گروه بین الملل مشرق- به تازگی گروه ایران در اندیشکده بلفر گزارشی را با موضوع راستی آزمایی توافق نهایی هسته ای با ایران به قلم "اولی هاینونن" معاون سابق امور پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منتشر کرده است که متن کامل این گزارش در ادامه آمده است.

برای دانلود گزارش انگلیسی روی عکس کلیک کنید

خلاصه گزارش: دسترسی نامحدود به سایت ها، تاسیسات، مواد، تجهیزات، افراد و اسناد در جهت راستی آزمایی بلندمدت و معتبر هر گونه توافق هسته ای با ایران، الزامی است. این دسترسی "هرکجا، هر زمان" و بازرسی های تصادفی نباید منوط به سازوکار حل اختلاف باشند به این خاطر که این روند دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی را به تاخیر خواهند انداخت. رویه ها در یک توافق نهایی قابلیت ایران را برای تعریف یا کنترل دسترسی افزایش داده و در نتیجه راستی آزمایی توافق را تضعیف کرده و توانایی آژانس برای دستیابی به نتایج به موقع را تحت الشعاع قرار خواهد داد. به علاوه، نگرانی های قابل ملاحظه آژانس در رابطه با ابعاد احتمالی نظامی برنامه ایران باید پیش از برداشتن اساسی تحریم ها مرتفع شوند.

شروط در حال ظهور یک توافق نهایی

به منظور بستن تمام مسیرهایی که به ساخت بمب ختم می شوند، آمریکا تاکید کرده است که توافق هسته ای با ایران متضمن یک برنامه راستی آزمایی موثر به منظور فراهم نمودن شفاف سازی های بیشتر است. در حال حاضر، جزئیات، تعاریف و کیفیت اجرای پادمان ها( تمام عناصر ضروری که یک توافق پایدار را از یک توافق ضعیف جدا می سازند) با دقت بین گروه 1+5 و ایران بررسی می شوند.

یک توافق پایا و ماندگار با ایران به شدت به کیفیت سازوکارهای راستی آزمایی بستگی خواهد داشت. بااین حال، مقامات ایرانی همچون مقام معظم رهبری در بیانیه های عمومی خود یک سری نواحی ورود ممنوع را برای بازرسی ها اعلام کرده است و هر گونه نظارت "غیر معمول" را بر این مناطق رد کرده است و تصمیم دولت شان از این که برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) چه مواردی را دربرخواهد داشت، مطرح ساخته است. این بیانیه ها نشان می دهند که گروه 1+5 و ایران در خصوص این مسائل بسیار مهم دور از هم هستند. با این اخطار احتیاطی که توافقی حاصل نمی شود مگر برروی تمام موارد توافق شود، مولفه هایی هستند که از مذاکرات پدید آمده اند و بعید است تغییر چندانی پیدا کنند.

هنگام خلق طرح راستی آزمایی مورد نیاز باید این ویژگی ها را مد نظر قرار داد. در قسمت زیر، خلاصه ای از ویژگی های توافق نهایی هسته ای بر اساس فکت شیت آمریکا در رابطه با پارامتر های یک برنامه جامع اقدام مشترک ارائه شده است.

نخست، طبق این پارامترها و توافق نهایی هسته ای، ایران مجاز خواهد بود یک برنامه هسته ای که فراتر از نیازهای منطقی فعلی و آتی اش نباشد، اجرا کند. یک توافق نهایی هسته ای شامل محدودیت هایی به مدت 10 سال خواهد شد که طبق ادعای دولت اوباما ایران را حداقل یک سال از توانایی تولید اورانیوم کافی برای تولید تسلیحات برای یک دستگاه هسته ای دور می سازد.

طبق این مقرره، ایران یک دولت آستانه هسته ای باقی می ماند.

