اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِين وَ صَلَّي اللهُ عَلي مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطَّاهِرِينَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلي اَعدائِهِم اَجمَعين. «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُکَ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُکَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُکَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْکَ وَ وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْکَ».
مروري بر مباحث گذشته
گفته شد ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ، يعني «قرائت قرآن» و ماه سخن گفتن عبد با ربّ، يعني «دعا کردن» است. دعا هم بر دو گونه است؛ مأثور و غيرمأثور که داراي آداب و شرايطي است. در جلسات گذشته هم گفته شد که بعضي از امور بر دعا مؤثر هستند. يعني دعا خودش قطعاً کارآيي دارد، امّا بر طبق آنچه که در معارف ما وارد شده است، اموري هستند که روي دعا اثر مي‌گذارند و تأثيرشان به سه نحو است؛ به اين نحو که يا تشديد مقتضي مي‌کنند، يا مقتضي را به فعليت مي‌رسانند، يا اينکه تسريع در اجابت مي‌کنند. اين‌ها بحث‌هايي است که در جلسات گذشته داشتيم.
ادامه بحث تأثير نماز بر دعا
دعا در نماز عشاء
بحث ما به اموري رسيد که بر اجابت دعاء مؤثرند. جلسه گذشته من يک دسته از اعمال و يک سري زمان‌هايي را که بر دعا مؤثرند، مطرح کردم. بحث ما به اينجا رسيد که در باب اعمالِ مؤثر، ما مي‌بينيم که در روايات مسأله نمازهاي پنج‌گانه مطرح شده و تصويراتي هم براي دعا کردن به هنگام نماز، قبل و بعد و در بين آن وجود دارد که من آنها را در جلسه گذشته عرض کردم. رواياتي راجع به نمازهاي صبح و ظهر و مغرب خواندم و الآن روايتي راجع به نماز عشاء مي‌خوانم که بحث از نظر روايات مرتبط با نمازها تکميل شده باشد.
ما در يک روايت داريم که پيغمبر اکرم(صلّياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود: «مَنْ کَانَ طَالِباً إلَى اللهِ حَاجَةً فِي أمْرِ دُنيَاهُ وَ آخِرَتِهِ فَلْيَطْلُبْهَا فِي الْعِشَاءِ الآخِرَةِ فَإنَّهَا صَلاةٌ لَمْ يُصَلِّهَا أحَدٌ مِنَ الأمَمِ قَبْلَکُمْ». اگر کسي حاجتي دارد، چه دنيوي و چه اخروي، آن را در نماز عشاي آخر يعني همين نماز عشايي که ما داريم، از خداوند بخواهد که اين نماز عشا را امت‌هاي گذشته نداشته‌اند. من اين روايت را براي تکميل مباحث گذشته خواندم.
دعاي مستجاب بعد از نماز واجب
روايتي از امام صادق (عليه‌السلام) است که حضرت فرمود: «إنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَيْکُمُ الصَّلَوَاتِ فِي أَحَبِّ الْأَوْقَاتِ إِلَيْهِ فَاسْأَلُوا اللَّهَ حَوَائِجَکُمْ عَقِيبَ فَرَائِضِکُم». همانا خداوند نمازها را در دوست داشتني‌ترين ساعات بر شما واجب گردانيده است؛ پس بعد از نمازهاي واجب، حاجاتتان را از خدا بخواهيد. در اينجا بحث دعاي بعد از نماز و تعقيب را مطرح فرموده است. حالا من روي اين نکته، نظر دارم و بحث خواهم کرد.
چند روايت با يک مضمون است؛ هم از پيغمبر اکرم(صلّياللهعليهوآلهوسلّم) و هم از امام صادق (عليه‌السلام) رواياتي داريم که من يکي از آنها را مي‌خوانم: «مَنْ أَدَّى لِلَّهِ مَکْتُوبَةً فَلَهُ فِي أَثَرِهَا دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ». هر کس نماز واجبي را به‌جا آورد، در پي او دعاي مستجابي دارد. در يک روايت ديگر دارد: «قِيلَ لِرَسُولِ اللهِ أيُّ الدُّعَاءِ أسْمَعُ؟ قَالَ جَوفَ اللَّيلِ الآخِرِ وَ دُبُرَ الصَّلَوَاتِ المَکتُوبَةِ». از حضرت سؤال کردند کدام دعا زودتر به اجابت مي‌رسد؟ مراد از «أسمع» شايد اين باشد که کدام دعا زودتر مستجاب مي‌شود. حضرت در پاسخ فرمودند که از نظر زماني، دعا در آخر شب و از نظر عملي، دعا بعد از نمازهاي واجب.
