به گزارش مشرق، در ماه اکتبر سال جاری میلادی(۲۰۱۶)، سازمان ملل متحد «زن شگفتانگیز» را به عنوان سفیر افتخاری خود برای توانمندسازی زنان و دختران انتخاب کرد و او قرار است با بالا بردن سطح آگاهی در مورد اهداف پنجگانهی توسعهی پایدار سازمان ملل متحد، در راستای دستیابی به تساوی جنسیتی و توانمندسازی زنان و دختران تا سال ۲۰۳۰ اقدام کند.[۱]
طبق ادعای معاونت اطلاعات و ارتباطات عمومی سازمان ملل متحد، قدرت و مبارزهی «زن شگفتانگیز» برای عدالت و صلح، به تمرکز بر پنج مورد کلیدی کمک خواهد کرد:
سخن گفتن علیه تبعیض و محدودیت زنان و دختران؛
پیوند دادن نیروها با یکدیگر، علیه خشونتها و سوء استفاده های مبتنی بر جنسیت؛
حمایت کامل از مشارکت مؤثر و ایجاد فرصتهای برابر برای زنان و دختران جهت رهبری در تمام حوزههای زندگی از جمله محل کار؛
اطمینان از دسترسی تمام زنان و دختران به آموزشِ با کیفیت؛
به اشتراک گذاری نمونههایی از زندگی واقعی زنان و دخترانی که هر روز تغییرات و تفاوتهایی را [در محیط خود] ایجاد میکند.
مراسم «زن شگفتانگیز» در هفتاد و پنجمین سالگرد ظهور این شخصیت در یک کتاب کمیک (سال ۱۹۴۱) برگزار شد و قرار است محصولات مرتبط با آن -همچون کتاب کمیک- به شش زبان رسمی سازمان ملل تولید شود.[۲]
پیشینه و معرف شخصیت «زن شگفتانگیز»
«زن شگفتانگیز» (Wonder Woman) نام یک ابَر قهرمان آمریکایی است که اولین بار در سال ۱۹۴۱ در یک کتاب داستانی مصور(کمیک) به نویسندگی ویلیام مولتن مارستون (Moulton Marston)، از سوی انتشارات دیسی کمیکس(DC Comics) مطرح شد و اخیراً توسط گرنت موریسون (Grant Morrison) با کمی تغییر دوبارهنویسی شده است.
«دیسی کمیکس» خالق شخصیتهای معروفی همچون سوپرمن و بتمن و یکی از زیرمجموعههای کمپانی «برادران وارنر» (Warner Bros) است.[۳] «برادران وارنر» در سال ۱۹۱۸ توسط چهار برادر یهودی آمریکایی لهستانیتبار به نامهای آلبرت، هری، سام و جک وارنر تأسیس شد که هماکنون سومین استودیوی فیلمسازی قدیمی آمریکا بعد از پارامونت پیکچرز و یونیورسال استودیوز محسوب میشود.[۴] کمپانی برادران وارنر در حال حاضر یکی از شرکتهای تابعهی کمپانی «تایم وارنر» (Time Warner) با ۲۴۸۰۰ نفر کارمند است.[۵]
نام شخصیت زن شگفتانگیز، «دایانا» است که ریشه در اساطیر یونانی دارد. از سال ۱۹۴۱ تاکنون تولیدات گوناگونی از این شخصیت در قالب کتاب مصور، سریال تلویزیونی، فیلم سینمایی و پویانمایی همراه با پیوست فرهنگی آن عرضه شده است و قرار است فیلم سینمایی جدید «زن شگفتانگیز»، با بودجهی صد و پنجاه میلیون دلاری ساخته و در تابستان سال ۲۰۱۷ اکران شود.
در خلاصه رسمی فیلم آمده است: «او قبل از اینکه تبدیل به«زن شگفتانگیز» بشود، دایانا (Diana) پرنسس سرزمین آمازون و آموزشدیده برای تبدیل شدن به یک جنگجوی شکستناپذیر بود. او در یک جزیرهی محافظتشدهی بهشت مانند بزرگ شده است. زمانی که یک خلبان آمریکایی به سواحل آمازون سقوط میکند و دایانا را از یک درگیری گسترده در دنیای بیرون با خبر میکند. او سرزمین خود را ترک میکند و به این نتیجه میرسد که میتواند این تهدید را متوقف سازد. او شانه به شانه دیگر مردان در جنگ حاضر میشود و میجنگد تا آن را متوقف کند و در همین حین قدرتهای کاملاش را کشف میکند و همین طور سرنوشت واقعیاش را.»[۶]
در این نوشتار تلاش شده است تا با نگاهی عمیقتر به بررسی پدیدهی «زن شگفتانگیز» پرداخته شود و ضمن واکاوی برخی از ابعاد گوناگون این شخصیت ساختگی، معرفی آن در مجامع بینالمللی به عنوان یک نماد و الگو تبیین شود.
جهانبینی یونانی
در داستان «زن شگفتانگیز» تعدد خدایان دیده میشود: «خدای جنگ»، «خدای جهنم»، «خدای زن»، «خدای مرد» و… که بر خلاف اعتقاد به وحدانیت پروردگار عالم، برگرفته از اساطیر یونان و جهانبینی یونانی است. «دایانا» خود را فرزند «زئوس» -خدای خدایان و پدر بسیاری از شخصیتهای معروف اساطیر یونان همچون آپولون، آتنا، هرکول و…- معرفی میکند.
دکتر مجید شاهحسینی استاد سینما معتقد است: «امروز بسیاری از گلههایی که ما از سینما، تلویزیون و هنرهای دیگر داریم، در واقع گلههایی است که از یونان و هنر یونانی داریم… [که]در واقع، یک مجموعهای است از باورها، اصول، هجارها و مبانی ارزشی هنر یونانی که تا امروز در ساحت هنر جهان فرمانروایی کرده [است].
طبق ادعای معاونت اطلاعات و ارتباطات عمومی سازمان ملل متحد، قدرت و مبارزهی «زن شگفتانگیز» برای عدالت و صلح، به تمرکز بر پنج مورد کلیدی کمک خواهد کرد:
سخن گفتن علیه تبعیض و محدودیت زنان و دختران؛
پیوند دادن نیروها با یکدیگر، علیه خشونتها و سوء استفاده های مبتنی بر جنسیت؛
حمایت کامل از مشارکت مؤثر و ایجاد فرصتهای برابر برای زنان و دختران جهت رهبری در تمام حوزههای زندگی از جمله محل کار؛
اطمینان از دسترسی تمام زنان و دختران به آموزشِ با کیفیت؛
به اشتراک گذاری نمونههایی از زندگی واقعی زنان و دخترانی که هر روز تغییرات و تفاوتهایی را [در محیط خود] ایجاد میکند.
