گروه فرهنگي مشرق- از زماني که جرمي بنتام انگليسي در دهه هاي پاياني قرن هجدهم پايه گذار يک مکتب اخلاقي که در آن تنها چيزي اخلاقي است که "سود ومنفعت من" در آن باشد؛ بيش از دو قرن مي گذرد اما همچنان جامعه روشنفکري در نقاط مختلف جهان خصوصا جهان سوم به آن اعتقاد دارند و بر اساس آن عمل مي کنند.
جالب اينجاست که بنتام حقوقدان بود و اين نظريه او در نظريات حقوقي اش رسوخ کرد. غير از بنتام نام ديگري نيز در نظريه اخلاق منفعت محور مطرح است؛ جيمز ميل ديگر بنيان گذار اين مکتب؛ پدر همان جان استوارت ميل معروف است که همواره به عنوان يکي از اعاظم نظريه پردازان ليبراليسم از او ياد مي کنند. شايد بتوان رابطه ليبراليسم با اين ديدگاه اخلاقي را که محور اخلاق را منفعت تعريف مي کند به خوبي تشخيص داد.
در روزگاري که جنگ و کشتن افراد در صورتي که خلاف منافع قطب بزرگ قدرت مسلط بر جهان باشد تروريسم ناميده و تقبيح مي شود حتي اگر اين حمله عليه نيروهاي نظامي باشد و در صورتي که اين قتل و کشتار در جهت منافع اين قطب باشد مشروع است و نام مبارزه با تروريسم را يدک خواهد کشيد علي رغم اينکه قربانيان آن زنان و کودکان و غير نظاميان باشند؛ چرا که جنگ با تروريسم هزينه و تلفات نيز دارد. اين نوع عملکرد تنها با آموزه هاي بنتهام و ميل است که قابل توجيه و پذيرش است.
در ايران خودمان نيز اين مساله مسبوق به سابقه است. روشنفکري وطني دوره رضا خان نمونه تمام عيار رشد اين تفکر و تخلق به اخلاق بنتامي است. روشنفکري که ليبراليسم را به عنوان يکي از مقدس ترين ارکان تفکر سياسي مي داند براي حفظ حيات خود و از آن مهم تر پيشبرد منويات قطب غالب که البته قبله نيز هست؛ ليبراليسم را نيز قرباني مي کند و خود به سرباز جان فداي يکي از خشن ترين و مخوف ترين استبدادهاي تاريخ سياسي ايران تبديل مي شود. نمونه ديگر اين مثال را بايد در يک امر مقدس ديگر منورالفکري ديد؛ تساهل، تسامح و گفت و گو؛اين ها واژه هايي است که روشنفکران همواره در مقابل قدرت هاي بزرگ تر از خود براي حفظ حاشيه امن و داشتن آزادي عمل استفاده کرده اند، اما درست در زماني که قدرت را در دست مي گيرند مخالفان از دايره اعمال اين ارزش ها به خارج رانده مي شوند. زماني که قرار مي شود تا تجدد طلبي فرهنگ، سنن، ارزشها و حتي دين مردم را با عنوان "کشف حجاب شخم"بزند، ديگر تساهل،تسامح،دموکراسي، حق اعتراض، تظاهرات آرام و ... کنار گذاشته مي شوند و مرد، زن، پير،جوان و کودک در صحن مسجد گوهرشاد به مسلسل بسته مي شوند و بعد هم مجروحان حادثه در کنار جنازه ها زنده به گور مي شوند و در آن سو روشنفکران عصر رضاخان که خيلي هايشان در دستگاه دموکراتيک رضاخاني منصب و مقام هم دارند براي کشف حجاب کف مي زنند و شاعرانشان که برخي هايشان اسطوره شعرهاي اخلاقي هم هستند در مدح تجدد و کشف حجاب و رضاخان شعر مي گويند که؛
«چشم و دل ر ا پـــرده مي‌بايست، امـا از عفاف
چــــــادر پـــــــوسيــــــده، بنياد مسلماني نبود
خسروا، دست تـــواناي تو آسان کــرد کــــــــار
ور نه در اين کـــــار سخت، اميــــــد آساني نبود
شه نمي‌شد گر در اين گمگشته کشتي ناخداي
ســـــاحلي پيـــدا از اين درياي طوفاني نبــــــود...»
اما درباره کشتار گوهرشاد؟ منافع چيز ديگري اقتضا مي کند و بنابراين اخلاق به سوي ديگر مي چرخد.
دم خروس اخلاق بنتامي از قباي زربفت منورالفکري بارها و بارها بيرون زده است؛ فرياد جلال در "در خدمت و خيانت روشنفکران" از همين ماجرا در مي آيد که چرا روشنفکران دربرابر کشتار 15 خرداد دچار بيماري خفقان شده اند.
****
فرهنگ و هنر و نمادهاي آن مانند سينما و تئاتر و رمان باقي مديوم هاي هنر مدرن اساسا از طريق جريان منورالفکري به دنياي فرهنگ و هنر ايران وارد شد. در اين زمينه همين بس که اشاره کنيم کساني چون فتحعلي آخوندزاده، نمايشنامه نويس بودند.
از همين روست که روشنفکري از همان ابتدا هنر و ادبيات را ملک طلق خودش مي دانست؛در سال هاي پس از انقلاب نيز کار به جايي رسيد که از ريشه هنرمندان مثلا روشنفکر آثار هنرمندان رشد يافته در هواي انقلاب اسلامي را هنر نمي دانستند. از يک سو آنها را عاملان حکومت معرفي مي کردند و متهم به استفاده سياسي از هنر و ادبيات و از آن طرف آثار آنها را بي ارزش و فاقد کيفيت مي خواندند.

