به گزارش مشرق، دنیای امروز، به سبب منازعات فراگیر جهانی گذشته دیگر پذیرای ایده‌های جنگ طلبانه نیست و در اغلب ملل دنیا این تفکرات در نهایت امر محکوم به شکست است، هرچند که امروز خطر افراط گرایی دینی در تمام ادیان و مذاهب تبدیل به تهدیدی جهانی شده است؛ لیکن در این خصوص اتخاذ مواضع مشترک رهبران ادیان برای رسیدن به صلح و همزیستی مسالمت آمیز میان پیروان، دین‌های متکثر و گوناگون، در معادلات جهانی امروز می‌تواند نقشی حیاتی و بی‌بدیل برای گفتگوی میان ادیان رقم بزند؛ به ویژه اینکه مبانی و مؤلفه‌های مشترک فراوانی در ادیان ابراهیمی وجود دارند که می‌توانند راهگشای صلح و همزیستی مسالمت آمیز جوامع بشری گردند؛ در همین خصوص لازم به اشاره است که پیرو سفر سال گذشته (۲۰۱۶) احمدالطیب شیخ الازهر به واتیکان و استقبال پاپ فرانسیس به پنج سال بی اعتمادی میان واتیکان و الازهر پایان داده و در همین سفر زمینه دعوت پاپ به مصر فراهم می‌شود، چنانچه وی نیز با پذیرش آن می‌گوید امید آن هست که فرصتی همیشگی برای تقویت پیوندهای مسلمانان با مسیحیان و کاستن از تنش فراهم شود؛ لذا او در تاریخ ۲۸ آوریل ۲۰۱۷ جهت انجام یک سفر دو روزه وارد مصر می‌شود؛ [۱] تا این دیدار مهم تاریخی به گفته خود پاپ فرانسیس به صلح در مصر و منطقه شمال آفریقا کمک نموده و سطح گفتگو میان جهان اسلام و مسیحیت ارتقاء یابد؛ حال این پرسش به ذهن می‌آید که دیدار تاریخی رهبران دینی چه تأثیری بر ارتقای سطح گفتگو‌ها و آینده صلح میان ادیان دارد؟
در واقع آنچه امروز رهبران دینی به دنبال آن هستند، رسیدن به نقاط مشترک برای صلح است. ادیان گوناگون در سراسر دنیا همواره به دنبال راهی برای همگرایی به یکدیگر هستند، کارشناسان فرهنگی و دینی، گفتگوی مؤثر ادیان را مسیر و راهبردی برای ایجاد این همگرایی، دوری از واگرایی و برقراری صلح در جهان می‌دانند. گفتگو زمینه‌ای برای رفع سوء تفاهم‌ها و دستیابی به نقاط مشترک است، این امر تبدیل به زمینه‌ای برای همگرایی هر چه بیشتر ادیان می‌شود، که خروجی آن دوستی و آرامش و در نهایت صلح است؛ در این خصوص حتی در قرآن کریم به حضرت محمد (ص) سفارش شده است «و لا تستوی الحسنه و لا السیئه ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک و بینه عداوه کانه ولی حمیم»؛ «خوبی و بدی یکسان نیست، همواره به گونه‌ای که خوب‌تر است مباحثه کن تا کسی که میان تو و او دشمنی است چون دوست مهربان شود. »[۲] به کار بردن واژه “احسن” مؤمنان را ملزم می‌کند که از تعابیر نیکو استفاده کنند و با رویی خوش با طرف مقابل مواجه شوند و از کلمات مستهجن و تحریک‌آمیز که کدورت‌ها و دشمنی‌ها را افزایش می‌دهد پرهیز نمایند؛ تا به این وسیله دل‌مشغولی و محبت خود را به طرف مقابل نشان دهد، یقیناً این شیوه در دیگران مؤثر خواهد بود؛ در واقع دین اسلام همواره تلاش داشته با باز نمودن باب گفتگو، دشمنی‌هایی که در طول تاریخ به خاطر متهم نمودن یکدیگر به عقاید باطل پیش آمده و منشأ خونریزی‌ها و جنگ‌های خانمان سوزی شده است کنار گذاشته شود؛ گرچه برخی از حکومت‌ها، گروه‌ها و… برای سلطه خود از دیدگاه‌ها و نظرات سوء استفاده نموده‌اند.