مراسم «زن شگفتانگیز» در هفتاد و پنجمین سالگرد ظهور این شخصیت در یک کتاب کمیک (سال ۱۹۴۱) برگزار شد و قرار است محصولات مرتبط با آن -همچون کتاب کمیک- به شش زبان رسمی سازمان ملل تولید شود.[۲]
پیشینه و معرف شخصیت «زن شگفتانگیز»
«زن شگفتانگیز» (Wonder Woman) نام یک ابَر قهرمان آمریکایی است که اولین بار در سال ۱۹۴۱ در یک کتاب داستانی مصور(کمیک) به نویسندگی ویلیام مولتن مارستون (Moulton Marston)، از سوی انتشارات دیسی کمیکس(DC Comics) مطرح شد و اخیراً توسط گرنت موریسون (Grant Morrison) با کمی تغییر دوبارهنویسی شده است.
«دیسی کمیکس» خالق شخصیتهای معروفی همچون سوپرمن و بتمن و یکی از زیرمجموعههای کمپانی «برادران وارنر» (Warner Bros) است.[۳] «برادران وارنر» در سال ۱۹۱۸ توسط چهار برادر یهودی آمریکایی لهستانیتبار به نامهای آلبرت، هری، سام و جک وارنر تأسیس شد که هماکنون سومین استودیوی فیلمسازی قدیمی آمریکا بعد از پارامونت پیکچرز و یونیورسال استودیوز محسوب میشود.[۴] کمپانی برادران وارنر در حال حاضر یکی از شرکتهای تابعهی کمپانی «تایم وارنر» (Time Warner) با ۲۴۸۰۰ نفر کارمند است.[۵]
نام شخصیت زن شگفتانگیز، «دایانا» است که ریشه در اساطیر یونانی دارد. از سال ۱۹۴۱ تاکنون تولیدات گوناگونی از این شخصیت در قالب کتاب مصور، سریال تلویزیونی، فیلم سینمایی و پویانمایی همراه با پیوست فرهنگی آن عرضه شده است و قرار است فیلم سینمایی جدید «زن شگفتانگیز»، با بودجهی صد و پنجاه میلیون دلاری ساخته و در تابستان سال ۲۰۱۷ اکران شود.
در خلاصه رسمی فیلم آمده است: «او قبل از اینکه تبدیل به«زن شگفتانگیز» بشود، دایانا (Diana) پرنسس سرزمین آمازون و آموزشدیده برای تبدیل شدن به یک جنگجوی شکستناپذیر بود. او در یک جزیرهی محافظتشدهی بهشت مانند بزرگ شده است. زمانی که یک خلبان آمریکایی به سواحل آمازون سقوط میکند و دایانا را از یک درگیری گسترده در دنیای بیرون با خبر میکند. او سرزمین خود را ترک میکند و به این نتیجه میرسد که میتواند این تهدید را متوقف سازد. او شانه به شانه دیگر مردان در جنگ حاضر میشود و میجنگد تا آن را متوقف کند و در همین حین قدرتهای کاملاش را کشف میکند و همین طور سرنوشت واقعیاش را.»[۶]
در این نوشتار تلاش شده است تا با نگاهی عمیقتر به بررسی پدیدهی «زن شگفتانگیز» پرداخته شود و ضمن واکاوی برخی از ابعاد گوناگون این شخصیت ساختگی، معرفی آن در مجامع بینالمللی به عنوان یک نماد و الگو تبیین شود.
جهانبینی یونانی
در داستان «زن شگفتانگیز» تعدد خدایان دیده میشود: «خدای جنگ»، «خدای جهنم»، «خدای زن»، «خدای مرد» و… که بر خلاف اعتقاد به وحدانیت پروردگار عالم، برگرفته از اساطیر یونان و جهانبینی یونانی است. «دایانا» خود را فرزند «زئوس» -خدای خدایان و پدر بسیاری از شخصیتهای معروف اساطیر یونان همچون آپولون، آتنا، هرکول و…- معرفی میکند.
دکتر مجید شاهحسینی استاد سینما معتقد است: «امروز بسیاری از گلههایی که ما از سینما، تلویزیون و هنرهای دیگر داریم، در واقع گلههایی است که از یونان و هنر یونانی داریم… [که]در واقع، یک مجموعهای است از باورها، اصول، هجارها و مبانی ارزشی هنر یونانی که تا امروز در ساحت هنر جهان فرمانروایی کرده [است].
جورج فریزر در مقدمهی کتاب «شاخهای زرین، پژوهشی در جادو و دین» به عنوان مانیفست هنرمندان پایان قرن نوزدهم میگوید که بشر بر مبنای وهم خود از آغاز رازی را در عالم فرض کرده و جهل خود را از مبانی شکلگیری علم و جهان ساینتیفیک، به علم ماوراء نسبت داده و در این نسبت به عالم ماوراء، باورمند مفهومی به نام «جادو» شده و بر مبنای منطق ضمیر ناخودآگاه جمعی، دست به خلقت اساطیر زده و فرآیند سفر از جادو به اسطوره، نهایتاً منزلی به نام دین بوده و در واقع چیزی نیست جز همان باور قرین جهل بشر که از جادو برخاسته، در اسطوره تکامل یافته و نهایتاً در قالب دین ممصل شده؛ یعنی تقدسزدایی کامل از مفهوم دین».[۷]
موضوعات کلیدی در هنر برخواسته از جهانبینی یونانی، تقدیر ظالمانهی خدایان، عصیان مقدس انسان قربانی علیه این تقدیر، اصالت طغیان، خیانت، شهوترانی و… است. جهانبینی مستتر در فضای داستان «زن شگفتانگیز»، در ناخودآگاه مخاطب نفوذ کرده و موجب تسری آن در نگاه مخاطب به ادیان، انبیاء الهی ومعجزات پیامبران میگردد.
مردانگی «زن شگفتانگیز»
در پروژه «زن شگفتانگیز» به خاطر ماهیت راهبردی آن که به موضوع ارائهی الگوی زن تراز فرهنگ غربی مربوط است، خاستگاه تاریخی و اسطورهای این شخصیت مورد توجه خالقان اثر قرار داشته است. «زن شگفتانگیز» از قبیله «آمازونها» است و این نکته به لحاظ تاریخی و میتولوژی[۸] (اسطورهشناسی) دارای بار معنایی قابل توجهی است.
