به گزارش مشرق، بهانه عمده متفقین درحمله به ایران حضورکارشناسان وبه تعبیر آنان جاسوسان آلمانی درایران وعدم جدیت دولت ایران دراخراج آنان ازایران بود.درهمین راستا موضوع گرایش رضاشاه به آلمان وتاثیر آن درسقوط دیکتاتور نیز رفته رفته مطرح شدتاجایی که امروزه برای برخی افراد این موضوع به باوری جدی تبدیل شده است.

 

سخن پیرامون این ماجرا فراوان است وفرصتی موسع می طلبد.درسالگرد اشغال ایران توسط متفقین کم وکیف این موضوع را ازمنظرعوامل سفارت آمریکا می خوانیم.

 

آنچه دراین میان جلب توجه می کند تفاوت رفتاروگفتارمقامات دولتی ایران درمقابل بهانه جوییهای متفقین است . البته باید توجه داشت که آمریکاییها اندکی بعد خود به قوای اشغالگر پیوستند و برای توجیه رفتارخود از بیان تمامی واقعیات طفره می روند.
 
 
هارولدمینوردبیرسفارت آمریکا درایران درآن مقطع می نویسد: *
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   
 
اقدام نظامی مشترک بریتانیا و شوروی در مورد ایران ضروری بود، زیرا به گفته متفقین ایران به هشدارهای دوستانه درباره خطری که از جانب آلمانی های مقیم ایران متوجه ایران و همسایگانش بود بی توجهی کرد.

 

در این بخش این هشدارها، نظرات ایران، و در نهایت درستی و بجایی انگیزه های متفقین در حمله به ایران مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. در طول سال 1940 و نیمه اول سال 1941، وزیر مختار بریتانیا در موارد متعدد توجه دولت ایران را به خطر سازمان ستون پنجم آلمان جلب کرد. در آخرین مورد از این هشدارها، وزیر مختار فرانسه نیز او را همراهی کرد.

 

سفارت [آمریکا در تهران] در تلگرام شماره 9 به تاریخ18 فوریه 1941، [به وزارت خارجه آمریکا] گزارش داد که وزرای مختار بریتانیا و عراق در مورد حضور اتباع آلمان در ایران، و استفاده آنان از خاک ایران به عنوان پایگاه عملیات بر ضد عراق،به دولت ایران اعتراض کرده اند. ...کم کم اعتراض ها و هشدارها و درخواست ها شدید و شدیدتر شد تا در اوایل ماه ژوئیه خواسته شد که بخش بزرگی از اتباع آلمان از ایران اخراج شوند.

 

  در این مرحله شوروی نیز در این اعتراض ها و خواست ها به بریتانیا پیوست و ماجرا کم کم  جدی تر شد. نخست وزیر ایران در گفتگو با وزیر مختار ما در تاریخ 1 اوت اذعان کرد که فشار زیادی از جانب بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی بر ایران وارد می شود و دو دولت درخواست کرده اند که هشتاد درصد آلمانی ها از ایران اخراج شوند؛ ... در 16 اوت، با تسلیم یادداشت های همزمان شوروی و انگلستان به دولت ایران،‌ درخواست آنها رسمی و جدی شد.

 

در این یادداشت ها، ‌ ضمن اظهار نارضایتی از اینکه ایران تا به حال به هشدارهای دوستانه آنطور که باید توجه نکرده، و ضمن بیان این مطلب که بریتانیا و روسیه هیچ طرح و نقشه ای بر ضد تمامیت ارضی یا حاکمیت ملی ایران ندارند، تأکید شده است که بخش بزرگی از آلمانی های مقیم ایران باید اخراج شوند. همزمان با تشدید مطالبات دو دولت و حرکت نیروهای آنان به سوی مرز ایران، دو دولت مبارزه تبلیغاتی گسترده ای را بر ضد ایران آغاز کردند.

 

رادیوهای دهلی نو، لندن و باکو در گزارش های خود از خطر ستون پنجم آلمان دم می زدند؛ شمار آلمانی ها در ایران را بسیار بیش از آنچه بود می گفتند؛‌ گزارش های دروغ درباره قیام عشایر، نافرمانی در ارتش ایران،‌ و ورود ترن های مملو از اتباع آلمان به ایران می دادند؛ و بطور کلی اخبار تحریف شده و اغراق آمیزیپخش می کردند.