دوم، محاسبه زمان گریز یکساله براساس حفظ ذخایر مجاز اورانیوم در 300 کیلوگرم اورانیوم با غنای پایین و اورانیوم طبیعی نامحدود و سانتریفیوژ های نصب شده به میزان 5 هزار IR-1s در نطنز و دیگری به میزان 1 هزار RL-ls در فردو انجام شود. مابقی سانتریفیوژ های نصب شده ایران برداشته و تحت نظارت آژانس در انبار نگاه داشته خواهد شد و اضافی اورانیوم غنی شده از کشور خارج خواهد شد یا به اورانیوم طبیعی رقیق خواهد شد، هرچند مقامات ایرانی اذعان کرده اند هیچ اورانیوم غنی شده ای از ایران خارج نخواهد شد.

برای حصول اطمینان از اینکه تمام این ارقام در داخل پارامترهای مورد توافق نگاه داشته خواهند شد به مقررات سختگیرانه نیاز خواهد بود.

سوم، احتمالا راکتور آب سنگین اراک (IR-40) با استفاده از سوخت اورانیوم با غنای پایین، به یک راکتور آب سبک تبدیل خواهد شد. با این پیکربندی مجدد، قابلیت اراک برای تولید پلوتونیوم سطح تسلیحاتی بطرز قابل توجهی کاهش خواهد یافت. همچنین ایران از ساخت راکتورهای آب سنگین جدید به مدت 15 سال منع می شود. طبق هر دو سناریو اگر ایران برحسب پارامترها سوخت مصرف شده را به خارج از کشور ارسال کند و تاسیسات بازفراوری را نسازد، مسیر پلوتونیوم به بمب مسدود خواهد ماند.

چهارم، گرچه برنامه هسته ای ایران محدود و کنترل خواهد شد، اما این تغییرات سوای تبدیل راکتور اراک، برگشت پذیر هستند. ایران به دستیابی به اورانیوم ادامه خواهد دهد حتی اکنون که معادن و تاسیسات استخراج اورانیوم اش در معرض بازرسی ها قرار دارند. تولید مولفه های سانتریفیوز و مونتاژ سانتریفیوژها متوقف نخواهد شد گرچه باید مد نظر قرار گیرند. تحقیق و توسعه برروی سانتریفیوژهای مدرن تر مجاز است، هرچند این سانتریفیوژهای پیشرفته در طول 10 سال اول استفاده نخواهند شد. همچنین ایران مجاز خواهد بود تاسیسات چرخه سوخت اضافی انتهای جلویی را برای تبدیل اورانیوم یا تولید سوخت بسازد. البته، نمی توان از این تاسیسات برای پردازش اورانیوم غنی شده استفاده کرد.

به عبارت دیگر، یک توافق نهایی هسته ای به دنبال شناسایی، به تعویق انداختن و بازداری ایران از استفاده از زیرساخت های هسته ای فعلی برای تولید سلاح هسته ای خواهد بود.

با فرض اینکه ایران جاه طلبی ها و فعالیت های هسته ای اش را تغییر نداده و نخواهد داد، توجه، دقت زیاد و سازوکارهای موثر برای تحقق اهداف عنوان شده توافق مورد نیاز هستند.

پرداختن به آسیب پذیری ها

انجام راستی آزمایی متضمن شناسایی نقاط ضعف بالقوه و رسیدگی به آنها است. از آنجا که برنامه هسته ای ایران قابل توجه باقی خواهد ماند و تمرکز یک توافق هسته ای بر محدودیت هایی خواهد بود که باید ایران را یکسال از ساخت اورانیوم کافی سطح تسلیحاتی متوقف سازد، چندین آسیب پذیری کلیدی باید مد نظر قرار گرفته و خطرات شناسایی شده تخفیف داده شوند.

محاسبات زمان گریز یک ساله عمدتا براساس این فرضیات هستند که ایران غنی سازی اورانیوم سطح تسلیحاتی (WGU) را در سایت های شناخته شده هسته ای نه تاسیسات مخفی و دزدکی که هنوز شناسایی نشده اند، انجام خواهد داد.