تأثير دعا بر نماز
مطالبي که تا اينجا گفتيم همه نسبت به اثرگذاري نماز بر روي دعا بود. حالا مي‌خواهم يک چيز تازه عرض کنم و آن عکس اين مطلبي است که مطرح کردم و شايد شما هم اين را نشنيده باشيد؛ اثر گذاري دعا بر روي نماز. مي‌خواهم اهميّت دعا را عرض کنم. همه اين مطالب تا اينجا اين بود که انسان وقتي نماز مي‌خواند، قبل و وسط و بعد از نماز، اين بر روي دعاي او تأثير مي‌گذارد و کاربرد دعا را زياد مي‌کند. رواياتي داشتيم که اين‌ها روي دعا، اثر مي‌گذارد و کاربرد دعا را بالا مي‌برد. امّا از اين طرف هم داريم که دعا روي نماز اثر مي‌گذارد. اين يعني چه؟ يعني روي قبولي نماز تأثير دارد.
در روايتي از امام صادق (عليه‌السلام) آمده است که: «قَالَ کَانَ أَبِي يَقُولُ»؛ حضرت از پدر بزرگوارشان امام باقر(عليه‌السلام) نقل مي‌فرمايند که ايشان در ذيل اين آيه: «فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ » مي‌فرمود: «إِذَا قَضَيْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلِّمَ»، بعد از اينکه نمازت را خواندي و سلام دادي، «وَ أَنْتَ جَالِسٌ»، در حالي که نشسته‌اي و هنوز بلند نشده‌اي، «فَانْصَبْ فِي الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ»؛ در دعا کردن براي امور دنيا و آخرتت بکوش! «فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَتَقَبَّلَهَا مِنْک». و وقتي که از دعا فارغ شدي، مُلتمسانه از خدا بخواه که نمازت را از تو بپذيرد! عَجَب! پس اين دعاي بعد از نماز، باعث مي‌شود که خدا نمازت را قبول کند. توجه داشته باشيد که ضميرِ «هَا» در «أَنْ يَتَقَبَّلَهَا» به «الصَّلَاة» برمي‌گردد؛ يعني اثر دعا بر نماز را مطرح فرموده‌اند.
نمازش را به صورتش بزنيد!
حالا اين روايت لحن نرمي داشت؛ امّا روايتي داريم که نسبت به کساني که نماز مي‌خوانند، ولي بعد از آن دعا نمي‌کنند، لحن تندي دارد. «رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ أَنَّهُ قَالَ إِذَا فَرَغَ الْعَبْدُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ تَعَالَى حَاجَةً يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى لِمَلَائِکَتِهِ» پيغمبر اکرم(صلّياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود آنگاه که بنده از نماز فارغ مي‌شود و حاجتي از خدا نمي‌خواهد، خدا به فرشته‌هايش مي‌گويد: «اُنْظُرُوا إِلَى عَبْدِي»؛ به اين بنده من نگاه کنيد! «فَقَدْ أَدَّى فَرِيضَتِي»، نماز واجبش را خواند، «وَ لَمْ يَسْأَلْ حَاجَتَهُ مِنِّي»؛ امّا از من درخواستي نکرد؛ «کَأَنَّهُ قَدِ اسْتَغْنَى عَنِّي»؛ مثل اينکه او خودش را از من بي‌نياز مي‌داند که چيزي از من نمي‌خواهد. چون اگر خودش را نيازمند مي‌ديديد، الآن که به حسب ظاهر، بالاترين عملي را که عبوديّت و بندگي در آن جلوه مي‌کند ـ‌يعني نماز‌ـ را به جا آورده است، از من درخواست مي‌کرد. «کَأَنَّهُ قَدِ اسْتَغْنَى عَنِّي»؛ مثل اينکه خودش را از من بي‌نياز مي‌بيند. «خُذُوا صَلَاتَهُ»، نمازش را بگيريد، «فَاضْرِبُوا بِهَا وَجْهَهُ». نمازش را به صورتش بزنيد! اين کنايه از عدم قبولي نماز است. خدا مي‌گويد اين نماز خواندنت را من نمي‌پذيرم.