 

بی تردید اندیشه پشت این نبرد تبلیغاتی، درهم شکستن مقاومت ایران از طریق جنگ روانی بود. ...در چنین حال و هوایی،‌ دو کشور آخرین یادداشت خود را در 25 اوت به ایران تسلیم کردند. زمان وقت گذرانی و امروز و فردا و اما و اگر کردن سپری شده بود.

 

این یادداشت ها فقط برای اطلاع ایران از حمله فوری بود. در این یادداشت ها، دو کشور ضمن ابراز تأسف از اینکه ایران به درخواست متفقین توجه نکرد، اعلام کردند که مجبورند امور را به دست خود گیرند؛ و تصریح کردند که هیچ برنامه و نقشه ای بر ضد تمامیت ارضی و یا استقلال ایران ندارند؛ و ابراز امیدواری کردند که ایران هیچ مقاومتی نکند چون دو کشور نمی خواهند هیچ ضرر و خسارتی به کشور یا شهروندان ایران وارد شود. وزیر مختار بریتانیا شفاهاً به دولت ایران اطمینان داد که دولت بریتانیا در صورتی که گام های لازم برای حفظ منافع بریتانیا برداشته شود، بریتانیا  کمال همکاری را با ایران به عمل خواهد آورد.

 
...نخست وزیر ایران اذعان کرد که خطر ستون پنجم بارها و بارها به وی گوشزد شده است اما اظهار داشت که اتباع آلمان تحت نظارت شدید قرار دارند، و تحرک و نقل مکان آنها در داخل کشور محدود شده است، و درخواست های تازه برای ورود به ایران به دقت بررسی می شود. در 31 ژوئیه خبرگزاری رسمی ایران اعلام کرد که دولت فهرستی از تمام آلمانها دارد، و آنها را از نزدیک زیر نظر دارد، و به هیچ خارجی اجازه انجام اعمال غیر قانونیداده نمی شود، و دولت کماکان حافظ حقوق مردم است.

 

وزیر امور خارجه ایران در گفت و گو با وزیر مختار ما در 20 اوت، برای آنکه نشان دهد چگونه آلمان ها به شدت زیر نظر قرار دارند، اظهار داشت که هر آلمانی زیر نظر یک مأمور مخفی ایران قرار دارد. ...نخست وزیر و وزیر امور خارجه ایران در این مرحله برای اخراج شمار زیادی از اتباع آلمان از ایران ابراز آمادگی کردند ...در این جو بی اعتمادی و اتهامات متقابل، در 16 اوت، ایران به یادداشت دو کشور پاسخ داد و‌ اعلام کرد که سیاست دولت ایران اخراج تمام خارجیانی بوده که می توان از خدمات آنان صرفنظر کرد و این سیاست به دلیل شرایط فعلی شتاب هم گرفته است؛ به طوری که تعداد زیادی از خارجیان به زودی ایران را ترک می کنند؛ ...نمایندگان دیپلماتیک روسیه و بریتانیا به وزیر مختار ما اطلاع دادند که پاسخ ایران به هیچ وجه قانع کننده نبوده است. همانطور که در تلگرام شماره 101 نشان داده ایم، ایران در معرض و در شرف حمله قرار گرفته بود.
 
 
در ارزیابی نگرش ایران، می توان گفت که تفاوت زیادی بین لحن خصمانه اظهارات مکتوب و رسمی، که جنبه حفظ آبرو داشت، و قول های شفاهی مقامات ایران به نمایندگان سیاسی متفقین درباره اجرای خواستمتفقین و حفظ روابط دوستانه وجود داشت.

 

در عین حالی که ، برای ثبت رسمی و روی کاغذ، موضع سرسختانه بر اساس بی طرفی قاطع و بیچون و چرا، همراه با لحنی تند و خصمانه و ابراز خشم از تقاضاهای متفقین حفظ می شد، مقامات ایرانی در عمل گام هایی برای اجرای خواست متفقین برمی داشتند. وزیر مختار بریتانیا در تهران، همانطور که در تلگرام شماره 28 مورخ 29 ژوئیه آمده است، به وزیر مختار ما اطلاع داد که وی قول اخراج 13 آلمانی را در مرحله اول  و 11 آلمانی دیگر را در یک هفته بعد گرفته است.