اين کينه ورزي آنقدر بود که تا همين چندي پيش و پس از مرگ قيصر امين پور که در شعر معاصر دوست و دشمن نمي تواند نقش او را ناديده بگيرد،تنها به دليل وابستگي او به قافله ادبيات انقلاب شمشيرشان را از رو بسته و قيصر را شاعر بيلبوردي ناميدند.
در آن سوي ماجرا هر زمان که آثار خودشان با نقد موجه مي شد و کنايه ها،حمله ها، ترور شخصيت ها و ترور ايدئولوژيک در آثار اين بخش از روشنفکري، مورد سوال قرار مي گرفت؛ فرياد "وا هنرا" بلند مي شد؛ که يک نفر به داد هنر برسد که جماعتي در حال آلوده کردن آن به سياست هستند؛ يا مي خواهند با ابزارهاي غير فرهنگي هنر و فرهنگ را منکوب کنند.
گفتمان غالب در اين دوره سخن از اين بود که با اثر هنري و فرهنگي بايد فرهنگي و هنري برخورد کرد و اما يک اتفاق و باز هم دم خروسي که براي چندمين بار در تاريخ بيرون مي زند. مسعود ده نمکي کسي نيست که چند دهه سابقه ساخت فيلم داشته باشد و ايضا چيزي از پرستيژ هنرمند آن هم به سبک امروزين با خود ندارد؛ با اين حال چه منتقدانش بپسندند و چه خونشان به جوش بيايد، ده نمکي صاحب پرمخاطب ترين فيلم تاريخ سينماي ايران بوده و تا به امروز هست.

گاهي اوقات حاشيه هاي يک داستان از خودش پر رنگ تر مي شوند. فيلم سوم ده نمکي هم از اين حاشيه ها بي بهره نمانده است. براي اولين بار در ايران کمپين زمين زدن اخراجي ها راه مي افتد. خوشمزه تر اينکه براي فروش يک فيلم ديگر تبليغ مي کند. حتي برخي از شنيده ها از اين حکايت دارد که در برخي محلات تهران بليط فيلمي که به عنوان رقيب تراشيده شده بدون اين که مورد استفاده قرار بگيرد خريده و پاره مي شود.
اما ماجرا به همين جاختم نمي شود. روشنفکري که زماني براي رسيدن به منافع خود بر اساس اخلاق بنتامي دست به اسلحه مي برد و مردم را بگلوله مي بندد و يا در مقابل کشتار دچار خواب تاريخي مي شود. اين بار حتي حاضر به قاچاق و دزدي نيز مي شود تا مبادا سورچراني متوقف شود و پز چند صد ساله به هم بخورد.

هنوز هم اگر برخي فيلم هاي شبکه ويدئويي خانگي را ببينيد مي شود مصاحبه هايي که اعوان و انصار پدرخوانده روشنفکر سينما براي مذمت کپي غيرمجاز فيلم و قاچاق آن کرده و روضه هايي که در پرده هاي مختلف خوانده اند را ديد؛ اما اين که از ليبراليسم و تساهل و تسامح مقدس تر نيست؛ فيلم روي پرده قاچاق مي شود تا مگر بتواند اندک آبروي باقيمانده را حفظ کند.
نسخه سوم اخراجي ها فارغ از اينکه فيلم خوب يا بدي است بهانه اي است براي بازخواني يک قصه تاريخي که بارها و بارها در سال هاي پس از مشروطه رخ داده و در آن ثابت کرده است که تنها چيزي که براي خانواده منورالفکري وطني مهم است؛ منفعت است. روشنفکري ميراث خواران خوبي براي معلمان اخلاق شان هستند. به سراغ يک روشنفکر که مي رويد مراقب جيب هايتان باشيد.