با این مصوبه، سهمیه بندی بنزین بعد از حدود 8 سال متوقف خواهد شد و بنزین مانند قبل از تیرماه 1386، به صورت تک نرخی و بدون سهمیه‌بندی عرضه خواهد شد. بدیهی‌ترین نتیجه این اقدام دولت از بین رفتن ابزار انگیزشی مردم برای مدیریت مصرف بنزین است.
در ابتدا نگاهی به وضعیت تولید، مصرف و واردات بنزین در سال‌های قبل از سهمیه‌بندی این فرآورده نفتی و آثار اجرای این سیاست در سال های اخیر بیندازیم:
در سال‌های پس از جنگ تحمیلی و بخصوص در نیمه دوم دهه 70 و نیمه اول دهه 80، مصرف بنزین در کشور روندی شدیدا صعودی داشت و این در حالی بود که به جز پالایشگاه‌های اراک و بندرعباس که اواسط دهه 70 راه‌اندازی شده بودند، بهره‌برداری از پالایشگاه جدیدی برای افزایش تولید فرآورده در برنامه وزارت نفت قرار نداشت و در نتیجه، میزان تولید بنزین در کشور جوابگوی مصرف داخلی آن نبود.
بر همین اساس، میزان واردات بنزین در این دوره زمانی روندی شدیدا صعودی داشت به گونه ای که در سال 1385، میزان واردات این فرآورده نفتی به حدود 27.5 میلیون لیتر در روز رسیده بود. همین موضوع نیز سبب شده بود که اقتصاد کشور وابستگی شدیدی به واردات بنزین پیدا کند و هم بخش قابل توجه‌ای از درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت برای واردات این فرآورده نفتی استفاده می‌شد که این رقم در سال 1385 به حدود 6 میلیارد دلار رسید. از سوی دیگر غرب هم برای استفاده از این نقطه ضعف برای اخلال در زندگی مردم و ضربه زدن به نظام، طمع پیدا کرد و زمزمه‌های تحریم فروش بنزین به ایران را مطرح کند. میزان مصرف و واردات بنزین در نیمه دوم دهه 70 و نیمه اول دهه 80 در نمودار زیر قابل مشاهده است:
بر همین اساس و با توجه به ریسک بالای وابستگی شدید کشور به واردات بنزین، دولت به دنبال راهکارهایی کوتاه مدت برای کاهش واردات این فرآورده نفتی بود. از آنجایی که افزایش تولید بنزین از طریق احداث پالایشگاه های جدید یا افزایش ظرفیت و بهینه‌سازی پالایشگاه‌های فعلی یا کاهش مصرف بنزین از طریق آزاد سازی قیمت این فرآورده و سایر فرآورده‌های نفتی در قالب هدفمندی یارانه‌ها در کوتاه مدت قابل اجرا نبود و نیاز به آماده‌سازی زیرساخت‌ها و فراهم کردن شرایط مختلف اقتصادی و اجتماعی برای آنها وجود داشت، راهبرد کاهش مصرف بنزین از طریق سهمیه‌بندی کردن آن انتخاب شد.اگرچه درباره این طرح از اوایل دهه 80 مطالعاتی صورت گرفته بود اما عملا اراده اجرایی کردن تا سال 86 در کشور وجود نداشت.
*دستاورد 75 میلیارد دلاری طرح سهمیه‌بندی بنزین با کنترل مصرف و واردات بنزین
نهایتا در اوایل تیرماه سال 1386، اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین براساس بند «و» تبصره 13 قانون بودجه 1386 آغاز شد. طرحی که اجرای آن تاثیر چشمگیری بر روی میزان مصرف و واردات بنزین در نیمه دوم دهه 80 و نیمه اول دهه 90 داشت و نقشی کلیدی در اجرای طرح هدفمند سازی یارانه ها، توسعه صنعت CNG و ناکامی برنامه غرب برای تحریم صادرات بنزین به ایران داشت. با اجرای این طرح، رشد 10.1 درصدی مصرف بنزین در نیمه اول دهه 80 متوقف شد و میزان مصرف بنزین در محدود 60 تا 70 میلیون لیتر در روز در هشت سال اخیر کنترل شد. در نمودار زیر، میزان واقعی مصرف بنزین پس از استفاده از طرح سهمیه بندی با میزان مصرف بنزین با فرض عدم اجرای این طرح و استمرار روند نیمه اول دهه 80 و رشد سالیانه 10.1 درصدی مصرف، در سال های 1386 تا 1393 با یکدیگر مقایسه شده اند:
با توجه به نمودار بالا، در سال های 1386 تا 1393، مجموعا 146 میلیارد و 400 میلیون لیتر در مصرف بنزین صرفه جویی شده است. البته بخشی از این صرفه جویی عظیم در مصرف بنزین و در نتیجه واردات آن، دلایل دیگری مانند گسترش میزان استفاده از CNG و اجرای فاز اول قانون هدفمند کردن یارانه ها از 28 آذرماه 1389 را نیز دارد. میزان مصرف CNGدر سال های 1385 تا 1393 در نمودار زیر آمده است:
با توجه به نمودار بالا، در سال های 1386 تا 1393، مجموعاً 38 میلیارد و 750 متر مکعب CNGمصرف شده است. در صورتی که قیمت متوسط هر لیتر بنزین را در طی این دوره زمانی برابر 70 سنت در نظر بگیریم، ارزش صرفه جویی حاصل شده در سال های1386 تا 1393 حدود 102.5 میلیارد دلار است که حدود 75.4 میلیارد دلار آن بخاطر سهمیه بندی بنزین و هدفمندی یارانه ها و حدود 27.1 میلیارد دلار ناشی از استفاده از CNG بوده است.