در اساطیر یونان، از جمله زنان سلحشور «آمازونها» هستند که در سرزمین وحشی شمال دریای سیاه میزیستهاند. آمازونها زنانی سلحشور هستند که در به «آرس»(خدای جنگ) نسبت میبرند و «آرتمیس»(ایزد بانوی شکار) را مقتدای خویش میدانند. هیچ مردی حق ورود به سرزمین آمازونها را ندارد، مگر آن که برای برخی کارهای پست و دشوار احضار شده باشد. به فرمان ملکه، زنان آمازون یک بار در سال با مردانِ سرزمین مجاور آمیزش میکنند و دوباره به سرزمین خود باز میگردند.
موضوعات کلیدی در هنر برخواسته از جهانبینی یونانی، تقدیر ظالمانهی خدایان، عصیان مقدس انسان قربانی علیه این تقدیر، اصالت طغیان، خیانت، شهوترانی و… است. جهانبینی مستتر در فضای داستان «زن شگفتانگیز»، در ناخودآگاه مخاطب نفوذ کرده و موجب تسری آن در نگاه مخاطب به ادیان، انبیاء الهی ومعجزات پیامبران میگردد.
مردانگی «زن شگفتانگیز»
در پروژه «زن شگفتانگیز» به خاطر ماهیت راهبردی آن که به موضوع ارائهی الگوی زن تراز فرهنگ غربی مربوط است، خاستگاه تاریخی و اسطورهای این شخصیت مورد توجه خالقان اثر قرار داشته است. «زن شگفتانگیز» از قبیله «آمازونها» است و این نکته به لحاظ تاریخی و میتولوژی[۸] (اسطورهشناسی) دارای بار معنایی قابل توجهی است.
در اساطیر یونان، از جمله زنان سلحشور «آمازونها» هستند که در سرزمین وحشی شمال دریای سیاه میزیستهاند. آمازونها زنانی سلحشور هستند که در به «آرس»(خدای جنگ) نسبت میبرند و «آرتمیس»(ایزد بانوی شکار) را مقتدای خویش میدانند. هیچ مردی حق ورود به سرزمین آمازونها را ندارد، مگر آن که برای برخی کارهای پست و دشوار احضار شده باشد. به فرمان ملکه، زنان آمازون یک بار در سال با مردانِ سرزمین مجاور آمیزش میکنند و دوباره به سرزمین خود باز میگردند.
پس از طی دورهی بارداری و وضع حمل، نوزادان پسر را میکشند و فقط دختران را در جامعه بدوی خویش پرورش میدهند. دختران را از همان کودکی با فنون رزم آشنا میکنند و کاربرد سلاح را به ایشان میآموزند.
پس از بلوغ یکی از سینههای دختران را میبُرند تا استفاده از تیر و کمان و زوبین برایشان آسانتر باشد و به همین دلیل نیز ایشان را «آمازون»(زنان فاقد سینه) مینامند که این کار حکایت از تشبّه به مردان، توأم با نوعی فمنیسم افراطی دارد.[۹]
شخصیت زن شگفتانگیز که از کودکی با روحیهی مردانه و همراه با جنگاوری رشد پیدا کرده، بر اساس کلیشهی «زن جنگاور و نیرومند»-از الگوهای اساطیری شخصیتپردازی زنان در سینما- است. در این الگو، قهرمانان زن مطابق سیرهی قهرمانان مرد، با انجام اعمال مردانه به موفقیت و کمال خود میرسند. در واقع از آنجا که ملاکهای قهرمانی زن، همان ملاکهای قهرمانی مرد تعریف شده، زنان جهت دستیابی به کمال باید هویت زنانهی خویش را کنار گذاشته و هویتی مردانه را بپذیرند.
شخصیت زن شگفتانگیز که از کودکی با روحیهی مردانه و همراه با جنگاوری رشد پیدا کرده، بر اساس کلیشهی «زن جنگاور و نیرومند»-از الگوهای اساطیری شخصیتپردازی زنان در سینما- است. در این الگو، قهرمانان زن مطابق سیرهی قهرمانان مرد، با انجام اعمال مردانه به موفقیت و کمال خود میرسند. در واقع از آنجا که ملاکهای قهرمانی زن، همان ملاکهای قهرمانی مرد تعریف شده، زنان جهت دستیابی به کمال باید هویت زنانهی خویش را کنار گذاشته و هویتی مردانه را بپذیرند.
مطابق جهانبینی یونانی، زنان قهرمان دارای صفات مردانهای همچون اتکا به قدرت جسمانی زور بازو، خشونت و… هستند؛ در حالی که قهرمانی زن نه در میدان رزم و جنگ مردانه، که در «ریحانه بودن» او است. (لاتُمَلِّکِ المَرأَهَ أَمرَها ما جاوَزَ نَفسَها فَإِنَّ المَرأَهَ رَیحانَهٌ و َلَیسَت بِقَهرَمانَهٍ… ؛کارى که در توان زن نیست به او مسپار؛ زیرا او همچون گُل است نه یک کارپرداز.)[۱۰]
مبتنی بودن بر خیال نفسانی
بخشهای متعددی از داستان، بیانگر نیروهای خارق العاده، جادوگری و فضای خیالی است. مادر دایانا طنابی به او میدهد که دارای نیرویی خارقالعاده است. این طناب، طناب حقیقت نامیده شده و هر انسانی که در بند آن گرفتار شود، به ناچار باید حقیقت را بر زبان جاری کند. همچنین آینهی سحرآمیزی که در دست مادر دایانا است و با لمس آن، سرزمین آمازون را از دید بشریت پنهان و با لمس مجدد، ظاهر میکند. یا دستان دایانا که زمانی که روی هم قرار میگیرند، همچون سپر از او محافظت میکنند و موارد دیگر.
