گروه فرهنگی مشرق ـ "عباس صالح مدرسه‌ای" بر فیلمسازی مستند تمرکز کرده است اما او علاوه بر این، نویسنده و پژوهشگر نیز هست و تا سال 1380 فقط فیلم‌های داستانی می‌ساخت. فهرست فیلم‌ها و کتاب‌های یازده‌گانه او در این مختصر نمی‌گنجد (به انتهای متن مراجعه کنید). مشهور‌ترین اثر وی «پیامبران سرزمین ما» است که در سال 1372 به عنوان یک سلسله مقاله علمی در جراید منتشر شد و در نهایت به تولید یک مستند فاخر انجامید که در جشنواره‌های داخلی و خارجی جوایزی را کسب کرد و بارها ازشبکه‌های مختلف تلویزیونی به نمایش درآمد.

مستند «میراث جاودان» آخرین ساخته اوست و این کارگردان را در سکوتی سه‌ساله قرار داده بود. به این بهانه با وی گفت‌وگو کردیم.



چه شد که سراغ ساخت فیلمی درباره تاریخ شهر قم رفتید؟
قم شهری باستانی است، بنابراین تصمیم گرفتم تاریخ قم را از منظر یک مستندساز کالبدشکافی کنم و زیبایی‌های حال و گذشتۀ آن را به تصویر بکشم. اغلب مردم ایران، شهرت قم را تنها در زیارتی بودن آن می‌دانند و در نگاه اول آن را استانی کویری با کمترین تنوع زیستی تصور می‌کنند، حال آنکه با سفری به گذشته و وقایع تاریخی آن، مطالبی بکر به دست می‌آید که توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کند.
 
از مجموعه مستند «میراث جاودان» بگویید.
 
حدود سه سال پیش به همت اداره کل سیمای استان‌ها، طرحی به نام نهضت مستندسازی مطرح شد که قرار بود طی آن مستندهایی با سازوکار بهتری نسبت به آنچه پیش‌تر در حوزه‌ فیلمسازی مستند در جریان بود، تولید شود. مجموعه "میراث جاودان" در این قالب از سوی شبکه نور مطرح شد. ابتدا قرار بود مجموعه‌ای 9 قسمتی باشد در موضوعات تاریخ، بوم‌شناسی، مردم‌نگاری و مشاهیر استان قم. اما در نهایت به چهار قسمت تقلیل پیدا کرد. بنابراین ما ناگزیر بودیم موضوعات دیگر را نز به گونه‌ای در همین قسمت‌ها بگنجانیم.
 
فیلم‌سازی عموماً اقتضائات خاصی را پیش می‌آورد.
 
بله. گاهی به دلیل بودجۀ اندک، صحنه‌ها کوتاه می‌شوند و گاهی به دلیل فشردگی زمان تولید، از کیفیت کاسته می‌شود. من در میان آثارم تلاش کرده‌ام فقط به اقتضائات پروژه فکر کنم تا مضایقی که از بیرون به آن تحمیل می‌گردد در محتوا و شکل آن تاثیر منفی نگذارد. بنابراین با راهنمایی مشاور پروژه از این چهار قسمت، سه قمست را به تاریخ  قم اختصاص دادم.


در مورد فرم و قالب فیلم‌های مستند تاریخی به خصوص آنچه که به غلط به ساختار فیلم‌های مستند تلویویونی مشهور شده‌اند، با شما موافقم. به این معنی که عموماً ساختار این گونه فیلم‌ها بر نریشن صرف استوار شده و معمولاً اطلاعات کم‌اهمیتی را با جزئیات زیاد ارائه می‌کنند. اما به نظرم نگاه به تاریخ، باید نگاهی پرسشگرانه باشد. باید روابط علت و معلول موضوعات جست‌وجو شود و به این طریق درام مستتر در هر پدیدۀ تاریخی نمایش داده شود.
 
ما در نگاه تاریخی به قم همین روش را دنبال کردیم. یعنی تلاش کردیم تا دلایل وقوع حوادث برهه‌های تاریخی را بیابیم و آنها را به نمایش بگذاریم. رسیدن به این مقصود نیازمند تحقیقات گسترده و بررسی موازی وقایع تاریخی در آن منطقه و در تاریخ کشورمان بود.
 

فیلم شما نشان می‌دهد که تحقیقات خوبی در پشت آن وجود دارد؛ از ذکر وقایع خوب تاریخی تا استفاده از تصاویر دیده‌نشدۀ آرشیوی.
 
