مؤسسه "مرکز بلفر" وابسته به دانشگاه "هاروارد" آمریکا طی گزارشی، 5 سوال و جواب را در خصوص توافق هسته‌ای مطرح کرده است: مقامات ارشد کابینه اوباما چند هفته پیش در کنگره حضور پیدا کردند تا از توافق هسته ای اعلام شده ایران در 14 ژوئیه، دفاع کنند. این توافق که به اتفاق آرا مورد تایید شورای امنیت سازمان ملل قرار گرفت، موج عظیمی از انتقادها را از سوی جمهوری خواهان برانگیخته است. دموکرات های کلیدی مجلس سنا هم نسبت به این توافق بدبین هستند.

توافق هسته‌ای ایران 101: پاسخ به پنج سؤال بزرگ

کنگره تا 17 سپتامبر فرصت دارد توافقی را بررسی کند و رأی دهد که آیا در ازای محدودیت های شدید بر برنامه هسته ای ایران، تحریم های بین المللی علیه این کشور را لغو می کند یا نه. چنانچه قانون گذاران توافق را تایید کرده یا هیچ اقدامی انجام ندهند (عدم انجام اقدام، با توجه به اختلاف نظر در خصوص این مسئله، یک احتمال است)، رئیس جمهور می تواند تحریم های مورد تصویب کنگره علیه ایران را لغو کند. برای اینکه قانون گذاران مانع از لغو تحریم ها علیه ایران شوند، اکثریت دو سوم آرا در هر دو مجلس نمایندگان و سنا لازم است.

ما در این گزارش می‌خواهیم به 5 مورد از مهمترین سوالاتی که قانون گذاران و سایرین در طول بررسی توافق از سوی کنگره مطرح می کنند، پاسخ بدهیم.

سؤال 1: اینطور نیست که تمام بازرسی ها "هرکجا، هر زمان" باشند. این مسئله تا چه اندازه جدی است؟

بازرسان، دسترسی 24 ساعته به سایت های هسته ای اعلام شده ایران نظیر معادن اورانیوم و تاسیسات هسته ای موجود خواهند داشت. اما به سایت های اعلام نشده مشکوک نظیر تاسیسات نظامی، تنها "دسترسی مدیریت شده" خواهند داشت. از 24 روز قبل باید درخواست انجام بازرسی به اطلاع ایران رسانده شود. این مدت به اندازه ای زیاد است که ایران می تواند فعالیت های خود در زمینه ساخت بمب هسته ای را پاکسازی کند. این در حالی است که حامیان توافق پاسخ می دهند که ماهواره ها بر هرگونه جابه جایی در سایت مشکوک در طول این مدت 24 روز نظارت خواهند داشت و این فن آوری می تواند جابه جایی حتی ذره ای از مواد هسته ای را ردیابی کند.

"لورا راک وود" مدیر اجرایی مرکز خلع سلاح و عدم گسترش سلاح هسته ای وین، که از سال 2003 تا نوامبر 2013 در مذاکرات شرکت داشت، می گوید: "احتمالا دو طرف این بحث، تا اندازه‌ای درست می‌گویند."

برخی کارشناسان تمرکز بیش از اندازه ای بر مسئله دسترسی 24 ساعته دارند. "ویلیام توبی" کارشناس امور منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، منتقد توافق و عضو اندیشکده مرکز علوم و امور بین الملل بلفر در شهر کمبریج ایالت ماساچوست می گوید: "منتقدان و طرفداران بر اهمیت بازرسی های "هر زمان، هر کجا" بیش از حد تاکید دارند. مهمتر این است که ایران اعلامیه کاملی در خصوص فعالیت های هسته ای آشکار و پنهانش در گذشته و حال ارائه کند که مورد تایید بازرسان باشد، نه فقط وعده انجام این کار را بدهد."

"ویلیام توبی" عضو اندیشکده مرکز علوم و امور بین الملل بلفر و منتقد توافق

حامیان توافق می گویند: "ماهیت چند لایه ای رژیم بازرسی ها به این رژیم قدرت می بخشد، به این معنا که فرایند بازرسی‌ها به هیچ جنبه خاصی محدود نیست." به علاوه "چنانچه ایران مانع از دسترسی بازرسان شود یا به نحوی توافق را نقض کند، آمریکا می تواند بصورت یکجانبه تحریم های سازمان ملل را از سر گیرد."