این نکتهی اساسی را باید در تحلیل این گونه ابَرقهرمانها مد نظر داشت که «چگونه» از قوه خیال انسانها استفاده شده است؟ از منظر آیتالله جوادی آملی، در صورتی که «خیال» تحت تدبیر و حکومت «عقل» فعالیت کند، الهی و معدّ تربیت انسان خواهد بود و در صورتی که از عقل تمکین نکند، غیر الهی و مزاحم تربیت نوع بشر خواهد بود. «اگر خیال، زمام نفس را به عهده بگیرد، آدمی نظیر کودکان و خردسالان بدون تصدیق با چند تشبیه و تخیّل شاعرانه به عمل دست میزند.»[۱۱]
شخصیت «زن شگفتانگیز» به عنوان یک الگو برای زنان جامعهی جهانی، تنها در عالم «خیال تحت نفس» مصداق پیدا میکند و در عالم واقع جایگاهی ندارد. به عبارت دیگر، در ارائه زن تراز تمدن غرب، قوهی خیال انسانها مخاطب قرار میگیرد نه قوهی عاقله و یا فطرت الهی و انسانی.
به عنوان مثال، در عالم واقع، قهرمانان علمی، ورزشی و…-فارغ از متدین بودن یا نبودن- افرادی هستند که عموماً از نوعی خودسازی بهرهمند میباشند و معمولاً نسبت به انسانهای دیگر از هوا و هوس و اموری که موجب ضعف اراده و شخصیت انسانی میشود، دوری میجویند؛ اما در این زن تراز آمریکایی، توانایی و قدرت و نقطه مقابل آن ابتذال و برهنگی در هم التقاط شده است. در حالی که دستیابی به قوای خارقالعاده چنین شخصیتی برای مخاطبان محال است، تقلید از او در موضوعاتی همچون خشم و غضب یا ابتذال و برهنگی، ممکن و آسان و مطلوب نفس است. به عبارت دیگر، علیرغم توان خارقالعادهی «زن شگفتانگیز» و جذابیتهای آن برای مخاطبان، آنها تنها میتوانند ظواهر در دسترس و امور ممکن را از او تقلید کنند.
جهانیسازی فرهنگی با آرمانهای آمریکایی
فیلم سینمایی «زن شگفتانگیز»، اولین فیلم تاریخ در ژانر ابرقهرمانی است که یک کاراکتر زن، شخصیت اصلی آن را بر عهده دارد. میتوان گفت مهمترین نکته در تحلیل «زن شگفتانگیز»، ارائه الگوی زن تراز است. در واقع یک چنین شخصیت خیالی با ایجاد یک «منِ آرمانی»، بیشترین تأثیر را در هویت مخاطبان میگذارد و تعیینکنندهی ملاکهای ارزش و ضد ارزش در ناخودآگاه آنان میگردد. بنابر این، هویتی که به عنوان یک ابرقهرمان در جهان مطرح میشود، اهمیت ویژهای دارد.
هویت زن شگفتانگیز، یک هویت آمریکایی است به طوری که این نکته در ظواهر او نیز نمود پیدا کرده و لباس زن شگفتانگیز (چکمههای قرمز و سفید، و پیراهنی با ستارههای سفید بر زمینهی سورمهای) همان پرچم آمریکاست.
شاید اگر شخصیت زن شگفتانگیز تنها در کشور ایالات متحده آمریکا مطرح و مورد توجه قرار داده میشد، سناریوی جهانیسازی فرهنگی بر اساس معیارهای آمریکایی کمتر قابل دفاع بود؛ اما معرفی این شخصیت در مهمترین سازمان رسمی بینالمللی، بیانگر تلاش برای مطرح نمودن یک زن با هویت آمریکایی به عنوان زن تراز جهانی است.
به عبارت دیگر در «جامعهی جهانی»، تمام خردهفرهنگها باید در فرهنگ هژمون، هضم شوند. لذا آرمانها، آرمانشهرها و آرمانشخصها باید مطابق فرهنگ سلطه باشند و در سطح عینیتر، هنجارهای فرهنگ غالب -اعم از شیوهی مصرف، نوع خوراک، نحوهی پوشش، سبک تفریح و…- باید به تمام خردهفرهنگها سرایت کند و سبک زندگی «زن شگفتانگیز»، با تمام وجوه و ابعاد فکری و رفتاری خود، به عنوان سبک زندگی مطلوب تعریف شود.[۱۲]
بخشهای متعددی از داستان، بیانگر نیروهای خارق العاده، جادوگری و فضای خیالی است. مادر دایانا طنابی به او میدهد که دارای نیرویی خارقالعاده است. این طناب، طناب حقیقت نامیده شده و هر انسانی که در بند آن گرفتار شود، به ناچار باید حقیقت را بر زبان جاری کند. همچنین آینهی سحرآمیزی که در دست مادر دایانا است و با لمس آن، سرزمین آمازون را از دید بشریت پنهان و با لمس مجدد، ظاهر میکند. یا دستان دایانا که زمانی که روی هم قرار میگیرند، همچون سپر از او محافظت میکنند و موارد دیگر.
این نکتهی اساسی را باید در تحلیل این گونه ابَرقهرمانها مد نظر داشت که «چگونه» از قوه خیال انسانها استفاده شده است؟ از منظر آیتالله جوادی آملی، در صورتی که «خیال» تحت تدبیر و حکومت «عقل» فعالیت کند، الهی و معدّ تربیت انسان خواهد بود و در صورتی که از عقل تمکین نکند، غیر الهی و مزاحم تربیت نوع بشر خواهد بود. «اگر خیال، زمام نفس را به عهده بگیرد، آدمی نظیر کودکان و خردسالان بدون تصدیق با چند تشبیه و تخیّل شاعرانه به عمل دست میزند.»[۱۱]
شخصیت «زن شگفتانگیز» به عنوان یک الگو برای زنان جامعهی جهانی، تنها در عالم «خیال تحت نفس» مصداق پیدا میکند و در عالم واقع جایگاهی ندارد. به عبارت دیگر، در ارائه زن تراز تمدن غرب، قوهی خیال انسانها مخاطب قرار میگیرد نه قوهی عاقله و یا فطرت الهی و انسانی.
به عنوان مثال، در عالم واقع، قهرمانان علمی، ورزشی و…-فارغ از متدین بودن یا نبودن- افرادی هستند که عموماً از نوعی خودسازی بهرهمند میباشند و معمولاً نسبت به انسانهای دیگر از هوا و هوس و اموری که موجب ضعف اراده و شخصیت انسانی میشود، دوری میجویند؛ اما در این زن تراز آمریکایی، توانایی و قدرت و نقطه مقابل آن ابتذال و برهنگی در هم التقاط شده است. در حالی که دستیابی به قوای خارقالعاده چنین شخصیتی برای مخاطبان محال است، تقلید از او در موضوعاتی همچون خشم و غضب یا ابتذال و برهنگی، ممکن و آسان و مطلوب نفس است. به عبارت دیگر، علیرغم توان خارقالعادهی «زن شگفتانگیز» و جذابیتهای آن برای مخاطبان، آنها تنها میتوانند ظواهر در دسترس و امور ممکن را از او تقلید کنند.