این کارگروه ارزیابی می کند به احتمال زیاد اگر ایران تصمیم به غنی سازی تا WGU بگیرد، در یک مرکز مخفی چنین اقدامی را انجام می دهد اما از زیرساخت های باقی مانده هم استفاده خواهد کرد. هر اندازه سانتریفیوژ ایران کارآمدتر شود، احتمال اینکه ایران بتواند یک ظرفیت مخفی توسعه دهد افزایش می یابد. این نگرانی را می توان با مسدود نمودن قابلیت های ساخت سانترفیوژ ایران و اجرای یک رژیم راستی آزمایی قوی مرتفع کرد. این رژیم صحت نقل و انتقال مواد هسته ای را از مبدا تا مقصد ارزیابی خواهد کرد و بر تولید و واردات تجهیزات هسته ای و مواد خام به منظور تایید عدم وجود فعالیت های هسته ای مخفی نظارت خواهد کرد.

شایان ذکر است که این سازوکارهای نظارتی زمان گریز ایران را افزایش نخواهند داد بلکه هدفشان ارتقا چشم انداز کشف موارد تخلف ایران از تعهدات توافق هسته ای اش است.

تحقیق و توسعه سانتریفیوژ

فکت شیت 2 آوریل سال 2015 آمریکا در خصوص پارامترها برای یک برنامه جامع اقدام مشترک نشان می دهد که هنوز توافقی در خصوص محدودیت ها بر برنامه تحقیق و توسعه سانتریفیوژ ایران صورت نگرفته است اما تا 30 ژوئن سال 2015 مورد توافق قرار خواهد گرفت. دو عنصر در زمینه مسئله تحقیق و توسعه وجود دارد. عنصر نخست وضعیت فعلی تحقیق و توسعه در زمینه سانتریفیوژهای فعال در ایران است و عنصر دوم دامنه و وسعت تحقیق و توسعه برروی سانتریفیوژ های پیشرفته تر است. در خصوص عنصر اول، ایران دارای R&D برروی سانتریفیوژهای در حال اجرا با تغذیه اورانیوم (IR-1s، IR-2s و IR-4s) در کارخانه غنی سازی سوخت پیلوتش (PFEP) در نطنز تحقیق و توسعه انجام داده است. این سانترفیوژهای R&D در کارخانه غنی سازی سوخت پیولت دارای ظرفیت غنی سازی سالانه برابر با 1300 تا 2000 SWU نصب شده هستند. از آنجا که سانترفیوژ های استفاده شده برای R&D (تحقیق و توسعه) در حاضر حاضر از 5 هزار سانترفیوژ تحصیص داده شده طرح جامع اقدام مشترک در نطنز و 1 هزار سانترفیوژ در فردو حذف شده اند، تعداد نهایی سانتریفیوژهای نصب شده نظیر این سانتریفیوژهای تحقیق و توسعه با عملکرد بالاتر باید با جدول زمانی یکساله هماهنگ گردند. در مورد مسئله ی تحقیق و توسعه و بررسی سانتریفیوژهای پیشرفته، گزارشات بحث ها در خصوص گزینه های مختلفی که نیازمند محدودیت های فنی بر دامنه، نوع و به کارگیری این سانتریفیوژ ها هستند، ارائه شده اند.

هرگونه تحقیق و توسعه ((R&D برروی سانتریفیوژهای قدرتمندتر، حتی در مقیاس محدود،مجموعه مهارت ها را ارتقا خواهد داد. این تحقیق و توسعه دارای پیامدهایی هم در زمینه کاهش زمان گریز بعد از انقضای محدودیت های 10 ساله و هم در زمینه تسهیل تاسیسات غنی سازی مخفی خواهد بود. این تاسیسات غنی سازی مخفی بالقوه بوسیله سانتریفیوژهای کارآمدتری که هم دامنه کوچک تری دارند و هم کشف و شناسایی شان دشوارتر است، تقویت می گردند.