 

وزیر امور خارجه ایران درتاریخ 11 اوت از وزیر مختار بریتانیا پرس و جو کرده بود که آیا بریتانیا با اخراج مایر و گاموتا، دو آلمانی که ادعا می شد از رهبران تشکیلات نازی در ایران هستند، راضی می شود. در 18 اوت نیز مقامات ایران به وزیر مختار بریتانیا پیشنهاد کردند که هر ماه 30 آلمانی از ایران اخراج شوند. در 21 اوت وزیر امور خارجه ایران به وزیر مختار ما اطلاع داد که ایران در عین حالی که با متفقین بر سر یک برنامه معقول و منطقی برای اخراج آلمانها همکاری خواهد کرد زیر بار خواست های زورمدارانه و خودسرانه و ناعادلانه نمی رود.

 

پس از آغاز عملیات جنگی، مقامات ایران، به منظور متوقف کردن مخاصمات به هر قیمتی، متعهد شدند که تمام خواست های متفقین را عملی کنند. شاه، همانطور که در تلگرام شماره 105 به تاریخ 25 اوت گزارش شده است، به نمایندگان سیاسی متفقین تعهد داد که همه آلمانی ها را، به استثنای چند تکنیسین، که خدماتشان ضروری بود، ظرف یک هفته از کشور اخراج کند. نقطه ضعف مقامات ایران در تمام این ماجرا فقدان واقع گرایی بود.

 

آنها مبنای اقدامات خود را، صرفاً روی مزایا و محاسن روش مورد نظر خود، آنطور که خود می دیدند، گذاشته بودند و نمی توانستند این واقعیت را درک کنند که محرک و برانگیزاننده متفقین نیاز و ضرورت شدید نظامی است و اگر خواست هاشان اجرا نشود باید بطور جدی وارد عمل شوند. آنها، در زمانی که باید به کنه واقعیت پی می بردند، مرتکب اشتباه بزرگی شدند و به وقت گذرانی و چانه زنی پرداختند.
 
مینور درباره "ارزیابی دلایل و انگیزه های تهاجم" می نویسد:
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    هدف اعلام شده حمله متفقین برطرف کردن خطر ستون پنجم آلمان در ایران بود. ‌اجازه دهید میزان این خطر را بررسی و ارزیابی کنیم تا بفهمیم دلایل و انگیزه های متفقین در حمله به ایران تا چه حد کافی و درست و بجا بوده است. سفارت، در چند تلگرام به موضوع فعالیت ستون پنجم آلمان در ایران تلگرام پرداخته است ... سفارت تعداد آلمانی ها در ایران را در حدود 2000 تا 2500 نفر برآورد کرده است ( نک: تلگرام شماره 99 به تاریخ 21 اوت). در نخستین روز حمله حدود هزار آلمانی در سفارت آلمان پناه گرفتند؛ و اعتقاد بر این است که تقریباً به همین تعداد در دیگر نقاط کشور پنهان شده، و یا برای پلیس ناشناخته بودند.

 

تشکیلات نازی نیز در خانه قهوه ای*(آلمان ها در تهران باشگاهی برای فعالیتهای فرهنگی و تبلیغی به نفع دولت آلمان نازی بر پا کرده بودند. این باشگاه را خانه قهوه ای(Brown House) می نامیدند. خانه قهوه ای از مراکز جلب همکاری برای ستون پنجم آلمان بود.)، یا باشگاه آلمان، متمرکز بود و از داخل سفارت آلمان کارگردانی و اداره می شد. مایر، گاموتا، و آیلر سه تن از سازمان دهندگان و رهبران این تشکیلات بودند. مایر و گاموتا در پوشش کارمندان یک شرکت آلمانی کار می کردند؛ و آیلر، که باستان شناس مشهوری بود، برای وزارت امور خارجه آلمان مقالات تبلیغاتی می نوشت.