جهانیسازی فرهنگی با آرمانهای آمریکایی
فیلم سینمایی «زن شگفتانگیز»، اولین فیلم تاریخ در ژانر ابرقهرمانی است که یک کاراکتر زن، شخصیت اصلی آن را بر عهده دارد. میتوان گفت مهمترین نکته در تحلیل «زن شگفتانگیز»، ارائه الگوی زن تراز است. در واقع یک چنین شخصیت خیالی با ایجاد یک «منِ آرمانی»، بیشترین تأثیر را در هویت مخاطبان میگذارد و تعیینکنندهی ملاکهای ارزش و ضد ارزش در ناخودآگاه آنان میگردد. بنابر این، هویتی که به عنوان یک ابرقهرمان در جهان مطرح میشود، اهمیت ویژهای دارد.
هویت زن شگفتانگیز، یک هویت آمریکایی است به طوری که این نکته در ظواهر او نیز نمود پیدا کرده و لباس زن شگفتانگیز (چکمههای قرمز و سفید، و پیراهنی با ستارههای سفید بر زمینهی سورمهای) همان پرچم آمریکاست.
شاید اگر شخصیت زن شگفتانگیز تنها در کشور ایالات متحده آمریکا مطرح و مورد توجه قرار داده میشد، سناریوی جهانیسازی فرهنگی بر اساس معیارهای آمریکایی کمتر قابل دفاع بود؛ اما معرفی این شخصیت در مهمترین سازمان رسمی بینالمللی، بیانگر تلاش برای مطرح نمودن یک زن با هویت آمریکایی به عنوان زن تراز جهانی است.
به عبارت دیگر در «جامعهی جهانی»، تمام خردهفرهنگها باید در فرهنگ هژمون، هضم شوند. لذا آرمانها، آرمانشهرها و آرمانشخصها باید مطابق فرهنگ سلطه باشند و در سطح عینیتر، هنجارهای فرهنگ غالب -اعم از شیوهی مصرف، نوع خوراک، نحوهی پوشش، سبک تفریح و…- باید به تمام خردهفرهنگها سرایت کند و سبک زندگی «زن شگفتانگیز»، با تمام وجوه و ابعاد فکری و رفتاری خود، به عنوان سبک زندگی مطلوب تعریف شود.[۱۲]
به عنوان مثال همانطور که ذکر شد، «دایانا» در یک سرزمین بدون خانواده بزرگ شده است و داستان او در بستر یک خانواده اتفاق نمیافتد. این مسئله، جایگاه نداشتن نهادِ بااهمیت خانواده را در محیط پیرامونی داستان و سبک زندگی مطلوب آن نشان میدهد.[۱۳]
خدمات متقابل هنر و سیاست
اگرچه واندروومن از حدود ۷۵ سال گذشته تا کنون با کتابها و فیلمهای خود در بین اقشار گوناگون حضور داشته اما در سالهای اخیر، نگاههای بیشتری به سمت او توجه داده میشود و اصطلاحاً «نور سِن را روی او انداختهاند». عمده این توجهات به دلیل نمایش جذاب و مدرن او در فیلم «بتمن و سوپرمن: طلوع عدالت» (Batman V Superman: Dawn of Justice) و همچنین فیلم سینمایی Wonder Woman -که قرار است در سال ۲۰۱۷ به نمایش در بیاید- است.
از آنجا که یکی از عوامل فروش و اقبال مخاطبان به هنگام اکران یک فیلم سینمایی، اخبار و حواشی منتشر شده از آن در رسانههاست، انتشار خبر حضور «زن شگفتانگیز» در سازمان ملل، نوعی «تیزر» برای این فیلم محسوب میشود. انتشار این خبر، منطقاً توجهات را به فیلم جلب میکند و مخاطبان را کنجکاوانه به سمت سالنهای سینما میکشد.
مهمتر از خدمتی که دنیای سیاست به سینمای آمریکا و «اقتصادِ فرهنگ» میکند، خدمتی است که هنر و سینما به سیاست انجام میدهد. حضور چهرههای هنری همچون لئوناردو دیکاپریو (بازیگر و تهیهکنندهی آمریکایی)، آنجولینا جولی (بازیگر و کارگردان آمریکایی)، نیکول کیدمن (بازیگر و خواننده آمریکایی)، آیشواریا رای (سوپراستار سینمای بالیوود) و حتی شخصیت «رِد» (قرمز) در «پرندگان خشمگین»(Angry Birds) در جایگاههای مد نظر مجموعههای اندیشهورز سیاسی فرهنگی، نمونههایی از خدمت عالم هنر به سیاست است. عمدهی حضور این چهرهها در تشکیلات سازمان ملل، در قالب عناوینی همچون سفیر صلح و دوستی، سفیر حمایت از زنان، حامی کودکان بیسرپرست و… است اما در واقع به عنوان سربازان نفوذ فرهنگی در ملتها میباشد.
همان طور که «زن شگفتانگیز» قرار است در قالب سفیر افتخاری سازمان ملل در مسائل حقوق زنان و در واقع به عنوان الگو و اسوهی زنان جهان در ابعاد فرهنگی و سبک زندگی، به مجموعههای اندیشهورز ناتوی فرهنگی خدمت کند و در حالی که مجامع بینالمللی نادیدن حق کرامت الهی زن -به عنوان بالاترین حق زن- را نادیده میگیرند، قرار است «زن شگفتانگیز» حامی حقوق زنان و کمککننده به رفع خشونت و تبعیض علیه زنان باشد.
ضدیت با حیا و عفت
در حالی که یک جنگجوی درگیر در جنگل و جدال خونین معمولاً باید سر تا پا زره پوش باشد، زن شگفتانگیز با بدنی نیمهبرهنه ظاهر میشود و در حالی که حتی بتمنها و سوپرمنها همواره در پوشش کامل و حماسی ظاهر میشوند، زن شگفتانگیز پوششی بعضاً حداقلی بر تن دارد. گویا برهنگی، لازمه حضور زنان شاخص در سطوح جهانی سینما است و حتی زنان قهرمان و جنگاور نیز از این قاعده مستثنی نیستند. «برهنگی» که استفاده از عامل جنسیت برای ایجاد جذابیت در فیلم است، در واقع تحقیر جنس زن است و چنین القا میکند که زن برای نشان دادن شخصیت خود باید برای هوس مردان، چشمنواز باشد و در ابعاد انسانشناسانه، توجه دادن به بُعد حیوانی انسان و دوری جستن از عقل و فطرت آدمی است.