بیشترین زمان تولید فیلم، صرف تحقیقات و جمع‌آوری اسناد مختلف شد که با مشقت نیز همراه بود. ما در هر واقعه تاریخی به دنبال روایت دراماتیک آن بودیم و سعی کردیم این روایت را از دل هر حادثه‌ای بیرون بکشیم و امیدوارم موفق شده باشیم. روند حوادث فیلم، مخاطب را تا انتها با خود همراه می‌کند.

چرا سه قسمت به تاریخ اختصاص دادید؟ این تقسیم‌بندی چگونه به دست آمد؟
 
با مطالعه دقیق دوره‌های تاریخی متوجه سه دورۀ مهم تاریخی در قم شدیم و هر دوره را در یک قسمت سی دقیقه‌ای مطرح کردیم:
1. دورۀ پیش از تاریخ تا ورود اسلام
2. دوره اسلامی تا انتهای عصر صفوی
3. دوره افشاریه تا انقلاب اسلامی
 
واقعاً قم، تاریخ پیش از اسلام دارد؟
 
بله. شکل امروزی قم، گونه‌ای از تمدن کهن قمرود است و عناصری را از روزهای اولیه حضور تمدن در خود حفظ کرده است. حتی اولین نیایشگاه‌های باستانی در فلات ایران در این منطقه ساخته شده. لذا عجیب نیست اگر قم امروزه شهری مذهبی است. یافتن خط ارتباط این پدیده‌ها و نمود آنها تا طلوع اسلام در این خطه قسمت اول از فیلم را شامل شد.


قسمت سوم که در جشنواره عمار رونمایی شد خوش‌ساخت و محققانه بود.
 
در این قسمت به حمله افغان‌ها و برآمدن افشاریه و کشورگشایی‌های نادر پرداخته‌ایم که تأثیراتی در منطقه داشت که زمینه‌ساز ظهور قاجار شد. این طایفه نیز به مانند صفویان در توجه به شهر قم مؤثر بودند. شاید تا سال‌ها کالبد شهر قم محصول تأثیرات قاجاریه بر شهر بوده و در آخر نقش بی بدیل قم و مردمانش در ایجاد و به ثمر نشاندن حرکت‌های اجتماعی معاصر، از جنبش تنباکو گرفته تا انقلاب اسلامی، می‌توانست پایان‌بخش تاریخ در مجموعه «میراث جاودان» باشد.
 
قسمت‌ آخر را به چه موضوعاتی اختصاص داده‌اید؟
 
قسمت چهارم به اقلیم قم توجه کرده است. در این قسمت مناطق جغرافیایی قم، پوشش گیاهی، جانوری و زیستگاه‌های طبیعی‌اش را مورد مطالعه قرار دادیم. 
 
در تصور عامه، قم استانی کویری و لم‌یزرع است اما گویا شما سعی کرده‌اید تصویر بهتری از این منطقه بدهید.
 
در نگاه اول همینطور است که اشاره کردید. قم کویرهای گسترده‌ای دارد و طبیعت و زیبایی‌هایش دیده نشده و پوشش جانوری‌اش کمتر مورد مطالعه یا موضوع فیلم‌های مستند قرار گرفته است. قم دارای مناطق کوهستانی در جنوب و جنوب غربی است.


این عرصه، گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری را در خود جای داده است. یوز آسیایی از حیوانات نادر و رو به انقراضی است که یکی از معدود زیستگاه‌هایش در فلات ایران و خصوصاً استان قم واقع است. و گونه‌های متنوع گیاهان کوهی که بیشتر کاربرد دارویی دارند. منطقه ‌بی‌نظیر پلنگ‌دره از مناطق منحصر به فردی در کشور است که محققان و زیست‌شنان صاحب‌نامی در آنجا دوره‌های مطالعاتی خود را می‌گذرانند.
پارک ملی کویر یکی از مهمترین مناطق حفاظت‌شدۀ کشور، در این استان قرار دارد و یکی از مهمترین مراکز ذخیره طبیعی گاز در ایران در اینجا واقع شده است. به نظرم اطلاعات اندکی از این استان در میان مردم وجود دارد. عموماً قم را با سوهان و زیارتگاه‌هایش می‌شناسند. اما بد نیست بدانید قم نفیس‌ترین قالی‌های دست‌بافت را هم تولید می‌کند، همچنین در اینجا محصولات نفیس چوبی و سفالی تولید می‌شود.
 