سؤال 2: لغو تحریم تسلیحاتی علیه ایران چه می شود؟

بسیاری از قانون‌گذاران، از این مسئله تعجب کرده اند که توافق، تحریم تسلیحاتی سازمان ملل علیه صادرات تسلیحات متعارف به ایران را بعد از 5 سال و همچنین علیه انتقال فن آوری موشک های بالستیک را بعد از 8 سال لغو می کند. به گفته دولت "در اصل، محدودیت ها به عنوان انگیزه ای برای رسیدن به یک توافق هسته ای وضع شده بودند." بنابراین از دید دولت، آمریکا اکنون که توافق حاصل شده، کار خوبی کرده که تحریم‌های کنونی را تمدید کرده است.

منتقدان با این استدلال مخالف هستند. سناتور "جان باراسو" نماینده "وایومینگ" در برنامه "فاکس نیوز یکشنبه" گفت: "به عقیده من این امتیاز دقیقه نودی... که اجازه می دهد روسیه موشک های بالستیکی را به ایران بفروشد که هم می تواند به کشورهای همسایه آسیب برساند و هم به آمریکا، یک اشتباه محض بود."

دیگر قطعنامه های سازمان ملل که انتقال تسلیحات ایران را به گروه هایی نظیر حزب الله ممنوع می‌دارند، همچنان لازم الاجرا خواهند بود، درست مانند تحریم خود آمریکا علیه انتقال فن آوری موشک های بالستیکی.

"دارلی کیمبال" مدیر اجرایی انجمن کنترل تسلیحات در واشنگتن، که حامی توافق است می گوید: "اینکه بخواهیم در خصوص مسئله موشک های بالستیکی بر روسیه تمرکز کنیم، اقدام بیهوده و بی ربطی است. روسیه فن آوری موشک های بالستیک را که نگرانش هستیم برای ایران فراهم نخواهد کرد. تا جاییکه می دانیم چین هم دست به چنین اقدامی نخواهد زد. کشوری که بیش از همه باید نگرانش باشیم و کسی به آن اهمیتی نمی دهد، کره شمالی است." آقای کیمبال در وهله نخست مسئله اثربخشی قطعنامه های سازمان ملل را زیر سؤال می برد. او می گوید: "مخلص کلام این است که باید در زمینه کنترل موثر و جلوگیری از صادرات، سخت تلاش شود."

"دارلی کیمبال" مدیر اجرایی انجمن کنترل تسلیحات و حامی توافق

سؤال 3: آیا لغو تحریم ها میلیاردها دلار در اختیار ایران قرار می دهد تا صرف فساد در منطقه کند؟

اوباما در کنفرانس مطبوعاتی خود اذعان کرد: "ایران حدودا 100 میلیارد دلاری که بعد از لغو تحریم ها آزاد می شود را صرف اقتصاد آسیب دیده اش می کند." سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا نیز می‌گویند: "حسن روحانی رئیس جمهور ایران، باید با این مبلغ، وعده های کمپین اقتصادی اش را محقق سازد."

هرچند اوباما به این مسئله اذعان داشت که "احتمال دارد ایران هزینه های بیشتری صرف فعالیت های منطقه ای و نظامی خود کند که این تهدیدی برای آمریکا و متحدانش محسوب می گردد." اما وی در ادامه افزود: "چنین صرف هزینه‌ای، صحنه بازی را تغییر نخواهد داد." طبق مطالعه مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌الملل (اتاق فکری در واشنگتن) ایران برای رسیدن به برخی از متحدان آمریکا در منطقه راه درازی در پیش دارد.

"آنتونی کوردزمن" کارشناس امنیت ملی در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌الملل می نویسد: "کشورهای خلیج ]فارس[ در زمینه سلاح های متعارف، برتر از ایران هستند هرچند نه از نظر نیروی نظامی. آمریکا مدرن ترین تسلیحات موجود در جهان را به این کشورها ارسال کرده و می کند."