 

بسیاری از آلمانی ها بطور مناسب به کار گرفته شده بودند؛ 680 تن سرپرست خانوار آلمانی که به عنوان کارشناس و متخصص فنی و تکنیسین در استخدام دولت ایران بودند؛همچنین عده ای هم به شکل صوری به کاری مشغول بودند و یا در شرکت های آلمانی کار پوششی داشتند و در عین حال عملاً در کار تشکیلات ستون پنجم آلمان بودند.

 

بر اساس ادعاهای بریتانیا عده کمی از آلمانی ها در ایران گردشگر بودند. آلمانی ها در ایران در نقاط و موقعیت های راهبردی،‌ مثل بی سیم، رادیو، راه آهن، شبکه ترابری، و همه خدمات و سرویس های مهم و حیاتی گذاشته شده بودند.

 

گفته می شد که اینها با دقت و بر اساس نقش و وظیفه شان برای روز عمل، آموزش دیده بودند. ادعا می شد که یک گروه کشیک اضطراری در سفارت آلمان تشکیل شده بود اما این ادعا هرگز ثابت نشد.

 

با این حال، همه می دانستند که تشکیلات کارآمدی در باشگاه آلمان اقدام به آموزش نظامی و تمرین تیراندازی می کرد تا دولت ایران سرانجام جلوی این کارها را گرفت. نمایندگی ها و دفاتر شرکت های آلمانی، مانند آ اِ گ، شنکرز، و فروشتال از عوامل سازمان اطلاعاتی آلمان پر بود و این شرکت ها در سراسر ایران شعبه و دفتر داشتند. گفته شده است که کارکنان آلمانی ایستگاه بی سیم ایران نسخه ای از تمام پیام های تلگرافی را به سفارت آلمان می دادند.

 

همچنین می گفتند کارکنان آلمانی ایستگاه رادیویی تهران،‌ از این ایستگاه اقدام به پخش پارازیت ( روی امواج رادیو بی بی سی و رادیو مسکو) می کردند. اگرچه برخی از این اظهارات و اتهامات ممکن است صد در صد درست نباشد، اما مسلماً ستون پنجم آلمان در ایران وجود داشت و این نه تنها برای ایران بلکه برای متفقین نیز تهدیدی آشکار بود.

 

از روی نمونه کارهای ستون پنجم آلمان در نرو‍ژ، هلند، عراق، و دیگر کشورها می توان قضاوت کرد که این تشکیلات ممکن بود در ایران دست به چه کارهایی بزند. بنابراین به نظر می رسد که از منظر محافظت از خود، کار بریتانیا و روسیه، در برداشتن گام های جدی و قوی برای خلاص شدن از شر این تهدید، کار درستی بود.

 

اینکه آیا این کار می توانست از راههای مسالمت آمیز انجام شود و اینکه آیا دلیل مبرم تر برای حمله ضرورت نظامی برقراری ارتباط بین نیروهای انگلیس و روس در شمال ایران بود یا نبود سوالاتی است که پاسخ آنها محل بحث و چون و چرا و اختلاف نظرهای زیادی است. با توجه به اقدامات عملی ایران در قبول و اجرای کامل درخواست متفقین به هنگام آغاز مخاصمات و عملیات جنگی، دلایلی هست که می توان گفت اگر متفقین، با صبر و حوصله، فشار بیشتر و قوی تری بر ایران وارد می کردند، می توانستند به هدف اعلام شده خود در برطرف کردن خطر ستون پنجم آلمان برسند.

 

با این حال، احتمالاً این اولین حلقه از زنجیره مطالباتی بود که در نهایت به همین اوضاع امروز می انجامید؛ البته منهای اشغال نظامی طاقت فرسا و گران بار فعلی. احتمالاً متفقین وقتشان چنان تنگ بود که نمی توانستند منتظر نتیجه مذاکرات تقریباً طولانی لازم برای اجرای نه فقط مرحله اول، که همان اخراج آلمانی ها از ایران بود، بلکه از آن مهم تر مراحل بعدی و متعاقب آن، یعنی برقراری ارتباط در شمال ایران و تنظیم و ترتیب امکانات ترابری و ارسال تدارکات به روسیه، بمانند.
 
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران