد خیریه، هماکنون شعباتی در بیش از 50 کشور دنیا بر پا کند.
ایده‌ها و تفکرات محمد یونس، وی را به یکی از متفکرین بزرگ جهان در حوزه‌ی اقتصاد و تجارت، تبدیل کرده است به نحوی که از نظر مؤسسه‌ی «Thinkers 50»، مؤسسهای که به رتبه بندی متفکرین جهان در این حوزه می‌پردازد، وی هماکنون ششمین متفکر خلاق دنیا در حوزه‌ی اقتصاد و مدیریت محسوب میشود.[3]هم‌چنین کتاب مشهور محمد یونس (با نام Banker to the Poor) که به بررسی تجربه‌ی مدیریت گرامین بانک می‌پردازد (و متأسفانه هنوز به زبان فارسی ترجمه نشده است)، براساس رتبه بندی سایت «آمازون» (بزرگ‌ترین سایت و فروشگاه کتاب در جهان)، هم اکنون در رتبه‌ی پنجمین کتاب پر فروش دنیا در حوزه‌ی «توسعه‌ی اقتصادی» قرار دارد.
مثال دوم:
تجربه‌ی موفق «پراهالاد» و شرکت «هندوستان له‌ور» در هند
«سی. کی پراهالاد»، اندیشمند برجسته‌ی هندی‌تبار و استاد دانشگاه میشیگان، از استراتژیست‌های مشهور در حوزه‌ی «مسؤولیت اجتماعی شرکت‌ها» محسوب میشود. شهرت اصلی او به خاطر ایده‌های خلاقانه‌ای است که با هدف سازگارسازی فعالیت های کارآفرینانه و سودآورانه‌ی شرکتهای خصوصی، با سیاستهای کمک به فقرا ارایه کرده است.
ایده‌ی اصلی «پراهالاد» آن است که مهم‌ترین لطمه‌ی وارده از سوی شرکتهای خصوصی به فقرا، آن است که اکثریت این شرکت‌ها، افراد کم‌درآمد را اصلاً در برنامههای کسب و کار خود در نظر نمی‌گیرند. در نتیجه «پراهالاد» معتقد است که صاحبان کسب و کارهای مختلف، می توانند با اختصاص بخشی از کسب و کار خود به طراحی کالاها و خدمات مورد نیاز فقرا، طراحی شیوه های توزیع مناسب برای رساندن کالاها به مناطق فقیرنشین و نیز بهکارگیری ایده هایی به منظور ایجاد موقعیت های شغلی ویژه‌ی فقرا در شرکت خود، بدون آن که از سود خود بکاهند، به فقرا کمک کنند.[4]
«پراهالاد» در کنار سابقه‌ی آکادمیک درخشان خود، سابقه‌ی فعالیت به عنوان مشاور تجاری تعداد زیادی از شرکت های بزرگ فراملیتی را نیز در کارنامه‌ی خود دارد. علاوه بر این، «پراهالاد» عضو هیأت مدیره‌ی 2 شرکت بزرگ هندی (به نامهای NCR و «هندوستان له‌ور») است که برنامه های فقرزدایی بزرگی را در هندوستان در دست اجرا دارند؛ برنامههایی که هم به لحاظ تجاری و سودآوری موفق بودهاند و هم به لحاظ کمک به فقرا.
شرکت «هندوستان له‌ور» (HLL) که معتبرترین مارک تجاری فعال در زمینه‌ی توزیع انواع مواد غذایی در هند محسوب می شود، چندین سال است که تعدادی از مشاوران خبره را در زمینه‌ی مدیریت و اقتصاد به کار گرفته است تا ایده هایی خلاقانه برای کمک به فقرا، بدون لطمه به سودآوری شرکت، به مدیران شرکت ارایه دهند. یکی از موفقترین ایده هایی که در این زمینه توسط شرکت (HLL) اجرا شده، به تلاش برای مارک دار کردن (Branding) انواع محصولات کشاورزی تولیدی در مناطق روستایی هند مربوط میشود. طبیعتاً وجود یک مارک تجاری معتبر، باعث میشود که بسیاری از محصولات غذایی محلی تولید شده توسط روستاییان، بتواند به قیمت بیش‌تری فروخته شود و در عین حال تولید کنندگان این محصولات، به شبکه‌ی توزیع بسیار وسیعی دسترسی خواهند داشت.