وقتی مسئله کسب مهارت های تحقیق و توسعه مطرح می شود، کار راستی آزمایی نسبتا غیرقابل اجرا می شود اما می تواند فرصت اجرای یک سناریوی مخفی را کاهش دهد.

هم طرح مشترک اقدام تصویب شده در نوامبر سال 2013 و هم پارامترهای اعلام شده در 2 آوریل سال 2015 خواستار دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به معادن اورانیوم و تاسیسات استخراج هستند. از ژوئیه سال 2014، بازرسان تنها از معادن و تاسیسات استخراج گچین و ساغند در اردکان و گچین آن هم تنها یکبار بازدید کرده اند. درحالیکه آژانس اعلام کرده است که اطلاعات مورد توافق دو طرف را دریافت کرده است، از افشای این اطلاعات، مطابقت شان با الزامات آژانس یا میزان واقعی کیک زرد تولید شده خودداری کرده است. اگر قرار باشد انشان داده شود راستی آزمایی در حال کار است باید اعداد و ارقام افشا شوند.

همچنین آژانس می بایست بازدیدهای مکررتری از معادن و تاسیسات استخراج و همچنین اعمال فشار برای افشاسازی های بیشتر در خصوص استخراج اورانیوم از دیگر فعالیت های پردازش نظیر تصفیه فسفات که ایران به عنوان یک منبع بالقوه اورانیوم تست کرده است، انجام دهد.

ابعاد احتمالی نظامی [PMDs] برنامه هسته‌ای ایران

در کار راستی آزمایی، باید برای تمام سناریو ها آماده شد. سابقه ضعیف ایران از تبعیت از متن و روح توافقات و رعایت تعهدات بلندمدت، باید مد نظر قرار گیرد. شواهدی وجود دارد دال بر اینکه ایران تمام تعهدات مورد توافق خود را در طرح جامع اقدام مشترک ایفا نکرده است، بویژه اینکه ایران سانتریفیوژهای IR-5 را تست کرده است و هنوز می خواهد تبدیل هگزافلوراید اورانیوم غنی شده 3.5 درصد و 20 درصد را به اکسید های اورانیوم تکمیل کند. همچنین گزارش ماه می سال 2015 آژانس نشان می دهد که ایران در زمینه تبدیل اورانیوم تازه غنی شده به اکسید اورانیوم از برنامه تخطی کرده است و 1106 کیلوگرم UF6 بالای سطح مورد توافق ذخایر اورانیوم ایران جمع آوری کرده است. همچنین گزارشات آژانس نشان نمی دهند چه میزان از مواد 3.5 درصد و 20 درصدی در فرایند تبدیل قرار دارند و اینکه چگونه و چند وقت یکبار این مسئله راستی آزمایی شده است.

این تصویر زمانی مبهم تر می گردد که مسئله چارچوب همکاری ایران-آژانس (FOC) در 11 نوامبر سال 2013 مطرح می شود که بر مسائل برجسته ای همچون سوالات در مورد ابعاد نظامی احتمالی (PMD) برنامه ی هسته ای ایران متمرکز است. در واقع، جدی ترین عیب راستی آزمایی ایران، عدم تمایلش به مرتفع نمودن نگرانی های آژانس است.

برای اینکه آژانس نتیجه بگیرد تمام مواد هسته ای به طور صلح آمیز مورد استفاده قرار می گیرند، ایران می بایست به سوالات آژانس در این حوزه کلیدی پاسخ دهد. اگر ایران به این مسائل برجسته رسیدگی نکند،آژانس نمی تواند نتیجه بگیرد برنامه هسته ای ایران صلح آمیز است. ایجاد یک رژیم راستی آزمایی معنادار و قوی با تضمین های معتبر سخت خواهد بود، مگر اینکه نگرانی های آژانس به طور کامل و رضایت بخش به عنوان بخشی از تعهدات کلیدی ایران مرتفع شوند.