همچنین طبق تصدیق نویسندهی داستانهای مصور کمپانی دیسی، گِرِگ رُکار (Greg Rucka DC Comics writer)، زن شگفتانگیز یک دو جنسگرا است و به طور همزمان تمایلات دگرجنسگرایانه و همجنسگرایانه دارد.[۱۴]
خصوصیات بازیگر نقش «زن شگفتانگیز»
طبیعتاً با مطرح شدن یک بازیگر، در نقش «زن شگفتانگیز» توجهات به شخصیت او در عالم خارج از سینما بیش از پیش جلب میشود و مخاطبان کنجکاوانه سوابق و بیوگرافی او را دنبال میکنند. نگاهی به پیشینه و اظهارنظرهای او به عنوان بازیگر نقش زن تراز جامعهی جهانی، قابل تأمل و توجه است و به طور ضمنی دلایل انتخاب او را نیز تبیین میکند.
بازیگر نقش «زن شگفتانگیز» «گال گدوت»(Gal Gadot) ، بازیگر و مدل تبعهی رژیم صهیونیستی و متولد یک خانواده یهودی است. او دو سال به عنوان مربی ورزشی در ارتش رژیم صهیونیستی خدمت کرده و چندی بعد به عنوان «دختر سال ۲۰۰۴ اسرائیل» (The Miss Israel) برگزیده شده است. او در توصیف خود میگوید: «من قطعاً یک حس قوی از هویت یهودی و اسرائیلی خود دارم. من دو سال در ارتش خدمت کردهام. من در محیط یک خانواده اسرائیلی به شدت یهودی بزرگ شدهام. طبیعی است که میراث من برایم بسیار مهم است. من میخواهم مردم تصوّر خوبی از اسرائیل داشته باشند. من احساس نمیکنم مانند یک سفیر برای کشورم هستم اما من در مورد اسرائیل زیاد صحبت میکنم. لذت میبرم از صحبت کردن درباره جایی که از آن آمدهام و دینی که دارم…»[۱۵]
اگرچه واندروومن از حدود ۷۵ سال گذشته تا کنون با کتابها و فیلمهای خود در بین اقشار گوناگون حضور داشته اما در سالهای اخیر، نگاههای بیشتری به سمت او توجه داده میشود و اصطلاحاً «نور سِن را روی او انداختهاند». عمده این توجهات به دلیل نمایش جذاب و مدرن او در فیلم «بتمن و سوپرمن: طلوع عدالت» (Batman V Superman: Dawn of Justice) و همچنین فیلم سینمایی Wonder Woman -که قرار است در سال ۲۰۱۷ به نمایش در بیاید- است.
از آنجا که یکی از عوامل فروش و اقبال مخاطبان به هنگام اکران یک فیلم سینمایی، اخبار و حواشی منتشر شده از آن در رسانههاست، انتشار خبر حضور «زن شگفتانگیز» در سازمان ملل، نوعی «تیزر» برای این فیلم محسوب میشود. انتشار این خبر، منطقاً توجهات را به فیلم جلب میکند و مخاطبان را کنجکاوانه به سمت سالنهای سینما میکشد.
مهمتر از خدمتی که دنیای سیاست به سینمای آمریکا و «اقتصادِ فرهنگ» میکند، خدمتی است که هنر و سینما به سیاست انجام میدهد. حضور چهرههای هنری همچون لئوناردو دیکاپریو (بازیگر و تهیهکنندهی آمریکایی)، آنجولینا جولی (بازیگر و کارگردان آمریکایی)، نیکول کیدمن (بازیگر و خواننده آمریکایی)، آیشواریا رای (سوپراستار سینمای بالیوود) و حتی شخصیت «رِد» (قرمز) در «پرندگان خشمگین»(Angry Birds) در جایگاههای مد نظر مجموعههای اندیشهورز سیاسی فرهنگی، نمونههایی از خدمت عالم هنر به سیاست است. عمدهی حضور این چهرهها در تشکیلات سازمان ملل، در قالب عناوینی همچون سفیر صلح و دوستی، سفیر حمایت از زنان، حامی کودکان بیسرپرست و… است اما در واقع به عنوان سربازان نفوذ فرهنگی در ملتها میباشد.
همان طور که «زن شگفتانگیز» قرار است در قالب سفیر افتخاری سازمان ملل در مسائل حقوق زنان و در واقع به عنوان الگو و اسوهی زنان جهان در ابعاد فرهنگی و سبک زندگی، به مجموعههای اندیشهورز ناتوی فرهنگی خدمت کند و در حالی که مجامع بینالمللی نادیدن حق کرامت الهی زن -به عنوان بالاترین حق زن- را نادیده میگیرند، قرار است «زن شگفتانگیز» حامی حقوق زنان و کمککننده به رفع خشونت و تبعیض علیه زنان باشد.
ضدیت با حیا و عفت
در حالی که یک جنگجوی درگیر در جنگل و جدال خونین معمولاً باید سر تا پا زره پوش باشد، زن شگفتانگیز با بدنی نیمهبرهنه ظاهر میشود و در حالی که حتی بتمنها و سوپرمنها همواره در پوشش کامل و حماسی ظاهر میشوند، زن شگفتانگیز پوششی بعضاً حداقلی بر تن دارد. گویا برهنگی، لازمه حضور زنان شاخص در سطوح جهانی سینما است و حتی زنان قهرمان و جنگاور نیز از این قاعده مستثنی نیستند. «برهنگی» که استفاده از عامل جنسیت برای ایجاد جذابیت در فیلم است، در واقع تحقیر جنس زن است و چنین القا میکند که زن برای نشان دادن شخصیت خود باید برای هوس مردان، چشمنواز باشد و در ابعاد انسانشناسانه، توجه دادن به بُعد حیوانی انسان و دوری جستن از عقل و فطرت آدمی است.