دعا يا نماز مستحبي؟
در سنوات گذشته، من يک بحث کلّي را مطرح کردم که خودش يک بحث مستقل است و آن اينکه در مقايسه بين دعا و نماز مستحب، از نظر فضيلت و محبوبيّت عندالله‌تعالي، کدام‌يک أفضل است؟ دعا کنم يا نماز مستحبي بخوانم؟ کدام را خدا بيشتر دوست دارد؟ در آنجا من عرض کردم که دعا أفضل است. حالا من در اين رابطه که نماز مستحبي بخوانم يا دعا کنم، فقط يک روايت مي‌خوانم که اشاره کرده باشم و رد مي‌شوم. روايت از امام باقر(عليه‌السلام) است که: «الدُّعَاءُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ تَنَفُّلاً». دعاي بعد از نماز واجب بهتر از نماز مستحبي است. روايت «نصّ» است و ديگر هيچ احتمال مخالفي در آن مطرح نيست. اين روايت اشاره به دعاي بعد از نماز دارد.
نماز کال و ناقص
ما حتي درباره «دعاي بين نماز» هم روايت داريم که نمازي که وسطش دعا نباشد «ناقص» يا «کال و نارَس» است. ميوه بايد رسيده باشد تا قابل أکل شود. نماز هم بايد قابل پذيرش باشد، تا به کار آيد. روايتي است از پيغمبر اکرم(صلّياللهعليهوآلهوسلّم) که حضرت فرمودند: «کُلُّ صَلا?ٍ لايُدْعَي فِيهَا لِلمُؤمِنِينَ وَ المُؤمِناتِ فَهِيَ خِدَاجٌ». نماز بدون دعا براي مؤمنين و مؤمنات ناقص و نارَس است.
مي‌خواستم اين را عرض کنم که آنچه ما در مجموعه دَه‌ها روايت در باب دعا هنگام نماز داريم، اين است که قبل از نماز، در نماز و بعد از نماز ـ‌به‌خصوص نمازهاي واجب‌ـ دعا کردن وارد شده و اين دعا هم بر نماز اثر مي‌گذارد و هم نماز بر روي آن اثر دارد. اين دو بر روي يکديگر اثر متقابل دارند و هم نماز روي دعا اثر مي‌گذارد که يا مقتضي‌اش را تشديد مي‌کند، يا آن را به فعليت مي‌رساند و يا تسريع در اجابت مي‌کند؛ و هم دعا روي نماز اثر مي‌گذارد و باعث مي‌شود نمازت قبول شود و به نمازت مقبوليّت مي‌دهد. من مطالب و مجموعه رواياتي که در اين باب داريم را خلاصه کردم. اين‌ها همه، اهميت دعا را مي‌رساند که من ديگر نمي‌خواهم وارد شوم؛ چون قبلاً اين موضوع را بحث کرده بودم، مي‌گذرم.
تأثير قرآن بر دعا
عامل ديگري که باز به عنوان عامل اثرگذار بر روي دعا مطرح است، مسأله قرائت قرآن است. من اين را که مي‌گويم به‌خاطر ايّام ماه مبارک رمضان است و مي‌خواهم يک‌مقدار به شما راه‌کار بدهم و مقيّد هم هستم که بحث‌هايم به گونه‌اي باشد که کارآيي داشته باشد. ما دو دسته روايت داريم که من آن را خلاصه مي‌کنم. در يک دسته از روايات اين‌طور آمده که بعد از ختم قرآن، دعا مستجاب است. انسان اگر يک بار قرآن را ختم کند و بعد از آن دعا کند، دعايش مستجاب است. اين‌ها يک دسته از رواياتند. يک دسته ديگر از روايات را داريم که مي‌فرمايد يک ختم قرآن لازم نيست، بلکه صد آيه از هر کجاي قرآن که بخواني و بعد از آن دعا کني، اين دعايت مستجاب است. البته اين‌ها هيچ‌کدام با هم منافات ندارد. من حالا به عنوان نمونه به بعضي از اين روايات اشاره مي‌کنم.