این در حالی است که از آغاز مطالعات طرح کارت هوشمند سوخت و ایجاد زیرساخت‌ها تا زمان راه‌اندازی این پروژه حدود ١٥٠ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری توسط دولت و وزارت نفت انجام شد و در نتیجه، هزینه اجرای این پروژه در کمتر از دو هفته از محل صرفه‌جویی‌های حاصله بازگشت، البته توسعه مصرف CNG در یک دهه اخیر، با سرمایه‌گذاری سه میلیارد دلاری دولت در ساخت و توسعه جایگاه‌های عرضه این سوخت و همچنین تولید خودروهای گازسوز صورت گرفته است و با توجه به همین موضوع می توان گفت که ارزش صرفه جویی حاصل شده در سال های 1386 تا 1393 حدود 98.5 میلیارد دلار بوده است که حدود 75.4 میلیارد دلار آن بخاطر سهمیه بندی بنزین و هدفمندی یارانه ها و حدود 24.1 میلیارد دلار ناشی از استفاده از CNG بوده است.
در نتیجه این مدیریت مصرف بنزین، واردات این فرآورده نفتی نیز بعد از اجرای طرح سهمیه بندی بنزین با کاهشی 83.5 درصدی نسبت به سال پایه (سال 1385) به 4.5 میلیون لیتر در روز در سال 1393 رسید. همچنین با اجرای این طرح، سهم واردات در تامین بنزین مورد نیاز کشور از 37 درصد در سال پایه به 6.5 درصد در سال گذشته رسیده است، البته افزایش تولید بنزین کشور با اجرای طرح های متعدد بنزین سازی و بهینه سازی و افزایش ظرفیت در پالایشگاه های نفت کشور بخصوص طرح افزایش ظرفیت و بهینه‌سازی پالایشگاه شازند اراک در سال‌های اخیر و هم با تامین بخشی از نیاز داخلی به این فرآورده از طریق تولید در واحدهای پتروشیمی داخلی از مرداد 1389 تا اوایل سال گذشته، نقش موثری در کاهش واردات بنزین ایفا کرده است. در نمودار زیر میزان واردات بنزین در سال های 1385 تا 1393 آمده است.
حذف سهمیه 60 لیتری بنزین خودروهای شخصی با قیمت‌های اعلام شده برای سوخت در سال 93 یعنی بنزین 700 تومانی سهمیه‌ای و 1000 تومانی آزاد ماهانه تنها 18 هزار تومان و سالانه تنها 216 هزار تومان بر هزینه خانوار تاثیرگذار است، اما بعضی کارشناسان معتقدند در راستای ابزار‌های غیر قیمتی مصرف سوخت حتی همین اختلاف قیمت اندک هم اثرات روانی قابل ملاحظه‌ای در کنترل مصرف سوخت در میان خانوارهای ایرانی داشته است. در عین حال زیرساخت کارت هوشمند سوخت برای اولین بار توانست آمار و اطلاعات حداقلی درباره میزان واقعی و نحوه مصرف سوخت خودروهای شخصی در اختیار متولیان امر قرار دهد و در کنار اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر کاهش قاچاق بنزین و انتقال قاچاق به گازوئیل داشته است.
وزارت نفت در راستای صرفه‌جویی در مصرف انرژی بند «ق» تبصره 2 قانون بودجه 93 را طراحی کرد که بر اساس آن سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی و دولتی در پروژه‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی از محل سوخت صرفه‌جویی شده بازگشت داده شود. اما به نظر می‌رسد هیچ یک از طرح‌های معرفی شده به شورای اقتصاد نتوانند صرفه‌جویی 75 میلیارد دلاری طرح سهمیه‌بندی سوخت با سرمایه‌گذاری 150 میلیارد تومانی را تکرار کنند.
