به گزارش مشرق، همه انقلاب‌ها با شعار هایی علیه وضعیت نامطلوب موجود و ترسیم وضع آرمانی همراه بوده‌اند؛ مثلاً در انقلاب کبیر فرانسه، شعار "آزادی، برابری، برادری" سر می‌دادند و یا بلشویک‌ها در انقلاب روسیه، "تمام زمین‌ها برای دهقان‌ها" را از شعارهای اصلی خود قرار داده بودند. ایران معاصر نیز به جهت بروز قیام‌ها و انقلاب‌هایی که داشته، با شعارهای مختلفی همراه بوده که در جریان انقلاب اسلامی از لحاظ کمی و کیفی به اوج خود می‌رسد، تا جایی که در برخی از پژوهش‌ها، بیش از چهارهزار شعار گردآوری شده است.
بیشتر بخوانید:
شعارهای راهپیمایی یوم‌الله ۲۲ بهمن اعلام شد
چگونه "حکومت نظامی" در ۲۱ بهمن ۵۷ شکست خورد؟
وجود چندین هزار شعار در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، ذهن را درگیر این مسئله می‌کند که آیا این شعارها خاستگاهی منطقی و برخواسته از آرمان‌های مردم داشته و یا صرفاً تخلیه هیجان‌های انقلابی بوده است؟ و اینکه در تحلیل عوامل قیام مردم ایران علیه رژیم پهلوی، چه میزان این شعارها مؤثرند و ما را به حقیقت نزدیک می‌کنند؟ پیش از بررسی جایگاه این شعارها در جامعه شناسی انقلاب اسلامی، خوب است نگاهی به پیشینه استفاده مردم ایران از ابزار شعار برای تحقق مطالبات خود داشته باشیم.
حزب توده، شعار را در ایران رواج داد
خسرو معتضد، مورخ تاریخ معاصر ایران درباره پیشینه شعار در ایران گفت: "شعار دادن از زمان مشروطه در ایران وجود داشت، اما حزب توده در دهه ۲۰ شعار دادن، شعارنویسی و عکس کشیدن را گسترش داد. مثلاً عکس کارگر با داس و چکش، یا شعار "استثمار کارگر بس است" از نمونه فعالیت آنها بود. البته حزب توده هم از کشورهای خارجی ازجمله آلمان و شوروی یاد می‌گرفت. همچنین در دوره ملی شدن صنعت نفت، چون مردم، شرکت نفت انگلیس را عامل همه بدبختی‌های خود می‌دانستند، همه شعارها علیه شرکت نفت و به نفع دکتر مصدق و ملی شدن صنعت نفت بود."
تعریف شعارهای انقلابی
باید دانست هر جمله و عبارتی را نمی‌توان شعار به‌حساب آورد. ماهیت شعارهای انقلابی نه فقط برپایه شور و احساسات مبارزه، بلکه بر اساس نقد وضعیت موجود و طرح مطالبات مردم شکل می‌گیرد. محمدحسین پناهی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی، در تعریف شعار می‌نویسد: «شعار انقلابی عبارتی نسبتاً موزون، ساده و عامه‌فهم است که بتواند دسته‌جمعی ادا شود و با تکیه بر عواطف و احساسات توده‌ای، ارزیابی مثبت یا منفی از وضع موجود یا وضع آرمانی و یا شخصیت‌های سیاسی آنها ارئه دهد .»[۱]
برخی معتقدند شعارهایی که در آستانه انقلاب مطرح می‌شدند، براساس هیجانات و احساسات شکل می‌گرفته، بنابراین نمی‌توانند تحلیل دقیقی از اهداف مردم درباره مبارزه ارائه دهند.
بنابر این تعریف، شعارهایی نظیر «آب قم شوره، چشم شاه کوره» یا «ازهاری بیچاره، بازم میگی نواره» از محل بحث ما خارج است. گرچه این شعارها نیز نمایان‌گر انزجار مردم از شاه است، اما بیش از آنکه منطبق با وجه عقلانیت انقلابی باشند، از وجه احساسی انقلاب نشأت گرفته‌اند.
باید به این نکته نیز توجه شود که شعارهای انقلابی صرفاً بیانگر خواسته‌های مردم نیستند و فقط ارزش نظری و جامعه‌شناسانه ندارند، بلکه در راستای پیروزی انقلاب‌ها و تحقق خواسته‌های مردم نیز مؤثرند.