در طرف مقابل مسیحیان نیز همین دیدگاه را دارند، به شکلی که فیلیکس‌پری عضو برجسته انجمن علمی مطالعات عربی_اسلامی واتیکان بیان می‌دارد که “تنش‌های موجود میان ادیان بزرگ مسیحیت و اسلام ریشه سیاسی داشته و علما و متدینین باید به پشت صحنه واقعیت نگاه واقع بینانه‌ای داشته باشند”؛ در حقیقت مشارکت طرفین خصوصاً در سطح رهبران آن در فعالیت‌های هوشمندانه و دیالوگ‌های میان ادیانی می‌تواند گام مؤثری در عادی سازی روابط ایفا نماید [۳].
گفتگو رهبران واتیکان و الازهر
با توجه به مقدمه بیان شده، گفتگوی رهبران ادیان نقش مهمی در برقراری صلح و امنیت جهانی دارد و هدف آن آشنایی پیروان ادیان مختلف با یکدیگر برای رسیدن به وجوه اشتراک و برقراری صلح است؛ با وجود همه اختلاف نظرهایی که ادیان مختلف با یکدیگر دارند اما هنگامی که صحبت از گفتگو و صلح خصوصاً میان رهبران است اختلافات به فراموشی سپرده می‌شود [۴].
سفر پاپ فرانسیس در ۲۸ آوریل ۲۰۱۷ به مصر و دیدار با “امام عظمای الازهر شیخ احمد الطیب”، “پاپ تواضروس دوم ارتدوکس قبطی” و “رئیس جمهوری مصر عبدالفتاح السیسی” حاوی این پیام مهم با موضوع مقاومت در برابر افراط‌گرایی بود؛ نزدیکی این سفر با حملات چندی قبل تروریست‌ها به مسیحیان قبطی بر اهمیت سفر او بیش از پیش افزوده بود [۵]؛ با شرکت مشترک پاپ فرانسیس و شیخ الازهر احمد الطیب در همایش صلح جهانی که از سوی الازهر ترتیب یافته بود؛ هر دو رهبر با تأکید بر اینکه هیچ صلحی بدون آموزش جوانان برای احترام به عقیده هم و ایجاد زمینه برای گفتگوی سازنده به دست نمی‌آید؛ همچنین تأکید می‌نمایند که آینده بشریت بر پایه مذاکرات میان ادیان و فرهنگ بوده و مذاکره، گفتگو میان ادیان برای رسیدن به صلح و مقابله با اختلافات لازم است؛ در همین اجلاس پاپ فرانسیس تأکید می‌نماید که “خشونت حاضر در جهان، ناشی از عوامل زیادی است که از جمله آن تمایل به قدرت، تجارت سلاح و تندروی دینی است؛ کشور مصر در این میان وظیفه منحصر به فردی در تقویت صلح در منطقه دارد؛ چراکه نمی‌توان با نام خداوند مرتکب خشونت شد، من از کشور مصر می‌خواهم تا تکیه کردن بر اصل خدا و وطن را برای همگان ثابت نماید و به حقوق بشر احترام غیرمشروط بگذارد”؛ در ادامه احمد الطیب شیخ الازهر با قدردانی از سفر پاپ بیان می‌دارد که تجارت سلاح دلیل نبود صلح در جهان است، صلح جهانی به بهشت گمشده تبدیل شده است، هیچ راه‌حلی برای مشکلاتی که جهان از آن رنج می‌برد جز از طریق توجه به پیام‌های آسمانی نیست؛ تمدن اروپایی تمدن تروریسم نیست و نباید به ادیان اهانت کرد؛ همچنین با تاکید بر لزوم تلاش برای پاکسازی تصاویر ادیان گفت: باید برای نشان دادن ارزش اسلام و همزیستی میان تمامی مردم تلاش نمود [۶].
از آنجایی که پاپ هدف سفر خود به مصر را وحدت، برابری و برادری اعلام نموده بود؛ لیکن در بیانیه مشترک با شیخ الازهر بر محورهای زیر تأکید نمودند که عبارت از:
تفاهم و درک متقابل از مسیر بیان شفاف، صادقانه و صمیمانه؛
تلاش برای نجات جامعه‌ی بشری از بحران ستیزه‌جویی؛
کاهش بحران داخلی میان پیروان ادیان خصوصاً در کشور مصر و شمال آفریقا؛
درک متقابل اعتقادی و دینی ادیان از یکدیگر؛
همدلی رهبران و پیروان ادیان نسبت به مقدسات؛
برنامه‌ریزی‌های مشترک ادیان؛
چاره‌اندیشی همفکری با دیگر ادیان درباره مشکلات و موضوعاتی که منافع کل بشریت را تهدید می‌نماید؛
پرورش مناسک معنوی مشترک میان ادیان؛
همگرایی مسالمت‌آمیز پیروان ادیان برای ایجاد صلح و آرامش؛
رسیدن به نقاط مشترک و تعامل اندیشه‌ها برای رسیدن به صلح.