یکی دیگر از پروژه های این شرکت که هدف مشابهی در زمینه‌ی سازگار سازی اهداف سودآورانه‌ی شرکت با دغدغه های اجتماعی کمک به گروه های کم درآمد را در دستور کار خود دارد، تحت عنوان پروژه‌ی «شاکتی آما» در مناطق روستایی دور افتاده‌ی هند اجرا شده است. در چارچوب این پروژه، بالغ بر 50 هزار زن روستایی در روستاهای دور افتاده‌ی هندی به عنوان واسطه ی فروش مستقیم محصولات غذایی (HLL) آموزش دیده اند و به عنوان توزیع کنندگان این محصولات فعالیت دارند. این برنامه میکوشد تا روستاهایی را تحت پوشش قرار دهد که تحت پوشش شبکه های توزیع شرکتهای مختلف قرار ندارند و در نتیجه ساکنان آن‌ها مجبورند قیمت هایی بین 70 تا 300 درصد بیش‌تر از قیمت درج شده بر روی بسته های مایحتاج روزانه را پرداخت کنند؛ قیمتی مازادی که تحت عنوان «تاوان فقر» از آن نام برده می شود. هدف اجتماعی پروژه‌ی «شاکتی آما»، تلاش برای شکستن موقعیت انحصاری واسطه های محلی برای توزیع انواع مایحتاج روزمره در مناطق دور افتاده‌ی هند و در نتیجه کاهش قیمت این محصولات برای ساکنان مناطق دور افتاده است؛ در عین حال که هدف اقتصادی کسب سوددهی مناسب نیز مدنظر مدیران این پروژه قرار دارد. دو مثال فوق در کنار انبوه مثالهای مشابه، نمونه هایی از برنامه هایی هستند که در چارچوب نگاه مدرن به برنامههای فقرزدایی انجام میشوند؛ نگاهی که میکوشد تا برنامه هایی برای توانمندسازی پایدار فقرا، در کنار حفظ عزت نفس آن‌ها طراحی کند.
جمع‌بندی
با توجه به مطالب ارایه شده در این یادداشت و نیز یادداشت پیشین، به نظر می‌رسد که شرکتهای خصوصی ایرانی دارای دغدغه‌های اجتماعی، برای ارتقای بهره‌وری و تأثیرگذاری فعالیت‌های نوع دوستانه‌ی خود، می‌توانند بررسی تجربیات موفق جهانی در این حوزه را، با جدیت بهتری در دستور کار خود قرار دهند. ضمن آن که به طور قطع در فرآیند بررسی پروژه‌های موفق و ارزیابی امکان اجرای آن‌ها در ایران، لازم است حتماً به ویژگی‌های بومی جامعه‌یایران توجه شود.
پی‌نوشت‌ها:
[1]: مراجعه کنید به قسمت قبل این سلسه یادداشت‌ها که در آدرس اینترنتی زیر قابل مشاهده است:
http://borhan.ir/NSite/FullStory/News/?Id=2830
[2]: برای کسب اطلاعات بیش‌تر در مورد «محمد یونس» و «گرامین بانک»، می‌توانید به دو سایت زیر مراجعه کنید:
سایت اختصاصی «محمد یونس» به آدرس:
http://www.muhammadyunus.org
سایت بنیاد خیریه‌ی «گرامین بانک» به آدرس:
http://www.grameen-info.org
[3]: برای آگاهی از این رتبهب ندی میت وانید به سایت زیر مراجعه کنید:
http://www.thinkers50.com/home
[4]: برای آشنایی بیش تر با اندیشه های پراهالاد، می توانید به مقاله‌ی «فقرزدایی به شیوه‌ی کارآفرینانه و سودآور» مراجعه کنید که در صفحات 28 و 29 روزنامه‌ی دنیای اقتصاد (چهارشنبه 7 اردیبهشت 1390) منتشر شده است:
http://www.donya-e-eqtesad.com/Default_view.asp?@=251062
هم‌چنین می‌توانید به مقاله‌ی «فرصت‌های کسب و کار در قعر هرم اقتصادی» مراجعه کنید که در صفحات 28 و 29 روزنامه‌ی دنیای اقتصاد (چهارشنبه 30 آذر 1390) منتشر شده و در آدرس اینترنتی زیر قابل مشاهده است:
http://www.donya-e-eqtesad.com/Default_view.asp?@=282483
به علاوه ترجمه‌ی مشهورترین کتاب پراهالاد با عنوان «ثروت در پایه‌ی هرم» (مترجم: فضل... امینی)، در سال 1386 از سوی نشر «فرا» منتشر شده است.
[1]. محمد یونس، سخنرانی مراسم دریافت جایزه‌ی نوبل، اسلو، دسامبر 2006میلادی.
منبع : برهان