مهدی محسنیان راد، جامعه‌شناس و استاد علوم ارتباطات، می‌گوید: "تأثیرگذاری شعارها، یک تئوری مبتنی بر شرایط روانی است. وقتی شعاری داده می‌شود و من و شما هم آن را تکرار می‌کنیم، این تکرارها یک نظمی ایجاد می‌کند و نظم، قدرت اجتماع را افزایش می‌دهد و قدرت جمعی، فردیت را کاهش می‌دهد و زمانی که فردیت کم شود، بستر تحقق خواسته‌ها و مطالبات جامعه افزایش پیدا می‌کند."
آیا شعارها فقط برخواسته از هیجان‌اند؟
مهم‌ترین مسئله درباره شعارهای انقلاب اسلامی، اثبات هدفمند بودن بخشی از شعارها و منشأ حقیقی داشتن آن است. برخی معتقدند شعارهایی که در آستانه انقلاب مطرح می‌شدند، براساس هیجانات و احساسات شکل می‌گرفته، بنابراین نمی‌توانند تحلیل دقیقی از اهداف مردم دربار مبارزه ارائه دهند.
مهدی محسنیان راد یکی از کسانی است که چنین عقیده‌ای دارد. او گفت: "با توجه به اینکه انقلاب شرایط هیجان‌زده‌ای دارد، نباید این شعارها را خیلی به‌صورت یکسری بیانیه‌های رسمی مطابق با آرمان‌های ملت نگاه کرد. ممکن است این شعارها انعکاس آن احساسات باشند. این شعارها تا حدودی خودجوش بوده و براساس امیال مردم به وجود می‌آمد و از طرف اتاق فکر خاصی غالباً هدایت نمی‌شد."
اما بررسی شعارهای انقلاب و دسته‌بندی‌هایی که انجام‌شده، ما را به نتیجه‌ای متفاوت می‌رساند. در ادامه به بررسی چند گروه از شعارهای مردم در سال‌های انقلاب می‌پردازیم. این تقسیم‌بندی با استفاده از کتاب "جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی" تألیف محمدحسین پناهی انجام می‌شود. پناهی در این کتاب ۴۱۵۳ شعار گردآوری کرده و از این حیث تحقیقی جامع و متقن درزمینه جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب به‌حساب می‌آید.
مهم‌ترین شعارهای انقلاب اسلامی
۱. انزجار از سلطنت و نظام پهلوی: باوجود بیش از هشت‌صد شعار در این خصوص، تنفر مردم از نظام وقت و تلاش برای تغییر حکومت را باید مهم‌ترین مطالبه مردم در آن سال‌ها عنوان کرد. عقلانیت سیاسی مردم به درجه‌ای از بلوغ رسیده بود که دیگر نظام مبتنی بر سلطنت را نمی‌پذیرفتند و مشکلی فراتر از شخص محمدرضا پهلوی داشتند."نظام شاهنشاهی، سرچشمه فساد است" نمونه‌ای از انزجار مردم از نفس و ذات سلطنت است.
همچنین سیاست‌های کلان رژیم پهلوی نیز از نگاه مردم دور نمانده بود و با شعارهایی نظیر"انقلاب سفید گندش درآمد، رژیم پهلوی عمرش سرآمد" یکی از مهم‌ترین اقدامات شاه که خیلی هم به آن مباهات می‌کرد را زیر سوال می‌بردند.
برخلاف تحلیل‌هایی که گروه‌های چپ از علت قیام مردم ارائه می‌دهند و وضعیت بد اقتصادی را عامل قیام مردم معرفی می‌کنند، آمارهای موجود حاکی از آن است که فقط ۰.۸ درصد از هشصد شعار ضد نظام پهلوی، به وضعیت بد اقتصادی مربوط است. تنفر مردم از حکومت وقت به‌قدری زیاد بوده که گاهی گفته می‌شد:"نفت نمی‌خواهیم، نان نمی‌خواهیم، جز مرگ شاه هیچ نمی‌خواهیم"
بسیاری از شعارهای مردم جامه عمل پوشیده‌اند و موضوعاتی نظیر انحلال سلطنت، استقلال از بیگانه، کوتاه شدن دست اجنبی و… محقق شده است، اما برخی از این آرمان‌ها نیز متأسفانه یا به‌درستی تحقق پیدا نکرده‌اند و یا پایبندی به آن کم‌رنگ شده است.