مسیحیان قبطی؛ مسلمانان مصری
جمعیت هشتاد میلیونی کشور مصر حدود ۱۷ درصد قبطی مسیحی دارد، گرچه مردم این کشور مسلمان و مسیحی اهل تسامح و مدارا هستند، ولی در برخی موارد درگیری‌هایی بروز پیدا نموده است؛ گرچه این نکته لازم به اشاره است، که همواره جمعیت واقعی مسیحیان مصری در ابهام قرار دارد، چراکه این جمعیت از سوی مسلمانان زیر ۱۴ درصد و از سوی مسیحیان بالای ۳۰ درصد اعلام می‌شود؛ لیکن در مورد ارتباط میان طیف‌های اسلام‌گرایان، صوفی‌ها بیشترین نزدیکی را با مسیحیان دارند، به گونه‌ای که همواره در اجتماعات یکدیگر شرکت می‌کنند؛ مسلمانانی که گرایشات خاصی ندارند، نیز رابطه‌ای محترمانه با قبطی‌های مصری دارند؛ [۷] اما مسمانان تندرو مانند سلفی‌ها نگاهی افراطی نسبت به مسیحیان قبطی دارند و هیچ گونه تعاملی با یکدیگر ندارد؛ در این میان اخوان‌المسلمین به عنوان مهمترین گرایش اسلامی در مصر نگاه اعتدالی به مسیحیان قبطی داشته و منعی به جهت برقراری ارتباط با مسیحیان در میان اعضای اخوان المسلمین وجود ندارد [۸]؛ لیکن در مقابل مسیحیان مصر به شکل سنتی نگاه خیلی خوش‌بینانه‌ای به اخوان ندارد؛ زیرا به تعبیر آنان با توجه به هدف غایی اخوان المسلمین مبنی بر برقراری حکومت اسلامی، که معنای آن ایجاد محدودیت‌های بیشتر برای قبطی‌ها در حکومت اسلامی مورد نظر اخوانی‌ها می‌باشد [۹].
اما در رابطه مسیحیان و الازهر همواره الازهر تلاش داشته نگاه اعتدالی داشته باشد و با تعامل با مسیحیان از سطح تنش‌ها بکاهد حتی مسیحیانی بوده‌اند که با الازهر همکاری علمی داشته‌اند، به عنوان نمونه دکتر “نبیل لوقا البباوی” است؛ وی نیز با داشتن چند دکتری که یکی از آنها فقه و شریعت اسلامی است، با الازهر همکاری علمی داشته است؛ همچنین این موضوع از زمان شیخ الطیب (۲۰۱۰ تاکنون) به امامت مسجد و ریاست دانشگاه الازهر را به عهده گرفته، افزایش یافته است؛ چراکه وی بر این عیقده است باید جنبهء بردبارانه اسلام را ارائه نمود [۱۰]؛ وی همچنین چندین بار بیان نمود، ”اظهاراتی دائر بر این که اسلام دین جنگ و شمشیر است «حقیقت ندارد. » وی می‌افزاید که برعکس قرآن آزادی مطلق اعتقاد را می‌آموزاند و زنان و مردان در آن برابر آمده‌اند و مدارا رکن اصلی اسلام است، اسلام دین صلح است و کسانی که به نام آن خون می ریزند، تروریست‌اند که یک اقلیت کوچک می‌باشند و یک تصویر کاملاً غلط از اسلام ارائه می‌کنند”.[۱۱]
پیامدهای یک دیدار مهم تاریخی
“سامی غیط”، پژوهشگر مرکز مطالعات منطقه‌ای و راهبردی مرکز الشرق بیان می‌دارد که «دیدار پاپ در این دوران سخت که تروریسم گریبان گیر مصر شده است، از اهمیت زیادی برخوردار است. » وی همچنین بیان می‌دارد که دیدار «پاپ صلح طلب در مصر صلح طلب» است و از دلالت های ضمنی دینی، سیاسی و امنیتی برخوردار است که «مهمترین آن تأیید پاپ مبنی بر وجود صلح در مصر» می باشد و دیدار پاپ عزم او را در جذب حمایت بین المللی از مصر با توجه به حوادث تروریستی در کلیساهای قبطی‌ها [۱۲] در این کشور نشان می‌دهد، و با دیدار خود نخستین گام را شخصاً برداشته است و در حقیقت این دیدار حاکی از قاطع ترین پیام مقاومت در برابر تروریسم است که گریبان گیر منطقه شده است.