دعا بعد از ختم قرآن
يک روايت از پيغمبر اکرم(صلّياللهعليهوآلهوسلّم) است که حضرت فرمودند: «مَنْ خَتَمَ القُرآنَ فَلَهُ دَعْوَ?ٌ مُسْتَجَابَ?ٌ». هر کسي که قرآن را ختم کند، دعاي او پس از تلاوت قرآن مستجاب است. يک تعبير ديگر به همين مضمون است که: «إنّ لِصاحِبِ القُرْآنِ عِنْدَ کلِّ خَتمَةٍ دَعْوَةً مُسْتَجابَةً». براي هر صاحب قرآني، در هر بار ختم کردن قرآن، يک دعاي مستجاب هست.
دعا بعد از تلاوت صد آيه
دسته دوم روايات را که گفتم، مربوط به «صد آيه خواندن» است. عبدالله بن‌مسعود ايستاده بود و داشت نماز مي‌خواند. پيغمبر اکرم(صلّياللهعليهوآلهوسلّم) هم آنجا تشريف داشتند. عبدالله بن‌مسعود در نمازش سوره نساء را مي‌خواند؛ تا به آيه صَدُم رسيد، پيغمبر وسط نماز به او رو کرد و فرمود زود حاجتت را بخواه! «کَانَ عَبدُاللهِ بنِ‌مَسعُودِ قَائِماً يُصَلِّي فَلَمَّا بَلَغَ المِأ?َ مِنَ النِّسَاءِ قَالَ لَهُ النَّبِيُّ سَلْ تُعْطَ». درخواست کن که الآن به تو مي‌دهند.
يک روايت از علي (عليه‌السلام) داريم که حضرت فرمود: «مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آيَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ أَيِّ الْقُرْآنِ شَاءَ ثُمَّ قَالَ يَا اللَّهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ»؛ هر کس صد آيه از قرآن را بخواند از هر کجاي قرآن، هر سوره‌اي و هر جزئي که باشد و بعد از آن هفت مرتبه بگويد «يا الله»، «فَلَوْ دَعَا عَلَى الصَّخْرَةِ لَقَلَعَهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ». اگر دعا کند، در صورتي که خدا بخواهد، کوه را از جا خواهد کَند. يعني اگر نفرين کند، به خواست خدا کوه را از جا مي‌کَند. يعني اين دعا اين قدر بُرد دارد. حالا من بحث را خلاصه کردم؛ چون فقط مي‌خواستم يک تذکّر بدهم.
لااقل سوداگر باشيد!
عرض کردم که ماه مبارک رمضان، هم ماه تلاوت قرآن و بازگو کردن کلام ربّ است و هم ماه سخن گفتن عبد با ربّ است؛ آن هم اين همه آثار بر آن مترتّب است که ما هم مفصّل اين‌ها را بحث کرديم. مي‌خواهم اين‌ها را با هم تلفيق کنم. قرآن که مي‌خوانيد حواستان جمع باشد. لااقل سوداگر باشيد! البته اين «لااقل» است که مي‌گويم. لااقل سوداگر باشيد! لااقل حسابگر باشيد! از فرصت‌هايتان استفاده کنيد! هم از فرصت زماني بهره بگيريد که اين فرصت عبارت از ماه مبارک رمضان است و ما بعداً وارد بحث خاص آن مي‌شويم؛ هم از فرصت‌هايي که از ناحيه اعمال به دست شما مي‌رسد، براي اينکه دعاهايتان به اجابت برسد، از اين فرصت ها استفاده کنيد. چه از نمازهاي واجب، چه از قرآن‌هايي که مي‌خوانيد، از همه اين فرصت‌ها کمال بهره‌برداري را بکنيد. من مي‌خواستم اين را توصيه کنم که دعا کنيد؛ به‌خصوص براي ديگران که اگر براي غير دعا کنيد، نفعش براي شما بيشتر است، إن‌شاءالله!