مگر قصد دارید این مجموعه را ادامه دهید؟
 
البته، همانطور که پیش‌تر عرض کردم، این مجموعه‌ای در 9 قسمت بود که متاسفانه به دلایلی به چهار قسمت تبدیل شد. شاید بتوان درباره بزرگترین کتابخانه کتب‌ خطی یعنی کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی نجفی فیلم ساخت. این کتابخانه معدنی از منابع علمی، سفرنامه‌ها و تحقیقات است که به تنهایی می‌تواند موضوع چندین مستند قرار گیرد و تنوع قومیت‌های مستقر در قم امروز، سکونت افراد زیادی از سایر ملل در این شهر و تنوع و همزیستی این فرهنگ‌ها در کنار هم موقعیت منحصر به فردی برای قم ایجاد کرده است که هریک می‌توانند موضوع فیلم‌های مستند جذابی باشند.
 
شما مستندهایی ساخته‌اید که کمتر فیلمسازی به دنبال ساخت و تولید آنها بوده است؛ انتخاب مضامینی چون زندگی و یا مرگ، تولید فیلم‌های مستندی که فاقد منابع تصویری‌اند و انتخاب موضوعاتی پرچالش که به شهامت و بی‌پروایی نیاز دارند.


من از حوزه نویسندگی و تحقیق پا به سینما گذاشتم. لذا تحقیقات سینمایی برایم اهمیت خاصی دارد. در دنیای رو به توسعه اهمیت پژوهش و ثبت و ضبط اسناد غیر قابل انکار است و مستندسازی نیز چون با استناد و سندیت سروکار دارد برای من جذاب و کاربردی است. یکی از نشانه‌های رشد فرهنگ عمومی در یک کشور، اقبال مردم به فیلم‌های مستند و واقعیت‌های عینی است. باید سعی کنیم مردم را بیش از قبل به این حوزه علاقمند کنیم.


ـ متولد همدان
ـ روزنامه‌نگار، نویسنده، فیلمساز


ـ گزیده فیلم‌های داستانی: «آرزو»؛ «فرار»؛ «بليط اتوبوس»؛ «كيف پول»؛ «زنگ تفريح»؛ «لحظه‌هاي دير»؛ «رويش سبز»؛ «فكر بلبل همه آنست...»؛ «آبي قرمز»؛ «بي‌نام و نشان».

ـ گزیده فیلم‌های مستند: «نشان از بي‌نشان‌ها» ؛ «دارالشفاء»؛ «پيامبران سرزمين ما»؛ «مردي از آسمان»؛ «از خاك تا افلاك»؛ «آهنگ ابديت»؛ «منتظر تا صبح فردا»؛ «خطوط زرين»؛ «نامه‌اي به مقصد بهشت»؛ «تنها تو براي هميشه‌اي»؛ «شور و سُرور»؛ «من و ناصر»؛ «آواي عشق»؛ «پايان تنهايي»؛ «مشق تعزیه»؛ «راز آشکار»؛ «بودن در بی نهایت»؛«پرده آخر»؛ «مجموعه امام‌زادگان تهران»؛ «مجموعه فرصت»؛ «خورشيد مصر» (پشت صحنۀ سریال یوسف پیامبر ع)؛ و «چند ركعت عشق (مستند سينمايي)».

ـ کتاب‌ها: تابستان امسال، چکمه و تازیانه، دختر، تابستان 57، جایی که هیچکس نیست، زنگ تفریح، در آغوش مرگ، فوتبال از عشق تا عشق، دانستنی‌های عاشورا، پیامبران سرزمین ما، آقای رئیس جمهور.
 

 
از جمله تقديرات و جوايز مختلف وي مي‌توان به این موارد اشاره نمود:

- «فيلمساز خادم قرآن» از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي برای مجموعه فيلم‌هاي قرآني 1383
- «فيلمساز خادم اهل‌بيت(ع)» از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و سازمان اوقاف و امور خيريه 1384
- جايزه بهترين فيلم مستند در جشنواره بين‌المللي فيلم تهران 1385 و 1387
- جايزه بهترين فيلم مستند در جشنواره ملي نماز و نيايش 1387
- جايزه بهترين تحقيق و پژوهش در جشنواره ملي فيلم قرآن و عترت 1389
- جايزه بهترين تحقيق و پژوهش در جشنواره ملي  نماز و نيايش 1389



* امیر اهوارکی