در حقیقت از آنجایی که پاپ در این سفر اعلام می‌دارد که واتیکان قدرت خود را معنا و گفتگو می‌داند با زبان گفتگو وارد می شود و با هیچ کس وارد جنگ نمی‌شود و از همه انتظار صلح و دوستی دارد و بر اساس دوستی روابط دیگران را توصیه می‌کند؛ بنابراین پیامدهای این سفر در ابعاد دینی، منطقه‌ای و جهانی حاوی پیام‌های ذیل است:
در بُعد گفتگوی ادیان و مذاهب
نخستین پیامد این دیدار تقویت پیوند میان واتیکان و الازهر مصر است؛ (در حقیقت نشان‌دهنده عزم راسخ دو طرف برای ادامه عمل به گفتمان میان ادیان به منظور برقراری صلح در سراسر جهان است.)
در سطح دوم افزایش سطح رابطه میان مسیحیان کاتولیک و مسیحیان ارتدوکس قبطی است؛
سوم قاطع‌ترین مدرک نشان دهنده علاقه جدی رهبران دینی جهان به گفتمان و پرهیز از خشونت و افراط گرایی است؛
چهارم نشان از همگرایی میان ادیان؛
پنجم مخابره این پیام به کسانی که ایده‌های افراط گرایانه دارند که ادیان در مقام گفتگو و صلح هستند و نه انتقام و خشونت؛
پرورش روحیه صلح طلبی میان پیروان ادیان.
در بُعد داخلی مصر و منطقه‌ای (حوزه مدیترانه و شمال آفریقا)
امید و اطمینان مجدد در سطح داخلی و منطقه‌ای
نمایش رهبران به جهت عزم جدی برای مقابله با تروریسم و تروریست‌ها در سطح داخلی و منطقه‌ای؛
با توجه به محبوبیت پاپ موج احساسات ضد مسلمان که در پی گسترش افراط‌گرایی در اروپا به راه افتاده است به تدریج فرو خواهد نشست؛
اثر بر وحدت مردم مصر تأکید و نشان دادن این موضوع که مسیحیان قبطی بخش جدایی ناپذیر، اصلی و تشکیل دهنده بافت اجتماعی مصر هستند.
کاستن از فشارهای داخلی بر مسیحیان قبطی مصر؛ (ایجاد انگیزه برای کمیته‌هایی داخلی کشور مصر به جهت رسیدن به یک فرمول مشترک برای انجام گفتمان و ترویج آن میان شهروندان مسلمان و قبطی)
فرصتی مجدد به گردشگری مصر که منبع اصلی و مهم درآمد این کشور هست.
جمع بندی
صرف نظر از انگیزه‌ها، چگونگی و نوع ایفای نقش دین؛ آنچه مسلم است اینکه قرن حاضر که بشر در آن زیست می‌نماید؛ شاهد بازیگری عنصر جدیدی به نام دین در کنار سایر عناصر نقش‌آفرین در تحولات بین‌المللی است؛ پاسخ به نیازهای معنوی و چاره‌اندیشی و مشارکت در حل معضلات و چالش‌های جامعه بشری، فرصت‌های ارزشمندی را در اختیار ادیان قرار داده است که هر یک از ادیان به تناسب توان و ظرفیت خویش می‌توانند در آن ایفای نقش نمایند. با این وجود، به نظر می‌رسد در میان ادیان زنده دنیا، اسلام و مسیحیت به دلیل ماهیت و رسالت جهانی، گستره انسانی و جغرافیایی، بازیگران اصلی تحولات این عرصه نوین در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی خواهند بود. لذا وجود روابط و گفت‌وگو میان اسلام و مسیحیت به عنوان رهبران جریان خداگرایی در مقابل جریان مادی‌گرایی، هم ضروری و هم اجتناب‌ناپذیر است. درمیان مذاهب مسیحیت، کلیسای کاتولیک به رهبری پاپ به دلیل برخورداری از ساختار جهانی، رهبری و نظام سیاسی مذهبی واحد، از توانمندی بیشتری برخوردار است. به همین دلیل واتیکان همواره مهمترین مخاطب مسیحی برای کشورهای جهان از جمله کشورهای اسلامی بوده است. در حقیقت نباید از نظر دور داشت که «سن فرانسیس داسیزی» شخصیتی تاریخی است که گفتگوهای زیادی با دین اسلام برقرار کرده است، چه بسا، پاپ فرانسیس که نام خود را الهام گرفته از شخصیت «سن فرانسیس داسیزی» دانسته است، در مقام عمل نیز به وی اقتدا کند و گام هایی در زمینه تعامل هر چه بیشتر و بهتر با اسلام و مسلمانان بردارد؛ در مقابل شیخ احمد الطیب به عنوان رهبر الازهر همواره از سال ۲۰۱۰ تاکنون تلاش داشته پیام صلح را مخابره نماید و الازهر را تبدیل به سدی در مقابل جریان‌های افراط‌گرایانه تبدیل نماید.
