به گزارش مشرق، سید مرتضی آوینی که خودش راوی بود و شأن روایتگر به معنای حقیقی کلمه را داشت پس از شهادتش اسیر روایت‌بازی‌های عجیب و غریب شد و پندارهای غلطی بر او سایه افکند. این پندارهای غلط بیش از هر چیز ناشی از عدم مطالعه آثار قلمی و عدم مشاهده آثار سینمایی اوست. البته انگیزه‌های سیاسی و باندی و مصادره به مطلوب‌های جناحی و ذوقی هم در این میان بی‌تأثیر نبوده است.

پندارهایی مانند اینکه آوینی یک متفکر پست‌مدرن بود! آوینی دنیای مدرن را تکفیر می‌کرد! آوینی اوایل خیلی تند بود و بعداً میانه‌رو شد! آوینی یک انسان غیرحکومتی بود! آوینی فردیدی بود و …. این پندارها شاید اجتناب‌ناپذیر باشد و در واقع این بحث‌انگیزی، اهمیت آوینی را به‌مثابه پیش‌قراول جبهه فرهنگی انقلاب نشان دهد؛ اما اکنون ما نیاز داریم که دوباره طرح فکری و سلوک عملی شهید آوینی را مورد بازخوانی (به تعبیر درست‌تر: خوانش) قرار دهیم. خواندن آثار قلمی سید شهیدان اهل قلم برای هر کسی که در فضای فکری و فرهنگی انقلاب اسلامی تنفس می‌کند مفید و حتی ضروری است. ملاحظه مهم درباره آثار شهید آوینی این است که هریک از مقالات و یادداشت‌هایی که در قالب کتاب‌های گوناگون گردآوری شده، شأن و قدر خاصی دارد و عدم توجه به مبانی و الزامات گفته‌های شهید آوینی ممکن است نتایج فکری و عملی نادرستی را به بار بیاورد.

در این راهنمای کتاب سعی می‌کنم نشان دهم که سه اثر از مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین آثار آوینی با چه ملاحظاتی برای چه کسانی مفید است و چگونه می‌تواند در ترسیم چهره‌ای جامع از شهید آوینی راهگشا باشد. آوینی چه بخواهیم و چه نخواهیم مهم است و اگر گاهی تفکر اصیلش به محاق برود، دوباره و بنا به ضرورت‌های زمان رستاخیز می‌کند و احتمالاً در دهه پنجم انقلاب ما با رستاخیز آوینی مواجه خواهیم بود.

۱- «توسعه و مبانی تمدن غرب»: این کتاب نگاهی انتقادی به غرب مدرن دارد. فصل‌های گوناگون این کتاب طی سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۶ به صورت سلسله مقالاتی با عنوان «تحقیقی مکتبی در باب توسعه و مبانی تمدن غرب» و به قلم آوینی در ماهنامه جهاد چاپ می‌شد. همانطور که از نام این پروژه پیداست او می‌خواسته ریشه‌های تمدن غرب را با استفاده از زبان حکمت اسلامی و با بهره‌گیری از آثار اندیشمندان غربی بررسی کند. لحن اثر جزمی و انتقادی است و به همین دلیل برای کسانی که به دنیای جدید و آداب متناسب با آن خو کرده‌اند، به‌سختی قابل تحمل است. علاوه بر این کسانی که اهل فکر نیستند و می‌خواهند فعال اجتماعی باشند، احتمالاً با خواندن این کتاب یا دچار ناامیدی می‌شوند یا آن را انکار و تکفیر می‌کنند. باید توجه داشت که نمی‌توان به‌سرعت و با عجله از گزاره‌های این کتاب نتیجه عملی گرفت. مثلاً وقتی که آوینی درباره ماهیت و تاریخ بانک صحبت می‌کند نمی‌توان نتیجه گرفت که از فردا در بانک‌ها را تخته کنیم. خود او هم چنین داعیه‌ای ندارد. کتاب، به سیاق سایر آثار آوینی دعوتی است به تفکر. تفکر هم هنگامی محقق می‌شود که از عادات فاصله بگیریم و برای یک جامعه انقلابی که می‌خواهد ضمن حفظ هویتش با دنیای جدید نسبتی برقرار کند، تفکر لازمه حیاتی تحول انقلابی است.