۲. شعارهای مربوط به نظام آرمانی: بیش از هفت‌صد شعار در این موضوع به ثبت رسیده است. این‌گونه نبوده که مردم فقط حکومت وقت را نخواهند و نسبت به آینده هیچ وضعیت روشنی نداشته باشند؛"هدف نهایی، جمهوری اسلامی"، وضعیت مطلوبی بود که مردم برای آن مبارزه می‌کردند؛ حکومتی که در آن استبداد از بین رفته؛ "مرگ بر استبداد، درود بر آزادی" و مردم نگران گذران زندگی خود نباشند؛"نان، مسکن، آزادی".
۳. شیوه مبارزه و ضرورت رهبری: یکی دیگر از مواردی که هدفمند بودن شعارها را ثابت می‌کند، توجه مردم به شیوه‌های مبارزه است. شعار"وحدت بی رهبری، منطق دشمنان است"، نشان می‌دهد مردم می‌دانستند که تنها راه پیروزی وجود رهبری مقتدر است و بدون آن قیام با شکست مواجه خواهد شد.
جالب است که بیش از هفتاد شعار، پیرامون رهبری امام خمینی (ره) وجود داشته؛ از شعارهای معروف در این زمینه می‌توان به"نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه" و یا"هم مرجعی، هم رهبری خمینی" اشاره کرد.
۴. ضرورت استقلال و کوتاه شدن دست اجنبی: شاید مهم‌ترین شعار انقلاب "استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی" باشد که استقلال سیاسی از کشورهای سلطه را دنبال می‌کند. مردم از نفوذ و استعمار قدرت‌های غرب و شرق عالم خسته شده بودند که دراینباره شعارهای علیه آمریکا بیش از کشورهای دیگر به چشم می‌خورد؛ چنانکه گفته می‌شد: "این حرف ملت ماست، عامل هر توطئه آمریکاست آمریکاست"
باید برای تحقق و حفظ شعارهای ملت تلاش کرد
"شعارهای انقلاب را باید حفظ کرد؛ این یکی از هدف‌ها است…شعارها هدف‌ها را نشان می‌دهند، شعارها راه را به ما نشان می‌دهند…"
با پذیرش این مطلب که درصد بالایی از شعارهای انقلاب صرفاً مبتنی بر احساسات نبوده و خاستگاهی حقیقی از مطالبات منطقی مردم داشته، باید تحقق این شعارها در طول این چهل سال مورد ارزیابی قرار بگیرند. واضح است که بسیاری از شعارهای مردم جامه عمل پوشیده‌اند و موضوعاتی نظیر انحلال سلطنت، استقلال از بیگانه، کوتاه شدن دست اجنبی و… محقق شده است، اما برخی از این آرمان‌ها نیز متأسفانه یا به‌درستی تحقق پیدا نکرده‌اند و یا پایبندی به آن کم‌رنگ شده است. به‌طور مثال وضعیت معیشتی مردم که گاهی در شعارها منعکس می‌شد و یا از طرف مسئولین وعده داده می‌شد، هنوز به شرایط پایداری نرسیده و یا تشکیل حکومت و کشور اسلامی به عنوان یکی از اصلی‌ترین خواسته‌های مردم، هنوز به طور کامل محقق نشده و در مرحله سوم از تئوری "تمدن نوین اسلامی" قرار گرفته که باید برای پیشبرد آن تلاش کرد.
مقام معظم رهبری درباره اهمیت حفظ شعارهای انقلاب می‌گوید: «شعارهای انقلاب را باید حفظ کرد؛ این یکی از هدف‌ها است…شعارها هدف‌ها را نشان می‌دهند، شعارها راه را به ما نشان می‌دهند، شعارها مثل علامت‌هایی هستند که در راه می‌گذارند برای اینکه انسان راه را اشتباه نکند.»
بنابراین باید مراقب باشیم هم شعارهایی که محقق شده، محفوظ بمانند و هم برای تحقق شعارهایی که هنوز به‌طور کامل محقق نشده، تلاش کنیم.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] کتاب "جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی"، ص ۳۹
منبع: تبیان