منابع:
[۱] . «دیدار پاپ با سیسی و شیخ الازهر و بازدید از کلیسای قاهره» منتشر شده در تاریخ ۹ اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.mojnews.com
[۲] . قرآن کریم، سوره فصلت/ ۳۴
[۳] . http://en.pisai.it/home/
[۴] . صادق حقیقت، گفتگوی تمدن ها و برخورد تمدن ها، مفید قم، ۱۳۹۵
[۵] . پاپ فرانسیس درحالی به دعوت عبدالفتاح السیسی، شیخ الازهر و رهبر کلیسای قبطی مسیحیان مصر به این کشور سفر می کند که ۲۰ فروردین در پی دو انفجار در کلیسای مسیحیان قبطی شهر طنطا و شهر اسنکدریه، دست‌کم ۴۴ کشته و ده‌ها نفر دیگر نیز زخمی شدند؛ گروه تروریستی داعش مسئوولیت این حملات را پذیرفت.
[۶] . «زیاره البابا فرانسیس لمصر ‘برکه’» منتشر شده در تاریخ ۲۸ آپریل ۲۰۱۷ قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://almashareq.com/ar/articles/cnmi_am/features/۲۰۱۷/۰۴/۲۸/feature-۰۳?change_locale=true
[۷] . مسیحیان قبطی مصر در ماه مبارک رمضان به احترام مسلمانان چند روز روزه می‌گیرند و مراسم افطاری برپا می‌کنند.
[۸] . «مصر در سال ۹۵؛ رویدادها و روندها» منتشر شده در تاریخ ۱۵ فروردین ماه ۱۳۹۶ قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://tabyincenter.ir/۱۸۴۵۹
[۹] . «وقتی داعش رابطه مسلمانان و مسیحیان مصر را هدف قرار می‌دهد» منتشر شده در تاریخ ۲۴ فروردین ماه ۱۳۹۶ قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.ferghenews.com/fa/news/۱۵۴۷۱
[۱۰] .«بررسی روابط الازهر با دولت‌ها در مصر و ایده‌ی وحدت اسلامی» منتشر شده در تاریخ ۱ آذر ماه ۱۳۹۵ قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://tabyincenter.ir/۱۲۹۲۸/
[۱۱] . «آینده جایگاه و ارتباط مسیحیان قبطی در مصر/گفتگو با مجتبی امانی» منتشر شده در تاریخ ۱ آذر ماه ۱۳۹۵ قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.iiwfs.com/islam-world/islam-world-interviews/۶۷۱
[۱۲] . انفجار اول در کلیسای «مار جرجیس» در شهر «طنطا» مرکز استان «الغربیه» در شمال قاهره رخ داد که دست‌کم ۳۰ نفر کشته و ۷۱ مجروح بر جای گذاشت. انفجار دوم نیز در کلیسای «مرقسیه» اسکندریه روی داد که دست کم ۱۱ کشته و ۳۵ مجروح بر جای گذاشت. در انفجار دوم پاپ «تواضروس دوم» پاتریارک کلیسای قبطی‌های ارتدوکس یکی از اهداف بود اما تروریست‌ها از رسیدن به این هدف ناکام ماندند. گفته می‌شود این انفجار توسط یک فرد انتحاری هنگام آیین عشای ربانی که تجمعی با حضور یکی از سران دینی مسیحی در کلیساست، رخ داده است.
منبع: پایگاه تبیین
