مشرق- در شرايطي که با رشد فزاينده بروز سوانح طبيعي در جهان روبرو هستيم و شاهد بروز زلزله با شدت 9 ريشتري در ژاپن مي باشيم، نگراني ها در خصوص کشور سانحه خيز ايران و شهر حساس تهران بيشتر مي شود.

بر اساس مطالعات و تحقيقات صورت گرفته، شهر تهران در انتظار زلزله اي قريب الوقوع به سر مي برد و ساکنان شهر براي آن بايد آمادگي لازم را داشته باشند.
شهر تهران با جمعيتي حدود 7 ميليون و 800 هزار نفر بر اساس نقشه درشت پهنه بندي خطر لرزه اي کشور در پهنه خطر بسيار زياد زلزله قرار گرفته است. اين در حالي است که بر اساس مطالعات انجام شده توسط مشاوران ايراني و نيز آژانس همکاري هاي بين المللي ژاپن(جايکا) و مرکز مطالعات زلزله و زيست محيطي تهران، در صورت وقوع زلزله در تهران حدود 480.000 ساختمان به شدت آسيب ديده و حدود 220 ميليارد دلار خسارت مستقيم به شهر وارد خواهد شد.
از لحاظ جغرافيايي و زمين شناسي شهر تهران در يک گستره طبيعي واقع شده که چندين رشته گسل فعال و نقاط لرزه خيز پراکنده در آن وجود دارد. از ميان بسياري از گسل‌‌هاي فعال در منطقه، محتمل‌ترين گسل‌‌هاي خطرناک عبارتند از:
- گسل مشا (طول: حدود 200 کيلومتر)
- گسل شمال تهران (طول: حدود 90 کيلومتر)
- گسل جنوب ري (طول: حدود 20 کيلومتر)

گسل هاي مشا، ري و شمال در نقشه تهران                                             زمين شناسي و گسل هاي مناطق مختلف تهران

هرچند که آمار تلفات و خسارات وارده به پيکره تهران بر اساس مطالعات جايکا در اوايل دهه 80 و بر اساس آمار نفوس و مسکن سال 75 است؛ وليکن از آنجا که تاکنون مطالعه اي جامع تر از آن در خصوص لرزه خيزي تهران صورت نگرفته است؛ تنها مرجع قابل استناد آماري همين مطالعات جايکاست. اما مسلما با تدابير شهرسازي و مقاوم سازي و نوسازي هاي صورت گرفته در دهه اخير قطعا وضعيت کنوني نسبت به آمارهاي جايکا اندکي بهبود يافته است.
خسارت وارده به ساختمان ها بر اثر زلزله و ويژگي‌هاي آسيب براي مدل زلزله گسل ري به شرح زير است:
در صورت فعال شدن گسل ري، تعداد ساختمان هاي آسيب‌ديده در کل شهر تهران، 480.000 واحد برآورد گرديد که در اين صورت نسبت کل خسارت، 55% خواهد بود. بايد توجه داشت که منطقه 15 بيشترين تعداد ساختمان هاي آسيب‌ديده را داراست. تعداد کل ساختمان ها نيز در اين منطقه، به نسبت بيشترين است. نسبت خسارت در مناطق 11، 12، 16 تا 20 مقدار بسيار بالايي در حدود 80% است. دليل اين نسبت بالاي خسارت، وجود بسياري از ساختمان هاي آسيب‌پذير و جنبش لرزه‌اي نيرومند (شدت 9 در مقياس اصلاحي مرکالي) در اين مناطق است. نسبت خسارت در مناطق 1 تا 5 که در بخش شمالي شهر تهران قرار دارند به طور نسبي کم و تقريباً 30% مي‌باشد.

 درصد تخريب ساختمان هاي تهران بر اثر زلزله گسل ري

مدل گسل شمال تهران
در صورت فعال شدن گسل شمال تهران، تعداد ساختمانهاي آسيب ديده در کل شهر تهران، /000/310 واحد برآورد شد. نسبت کل خسارت 36% مي‌باشد. نسبت خسارت در مناطق 1 تا 5 که در بخش شمالي شهر تهران قرار دارند در حدود 50% است. نسبت خسارت در بخش جنوبي شهر کمتر از 30% است. در مورد مدل گسل شمال تهران، شدت زلزله در بخش شمالي شهر زياد است در حالي‌که ساختمانهاي آسيب‌پذير در منطقه اکثريت ندارند. در مورد مدل گسل ري، شدت زلزله در بخش جنوبي شهر زياد است در حالي‌که ساختمانهاي آسيب‌پذير نيز غالب هستند. علت تفاوت نسبت خسارت در بخش‌هاي جنوبي و شمالي شهر همين امر است.