در واقع، تاکنون مسائل ابعاد احتمالی نظامی به عنوان نقطه ای برای حل و فصل در آینده و به عنوان یک مسئله فرایند نه یک پیش نیاز برای ورود به طرح جامع اقدام مشترک مد نظر قرار گرفته اند.

از آنجا که مسائل ابعاد احتمالی نظامی ظاهرا پیش از لازم الاجرا شدن طرح جامع اقدام مشترک حل و فصل نخواهند شد، بار سنگینی بر دوش بازرسان بین المللی برای راستی آزمایی ماهیت صلح آمیز برنامه ایران قرار می دهد. به عنوان بخشی از سازوکارهای اجرایی، توافق باید تنها بعد از اینکه ایران نگرانی های آژانس را ملاحظه و مرتفع کرد، بخش قابل توجهی از تحریم ها را از میان بردارد. .

دسترسی برای بازرسان بین المللی

ترتیبات شفافیت نظیر بازدیدهای "هرکجا، هر زمان" که به بازرسان اجازه می دهند هم به اطلاعات و هم به سایت ها، مواد، تجهیزات، اشخاص و اسناد دسترسی داشته باشند، باید بخشی از فرایند راستی آزمایی باشند.

این بیانیه اخیر آیت الله خامنه ای " همانطور که قبلا هم گفته شد، هیچ گونه مجوزی به آنها برای بازرسی هر یک از سایت های نظامی و همچنین مصاحبه با دانشمندان هسته ای و دانشمندان در دیگر رشته های حساس و تجاوز به حریم خصوصی شان داده نخواهد شد"، چالش پیش روی مذاکرات 1+5 را نشان می دهد.

بدون دسترسی نامحدود به افراد و همه سایت ها در ایران، و اگر محدودیت ها و مخفیگاه ها برداشته نشوند، غیرممکن است بتوان بطور متقاعدکننده تایید کرد ایران کاملا تعهداتش را رعایت کرده است. اگر تمام مسیرها به بمب بسته نشوند، این اقدامات برجسته تر خواهند شد.

اخطار آژانس از 24 ساعت قبل برای دسترسی تکمیلی طبق پروتکل الحاقی (AP) به سایت های اعلام شده باید بطور مشابه برای بازرسی ها در سایت های مشکوک هم اعمال شود، این مسئله ای است که به عنوان بخشی از پروتکل الحاقی بین ایران و 1+5 در دست مذاکره است.

درخواست دسترسی برای بازرسی هر سایت اعلام شده یا نشده با دلیل، باید فورا اجابت شود تا از این تصور که امکان به خطر افتادن اهداف راستی آزمایی وجود دارد اجتناب شود. یک چنین دسترسی توسط آژانس بدون هیچگونه رایزنی با سایر طرف ها صورت خواهد گرفت، همانطور که در خصوص تمام دولت ها با پروتکل الحاقی اجرا خواهد شد.

دیگر زمینه‌های نگرانی

به علاوه، یک کانال تدارکاتی واحد باید به منظور حصول اطمینان از اینکه ایران مخفیانه عناصر یک برنامه سلاح هسته ای را وارد نمی کند یا در فعالیت های گزارش نشده شرکت نمی کند، ایجاد گردد. همچنین این اقدامات که باید مسیرهای برون‌سپاری فعالیت های هسته ای را به سایر کشورها قطع کنند، می بایست به لحاظ حقوقی الزام آور باشند.

رویکرد راستی آزمایی باید متناسب با الزامات فعالیت های نظارتی جاری، مبتکرانه و تطبیقی باشد. همچنین در خصوص اجرای فعالیت های آژانس به نحوی که اثربخشی و عامل بازدارندگی نظارت را ارتقا دهد، بازاندیشی لازم است. همچنین دسترسی آژانس باید به صورت غیرقابل پیش بینی و انعطاف پذیر انجام شود تا از این طریق منابع اختصاص داده شده به بازدیدهای روزانه قابل پیش بینی از نطنز و فردو (که بخشی از بازدیدهای بازرسی فعلی را تشکیل می دهند) پنهان نشوند.