همچنین طبق تصدیق نویسندهی داستانهای مصور کمپانی دیسی، گِرِگ رُکار (Greg Rucka DC Comics writer)، زن شگفتانگیز یک دو جنسگرا است و به طور همزمان تمایلات دگرجنسگرایانه و همجنسگرایانه دارد.[۱۴]
خصوصیات بازیگر نقش «زن شگفتانگیز»
طبیعتاً با مطرح شدن یک بازیگر، در نقش «زن شگفتانگیز» توجهات به شخصیت او در عالم خارج از سینما بیش از پیش جلب میشود و مخاطبان کنجکاوانه سوابق و بیوگرافی او را دنبال میکنند. نگاهی به پیشینه و اظهارنظرهای او به عنوان بازیگر نقش زن تراز جامعهی جهانی، قابل تأمل و توجه است و به طور ضمنی دلایل انتخاب او را نیز تبیین میکند.
بازیگر نقش «زن شگفتانگیز» «گال گدوت»(Gal Gadot) ، بازیگر و مدل تبعهی رژیم صهیونیستی و متولد یک خانواده یهودی است. او دو سال به عنوان مربی ورزشی در ارتش رژیم صهیونیستی خدمت کرده و چندی بعد به عنوان «دختر سال ۲۰۰۴ اسرائیل» (The Miss Israel) برگزیده شده است. او در توصیف خود میگوید: «من قطعاً یک حس قوی از هویت یهودی و اسرائیلی خود دارم. من دو سال در ارتش خدمت کردهام. من در محیط یک خانواده اسرائیلی به شدت یهودی بزرگ شدهام. طبیعی است که میراث من برایم بسیار مهم است. من میخواهم مردم تصوّر خوبی از اسرائیل داشته باشند. من احساس نمیکنم مانند یک سفیر برای کشورم هستم اما من در مورد اسرائیل زیاد صحبت میکنم. لذت میبرم از صحبت کردن درباره جایی که از آن آمدهام و دینی که دارم…»[۱۵]
صراحت گال گدوت در بیان عقایدش نسبت به رژیم صهیونیستی گواه این نکته است که شهرت و محبوبیت او در «زن شگفتانگیز» میتواند به عنوان عاملی برای ایجاد یک تصوّر مطلوب از این رژیم مورد استفاده قرار گیرد. چنین شخصی به عنوان یک مرجع فرهنگی برای زنان و نوجوانان و جوانان، به نوعی میتواند در قالب «مبلّغِ» رژیم اشغالگر قدس ایفای نقش کند و بر ذهنها تأثیر بگذارد.
وی همچنین در مصاحبهی اخیر خود به زبان عبری، ضمن اظهارنظرهایی دربارهی دوجنسگرا بودن زن شگفتانگیز، «هالی بری»(Halle Berry) -یکی از بازیگران زن آمریکایی- را زیبا و پرزرق و برق توصیف کرد و او را به عنوان معشوقهی زن شگفتانگیز در نسخههای بعدی فیلم پیشنهاد داده است![۱۶]
جمعبندی
در این نوشتار تلاش شد تا با بررسی یکی از پروژههای فرهنگی آمریکا، برخی از ابعاد آن مورد دقت قرار گیرد. در جمعبندی و تحلیل کلی این پروژه و مانند آن باید توجه داشت که مجموعههای اندیشهورز تهاجم فرهنگی با همکاری دستگاههای سیاسی خود در تلاشاند تا به بهانههای گوناگون، الگوهای مد نظر خود از زن تراز را معرفی و «جهانیسازی» کنند. این الگوها مطابق فرهنگ ضد انسانی تمدن غرب بوده در حالی که نگاه حقیقی به مقولهی «زن» همواره همراه با کرامت انسانی زن است. جدول زیر به نحو اجمالی مطالب این نوشتار در جمعبندی دو نگاه به زن را نشان میدهد:
چنان که مقام معظم رهبری درباره الگوی زن در شرق، غرب و ایران اسلامی میفرمایند:
«زن، در تعریف غالباً شرقی، همچون عنصری در حاشیه و بینقش در تاریخسازی و در تعریف غالباً غربی، بمثابهی موجودی که جنسیت او بر انسانیتش میچربد و ابزاری جنسی برای مردان و در خدمت سرمایهداری جدید است، معرفی میشد. شیرزنان انقلاب و دفاع مقدس نشان دادند که الگوی سوم، «زن نه شرقی، نه غربی» است. زن مسلمان ایرانی، تاریخ جدیدی را پیش چشم زنان جهان گشود و ثابت کرد که میتوان زن بود، عفیف بود، محجبه و شریف بود، و درعین حال، در متن و مرکز بود. میتوان سنگر خانواده را پاکیزه نگاه داشت و در عرصهی سیاسی و اجتماعی نیز، سنگرسازیهای جدید کرد و فتوحات بزرگ به ارمغان آورد. زنانی که اوج احساس و لطف و رحمت زنانه را با روح جهاد و شهادت و مقاومت در آمیختند و مردانهترین میدانها را با شجاعت و اخلاص و فداکاری خود فتح کردند.»[۱۷]
از آنجا که در کنار راهکارهای فرعی و پدافندی، راهکار اساسی در مقابل «کار فرهنگی غلط»، رویکرد آفندی و «کارِ فرهنگی صحیح» است، «ارائهی الگوی صحیح زن» راهحل اصلی در مقابل «ارائه الگوی غلط زن» است. این الگو طیف وسیعی از بانوان ادیان الهی و زنان صدر اسلام همچون حضرت زهرا(س)، حضرت زینب(س)، حضرت خدیجه(س)، حضرت آسیه(س)، حضرت مریم(س)، تا الگوهای معاصر زن تراز مانند شهدای زن انقلاب و دفاع مقدس، مادران و همسران شهدای دفاع مقدس، مادران و همسران شهدای مدافع حرم، بانوان دانشمند، زنان هنرمند، ورزشکاران زن و سایر زنان موفق مسلمان در عرصههای گوناگون اجتماعی را دربر میگیرد و بدیهی است که رسانهها اعم از سینما، تلویزیون، کتاب و… مهمترین نقش را در نشان دادن این الگوها در کشور و جهان بر عهده دارند.