۲- «آیینه جادو»: این مجموعه سه جلدی حاوی مقالات سینمایی شهید آوینی است. ترتیب مطالعه این سه اثر هم می‌تواند به همان ترتیب مجلدات باشد. جلد اول که شامل مقالات نظری‌تر شهید آوینی است، نگاه کلان او را به سینما و ماهیتش مشخص می‌کند. فهم بعضی از فرازهای کتاب برای کسانی که آشنایی با فلسفه یا سینما ندارند مشکل است. به همین دلیل می‌توان از جلد سوم آیینه جادو شروع کرد. جلد سوم شامل مقالات مسأله‌محور آوینی است و ما را وارد جهان اندیشه آوینی و گزاره‌های خاص او درباره سینما می‌کند. جلد دوم که بیشتر درباره فیلم‌ها و سینماگران است، تأثیر آن مبانی را در نگاه به فیلم‌ها نمایان می‌کند. پس از این می‌توان جلد اول را که مباحث عمیق و نظری است مطالعه کرد. بدیهی است که نخواندن جلد اول آیینه جادو برای کسانی که می‌خواهند نظری دقیق درباره شهید آوینی بدهند، رهزن است و ممکن است آن‌ها را از یک‌سو به سمت تکفیر سینما یا از سویی دیگر به سمت تسامح با تکنیک سینما سوق دهد. مثلاً در مقاله «سینما، مخاطب» که سخنرانی جنجالی آوینی در همایش بررسی سینمای پس از انقلاب است، به اقتضای مخاطبی که از بدنه حرفه‌ای سینما بوده است آوینی زبانی را برگزیده که ممکن است نظرات او را تقلیل دهد. اما مدعیات بنیادی آوینی را در مقالات دیگر او به‌ویژه در جلد یک آیینه جادو و به طور خاص در مقاله «تأملاتی در ماهیت سینما» می‌توان جست. این کتاب علاوه بر اینکه برای اهالی سینما (سینماگران، منتقدان، تماشاگران، مدیران سینمایی و …) مفید است، می‌تواند در فهم پروژه فکری شهید آوینی و فهم تمدن غرب و نسبتش با انقلاب اسلامی کمک‌کننده باشد.

۳- «آغازی بر یک پایان»: موضوع این کتاب به‌صورت مصرح «انقلاب اسلامی» و مسائل و پدیده‌های آن است. اگر آوینی را متفکری بدانیم که فقط با انقلاب اسلامی و ذیل وجود امام خمینی امکان ظهور داشته است، مهم‌ترین گفته‌های این متفکر باید درباره مسائل انقلاب اسلامی باشد که چنین هم هست. او در کتاب آغازی بر یک پایان، درباره اتفاقی صحبت می‌کند که با انقلاب اسلامی در جهان جدید افتاده است. او با این کتاب از غرب‌شناسی نظری صرف فراتر رفته است و پرتو بر راه‌هایی انداخته است که دلبستگان به نهضت اسلامی می‌توانند در دنیای جدید بپیمایند. مثلاً در مقاله «نظم نوین جهانی و راه فطرت» به‌وضوح از جایگاه انقلاب اسلامی و آینده آن در ژئوپولتیک جهانی سخن می‌گوید و ضمن آن، همه یافته‌هایش از شناخت دنیای جدید را هم به‌خدمت می‌گیرد. یا در مقاله بعدی با عنوان «دولت پایدار حق فرا می‌رسد»، مواجهه انقلاب اسلامی با دنیای جدید و استکبار جهانی را از یک مواجهه نظامی و سیاسی به یک مواجهه مبنایی ارتقا می‌دهد و حتی با لحنی پیشگویانه، آینده این مواجهه را بازگو می‌کند؛ آنجا که می‌نویسد: خلاف آنچه بسیاری می‌پندارند، آخرین مقاتله ما _ به مثابه سپاه عدالت _ نه با دموکراسی غرب که با اسلام آمریکایی است، که اسلام آمریکایی از خود آمریکا دیرپاتر است. اگرچه این یکی نیز ولو «هزار ماه» باشد به یک «شب قدر» فروخواهد ریخت و حق‌پرستان و مستضعفان وراث زمین خواهند شد.

*صبح نو