سایر زمینه ها باید تحت پوشش الزامات شفافیت قرار گیرند نظیر گزارشات منظم که باید توسط ایران در فواصل سه ماهه در خصوص میزان کنسانتره اورانیوم سنگ معدن (کیک زرد) تولید شده، مواد خام کلیدی تولید شده و یا وارد شده و همچنین بدست آوردن مواد هسته ای تک کاره و دوکاره تحویل داده شوند.

به منظور نظارت بر یک توافق هسته ای جامع که تنها دارای بخش های متعدد بلکه دارای چندین خط مسئولیت گزارش دهی است (UNSC، 1+5، شورای حکام آژانس)، شیوه های گزارش دهی آژانس باید دقیق و منظم باشند بطوریکه دول عضو آژانس و 1+5 بتوانند به موقع نتیجه گیری های مستقل خود را انجام دهند.

نتیجه‌گیری

اگر قرار باشد این طرح جامع اقدام مشترک موثر باشد، پارامترهای منتشر شده طرح جامع اقدام مشترک (برجام) در 2 آوریل سال 2015 همچنان مستلزم توافق در خصوص جنبه های بنیادین مختلف رژیم راستی‌آزمایی هستند.

هدف دولت از دور نگاه داشتن حداقل یک ساله ایران از توانایی تولید مواد شکافت پذیر برای یک بمب هسته ای مستلزم نظارت و راستی آزمایی قوی و مؤثر است و با توجه به زیرساخت هسته ای، قابلیت ها و تاریخچه ایران، به هیچ وجه کار ساده ای نیست و در زمینه های دیگر نظیر تحقیق و توسعه برروی سانتریفیوژ های پیشرفته تر، توجه باید به نظارت بر تولید سانتریفیوژ توسط ایران و دستیابی به مواد خام کلیدی معطوف شود.

برای نگاه داشتن ایران درون محدودیت های توافق شده، مقررات وضع شده در سیستم راستی آزمایی باید متناسب با وظیفه و اقدام فعلی باشند. این اقدام شامل موارد ذیل می شود : مقررات اضافی برای حصول اطمینان از اینکه ظرفیت غنی سازی ایران و ذخایر اورانیوم و سوخت مصرف شده محدود خواهند ماند؛ دسترسی نامحدود به تمام سایت ها، تاسیسات، مواد، تجهیزات، افراد و اسناد مربوطه در ایران به منظور حفظ یک طرح راستی آزمایی قوی؛ حصول اطمینان از اینکه نظارت از یک مبنای به خوبی راستی آزمایی شده آغاز می شود و این یعنی سوالات آژانس در خصوص بعد نظامی و فعالیت های پیشین و فعلی ایران از قبل پاسخ داده شده اند؛ و ساخت سازوکاری برای نظارت بر فعالیت های تدارکاتی ایران نظیر هرگونه برون‌سپاری بالقوه فعالیت هایی که باید ممنوع شوند.

همانطور که تاریخ نشان می دهد، هر اندازه تخلفات آینده ایرانی ها کوچک به نظر برسند تعیین کمیت تاثیر این تخلفات بر زمان گریز ایران دشوار تر خواهد شد و در نتیجه اقدامات آگاهانه و اصلاحی باید به منظور پیشگیری از لغزش از مبناهای دوفاکتو به نفع ایران سریعا انجام شوند.

سازمان های اطلاعاتی نقش راستی آزمایی و نظارت را در زمینه فراهم نمودن نشانه های اولیه در خصوص تخلف تکمیل خواهند کرد. برای جلب اعتماد در خصوص اثربخشی این سیستم ها، باید بوسیله یک سازوکار اجرایی مؤثر حمایت شوند.