منابع:
وی همچنین در مصاحبهی اخیر خود به زبان عبری، ضمن اظهارنظرهایی دربارهی دوجنسگرا بودن زن شگفتانگیز، «هالی بری»(Halle Berry) -یکی از بازیگران زن آمریکایی- را زیبا و پرزرق و برق توصیف کرد و او را به عنوان معشوقهی زن شگفتانگیز در نسخههای بعدی فیلم پیشنهاد داده است![۱۶]
جمعبندی
در این نوشتار تلاش شد تا با بررسی یکی از پروژههای فرهنگی آمریکا، برخی از ابعاد آن مورد دقت قرار گیرد. در جمعبندی و تحلیل کلی این پروژه و مانند آن باید توجه داشت که مجموعههای اندیشهورز تهاجم فرهنگی با همکاری دستگاههای سیاسی خود در تلاشاند تا به بهانههای گوناگون، الگوهای مد نظر خود از زن تراز را معرفی و «جهانیسازی» کنند. این الگوها مطابق فرهنگ ضد انسانی تمدن غرب بوده در حالی که نگاه حقیقی به مقولهی «زن» همواره همراه با کرامت انسانی زن است. جدول زیر به نحو اجمالی مطالب این نوشتار در جمعبندی دو نگاه به زن را نشان میدهد:
چنان که مقام معظم رهبری درباره الگوی زن در شرق، غرب و ایران اسلامی میفرمایند:
«زن، در تعریف غالباً شرقی، همچون عنصری در حاشیه و بینقش در تاریخسازی و در تعریف غالباً غربی، بمثابهی موجودی که جنسیت او بر انسانیتش میچربد و ابزاری جنسی برای مردان و در خدمت سرمایهداری جدید است، معرفی میشد. شیرزنان انقلاب و دفاع مقدس نشان دادند که الگوی سوم، «زن نه شرقی، نه غربی» است. زن مسلمان ایرانی، تاریخ جدیدی را پیش چشم زنان جهان گشود و ثابت کرد که میتوان زن بود، عفیف بود، محجبه و شریف بود، و درعین حال، در متن و مرکز بود. میتوان سنگر خانواده را پاکیزه نگاه داشت و در عرصهی سیاسی و اجتماعی نیز، سنگرسازیهای جدید کرد و فتوحات بزرگ به ارمغان آورد. زنانی که اوج احساس و لطف و رحمت زنانه را با روح جهاد و شهادت و مقاومت در آمیختند و مردانهترین میدانها را با شجاعت و اخلاص و فداکاری خود فتح کردند.»[۱۷]
از آنجا که در کنار راهکارهای فرعی و پدافندی، راهکار اساسی در مقابل «کار فرهنگی غلط»، رویکرد آفندی و «کارِ فرهنگی صحیح» است، «ارائهی الگوی صحیح زن» راهحل اصلی در مقابل «ارائه الگوی غلط زن» است. این الگو طیف وسیعی از بانوان ادیان الهی و زنان صدر اسلام همچون حضرت زهرا(س)، حضرت زینب(س)، حضرت خدیجه(س)، حضرت آسیه(س)، حضرت مریم(س)، تا الگوهای معاصر زن تراز مانند شهدای زن انقلاب و دفاع مقدس، مادران و همسران شهدای دفاع مقدس، مادران و همسران شهدای مدافع حرم، بانوان دانشمند، زنان هنرمند، ورزشکاران زن و سایر زنان موفق مسلمان در عرصههای گوناگون اجتماعی را دربر میگیرد و بدیهی است که رسانهها اعم از سینما، تلویزیون، کتاب و… مهمترین نقش را در نشان دادن این الگوها در کشور و جهان بر عهده دارند.
منابع:
[۱] "’Wonder Woman’ appointed UN honorary Ambassador for the Empowerment of Women and Girls”, UN News Centre, 21 October 2016,
http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=55367#.WBR5gsmKMd8
[۲] همان
[۳] http://www.dccomics.com/
[۴] http://www.warnerbros.com/
برای مطالعه بیشتر درباره برادران وارنر میتوانید به کتاب «امپراطوری هالیوود: مروری بر زندگی خالقان یهودی سینما» نوشتهی نیل گابلر، ترجمهی الهام شوشتری زاده مراجعه نمایید.
[۵] http://www.timewarner.com/company/about-us
[۶] http://www.imdb.com/title/tt0451279
[۷] مجید شاهحسینی، «یونان زدایی از هنر دینی»، مجله سینما رسانه، شماره ۴۵۵، شهریور و مهر ۱۳۹۳، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.cinemaresane.ir/sites/default/files/455-small.pdf
[۸] Mythology
[۹] مجید شاهحسینی، «رد پای زن اسطوره ای در سینما»(با اندکی تغییر)، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[۱۰] امیرالمومنین علی علیه السلام، نهج البلاغه، نامه ۳۱، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.aviny.com/hadis-mozooee/ejtemai/zan.aspx
معادل فارسی کلمهی «قهرمان» در زبان عربی، «کارپرداز» است.
[۱۱] سید مهدی میرهادی، حسنعلی بختیار نصرآبادی، محمد نجفی؛ «نقش خیال در تربیت انسان از منظر آیت الله جوادی آملی»، نشریه پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیست و دوم، دوره جدید، شماره ۲۳، تابستان ۱۳۹۳، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://journals.ihu.ac.ir/index.php/iej/article/view/7042/2240
[۱۲] برای مطالعهی بیشتر دربارهی جهانی سازی فرهنگ می توان به کتاب «جهانی شدن فرهنگ، هویت»، نوشتهی احمد گل محمدی، نشر نی رجوع کرد.
[۱۳] برای مطالعهی بیشتر دربارهی «اهداف و راهبردهای دشمن در جنگ نرم علیه خانواده»، به مقالهای با همین عنوان از اندیشکده راهبردی تبیین به نشانی زیر رجوع کنید:
http://tabyincenter.ir/index.php/free-menu-pajohesh/1395072406
[۱۴] . ۳۰ September 2016.«Wonder Woman is bisexual, says DC Comics writer Greg Rucka»
http://news.sky.com/story/wonder-woman-is-bisexual-says-dc-comics-writer-greg-rucka-10599957
&
. ۲۹ September 2016.«Wonder Woman’ Comic Writer Confirms Hero Is Bisexual»
http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/wonder-woman-is-bisexual-writer-933809
[۱۵] http://www.imdb.com/name/nm2933757/bio?ref_=nm_ov_bio_sm
[۱۶] .۷ November 2016 .«’She’s gorgeous!’ Gal Gadot picks Halle Berry to play love interest if her Wonder Woman character is bisexual»
http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-3915330/She-s-gorgeous-Gal-Gadot-picks-Catwoman-st.html
[۱۷] مقام معظم رهبری، «پیام به کنگرهی هفت هزار زن شهید کشور»، ۱۶ پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتاللهالعظمی سیدعلی خامنهای (مدظلهالعالی)، اسفند۱۳۹۱، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=1706
منبع: اندیشکده راهبردی تبیین