سؤال 4: آیا این توافق مسلح شدن ایران به سلاح هسته ای را به تعویق می اندازد؟

منتقدان خشمگین هستند از اینکه توافق به ایران اجازه می دهد زیرساخت های هسته ای خود را حفظ کند (هرچند به میزانی اندک) و اینکه توافق؛ صرفا به صورت موقتی برنامه هسته ای ایران را متوقف می سازد. آقای "توبی" که می گوید مسئله محدودیت زمانی "بزرگ ترین نگرانی" وی در خصوص توافق است، اشاره دارد به اینکه "اگر فاصله دو ماهه ایران از سلاح هسته‌ای، الآن قابل قبول نیست، چرا 10 یا 15 سال دیگر قابل قبول است؟"

کیمبال در دفاع از توافق توضیح می دهد: "این توافق، مدت زمانی که ایران می تواند یک بمب هسته ای بسازد را از حدود 2 ماه در حال حاضر به 12 ماه یا بیشتر برای یک دوره زمانی حداقل 13 ساله افزایش می دهد. زمان "گریز" برای ساخت بمب می تواند بعد از آن زمان، به کمتر از یک سال کاهش یابد، اما موانع دیگر اجازه چنین اقدامی را نخواهند داد." آن موانع شامل محدودیت 15 ساله بر ذخیره سازی اورانیوم با غنای پایین توسط ایران، نظارت بر تولید سانترفیوژ به مدت 20 سال و نظارت بر معادن و کارخانه های اورانیوم به مدت 25 سال می شوند."

"آنتونی کوردزمن" کارشناس امنیت ملی در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌الملل

کیمبال می گوید: "از آنجا که ایران دانش کافی در خصوص فعالیت های هسته ای دارد امکان دور ساختن کامل ایران از قابلیت هسته ای ممکن نیست."

در پایان، "راک وود" که زمانی وکیل ارشد پادمان در آژانس بین المللی انرژی اتمی بود می گوید: "جهان، ایرانی را که برای یک دوره زمانی هرچند محدود از دستیابی به بمب هسته ای بازداشته شود، به ایرانی که دارای یک برنامه هسته ای نامحدود باشد، ترجیح می دهد."

سؤال 5: آیا مذاکره کنندگان می توانند پای میز مذاکره برگشته و به یک توافق سخت تر دست یابند؟

جمهوری خواهان، کنگره را تشویق می کنند تا توافق را رد کرده و از رئیس جمهور بخواهد به میز مذاکره بازگشته و توافق سخت گیرانه تری را مورد مذاکره قرار دهد. آنها می گویند: "اوباما، مخصوصا اگر کنگره تحریم های بیشتری وضع کند، در موضع قوی تری برای مذاکره قرار خواهد داشت." "توبی" هم می گوید: "کشورها باید در خصوص مسائل به این مهمی صبر پیشه کنند و بازگشت به میز مذاکره اقدام درستی خواهد بود."

اما دیگر کارشناسان می گویند ممکن است وضع از این هم بدتر شود. آنها می گویند: "اگر کنگره توافق را رد کند، اتحاد بین المللی در خصوص تحریم ها گسسته خواهد شد. کشورهایی که موافق محدود کردن ایران هستند اما به شدت به نفت این کشور نیاز دارند، زیربار نخواهند رفت، درست مانند کشورهایی که می خواهند با ایران داد و ستد داشته باشند."

به این ترتیب، توافق موقت که ضمن در جریان بودن مذاکرات، فعالیت هسته ای ایران را محدود می‌کرد، از درجه اعتبار ساقط می‌شود و ایران آزاد خواهد بود برنامه هسته ایش را اجرا کند و این وضعیت منتهی به پاسخ نظامی یا حتی جنگ خواهد شد.

کیمبال درباره تصمیم به بازگشت به میز مذاکره می‌گوید: "ما با یک دنیا مشکلات مواجه خواهیم شد." "راک وود" هم در تأیید این حرف می گوید: "فکر نمی کنم قادر باشید ایرانی ها را مجددا به پای میز مذاکره بکشانید. این یک مذاکره بود. یک مذاکره موفق، مذاکره ای است که دو طرف بتوانند در بلند مدت از آن حمایت کنند، نه این‌که فقط یک طرف برنده باشد، چرا که توافق در این وضعیت، دوامی نخواهد داشت."