درصد تخريب ساختمان هاي تهران بر اثر زلزله گسل شمال تهران

مدل گسل مشا
با فرض فعال شدن گسل مشا، نسبت خسارت براي اکثريت مناطق شهري تقريباً 10% است به استثناي منطقه12 که در آن نسبت خسارت 30% است. تعداد ساختمانهاي خشتي و چوبي ـ آجري در اين منطقه بيشتر از ساير مناطق است و همين امر دليل نسبت بالاي خسارت است.

درصد تخريب ساختمان هاي تهران بر اثر زلزله گسل مشا

برآورد زير براساس بررسي محتواي مطالعات آسيب پذيري تهران توسط جايکا مي باشد.
                                    حجم تخريب (واحد)          پراکندگي درصد تخريب                         تخريب در کل
? مدل گسل ري:                  480.000                  جنوب 80% و شمال حدود 30%                55%
? مدل گسل شمال تهران:     310.000                  شمال 50% و جنوب 30%                        36%
? مدل گسل مشا:                    -                          منطقه 12 ، 30%                                   10%

در سناريوي زلزله براي تهران در بدترين حالت زلزله مدل گسل ري در شب است با بدون امدادرساني که 382.822 نفر تلفات انساني در شهر تهران خواهد داشت و در بهترين حالت زلزله مدل گسل مشا در روز است با امدادرساني کامل 12.377 نفر تلفات انساني در شهر تهران خواهيم داشت.

جدول تلفات انساني در اثر زلزله گسل ري با تفکيک مناطق 22 گانه تهران، شب و روز، در 4 حالت امداد رساني مختلف(بدون امدادرساني، امداد رساني مردمي، امداد اضطراري توسط امدادگران، توسط حرفه اي ها)

تمرکز حدود 15 % جمعيت کشور (25% جمعيت شهرنشين کشور) 25% توليد ناخالص ملي (GDP) 31% صنايع و 33% توليد صنعتي کشور، 60% توليد ماشين آلات صنعتي، 41% صنعت ساختمان کشور، 30% توليد مواد غذايي(15% مواد پروتئيني و لبنياتي)، 39% دانشگاه ها و مراکز پژوهشي و نهايتا 29% دانشجويان و نيز حضور بخش عمده دولتمردان کشور در اين شهر آسيب پذيري آن را از اهميت فوق العاده اي برخوردار ساخته است، به طوري که مي توان گفت هرگونه آسيب بر پيکره اين شهر آسيبي جبران ناپذير به کل کشور خواهد بود.

لازم به ذکر است که در خصوص آمادگي و واکنش در برابر زلزله تهران با هشياري مسئولين امر تلاش هايي قابل تقدير اما ناکافي صورت گرفته است. شهرداري تهران، سازمان پيشگيري و مديريت بحران را تاسيس نمده که با رويکرد ناحيه محوري در زمينه پيشگيري از خسارات و تلفات زياد در زلزله فعال است. تعداد زيادي از مراکز مطالعاتي در اين زمينه روي طرح هاي پژوهشي فعال هستند. رشته هاي دانشگاهي بازسازي پس از سوانح در دانشگاه شهيد بهشتي و تهران تاسيس شده و کادر متخصصين مورد نياز براي مديريت بحران پرورش مي يابد. بافت هاي فرسوده با مشوق هاي دولتي درخال نوسازي هستند. مانورهاي زلزله و مديريت بحران هر از چندي برپا مي شود و تجارب لازم در آنها کسب مي شود. کشور ما و مديران بحران آن تجارب زيادي در بازسازي پس از سانحه، از بازسازي جنگ تحميلي، زلزله منجيل و رودبار، زلزله بم، زلزله لرستان و ... دارند و اين امر براي ما که از 6 کشور نخست سانحه خيز جهان هستيم بسيار ضروري و مورد نياز است.

* زهرا روزبهاني