سرویس فرهنگی مشرق - بی اغراق آیه "و ان یکاد" و واژگانش برای همه ما آشنا هستند. شاید آشناتر از هر چیز دیگری که در ذهن داریم؛ حتی بزرگترین خاطراتمان. روزی نیست که به خانه کسی سر بزنیم، به دفتر دوستی مراجعه کنیم، در سالن انتظار یک سازمان بنشینیم یا حتی سوار تاکسی شده باشیم و این آیه را در برابر چشمانمان نبینیم.

تقویم دیواری، قاب عکس، برچسب های کوچک و بزرگ، نقش و نگارهای چوبی و البته تابلو فرش های مزین به  آیه "و ان یکاد" همیشه و همه جا جلوی چشمانمان بوده است. ایرانی‌ها حتی در زمان هدیه دادن هم حواسشان به این آیه هست و معمولا بعد از خرید خانه یا خودرو تابلو های "و ان یکاد" را به یکدیگر کادو می دهند. بسیار مشاهده شده که مقامات نیز در مراسم مختلف اعم از یادبود و بزرگداشت و گرامیداشت تابلو فرش های مزین به این آیه را به یکدیگر هدیه می دهند. مثلاً محمود احمدی نژاد در طول دوران ریاست جمهوری خود تاکنون بارها و بارها از اصناف و ارگان های مختلف تابلو فرش های "و ان یکاد" هدیه گرفته است.

***شان نزول آیه "و ان یکاد"
كفار مي‌خواستند رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را چشم بزنند تا وفات كند يا كشته شود طايفه‌‏اى از بنى اسد معروف بودند بچشم بد. هر گاه يكى از آنها به گاو يا شترى نظر مى‏‌افكند فورا آن حيوان مي‌مرد يا مجبور مي‌شدند آن را ذبح و نحر كنند يكى از آنها كنيزى داشت مي‌گفت به او بر خيز و زنبيل را همراه من بياور تا گوشت فراهم كنم مي‌رفت هر كجا شتر يا گاو و گوسفند نيكوئى مي‌ديد ميگفت چقدر نيكو است مانند اين حيوان نديده‌‏ام فورا صاحبش از ترس آنكه هلاك شود آن را مي‌كشت و نصيبى به او مي‌داد و بر هر چه چشمش اصابت مي‌كرد طولى نمي‌كشيد كه او هلاك مي‌شد قريش به آن مرد گفتند بيا و نظر بر محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم افكن تا چشمت به او رسد. آن مرد آمد نزد رسول خدا آن حضرت مشغول قرائت قرآن بود ساعتى به حضرتش نظر انداخت و انديشه مي كرد و هيچ شك نداشت در آن كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به چشم او زده مي‌شود و اين بيت را انشاء كرد و گفت.
پروردگار آيه وَ إِنْ يَكادُ را نازل نمود و آن حضرت را از چشم بد آن مرد نگاه و محفوظ داشت./ تفسير جامع، ج‏7، ص: 227


***نگاهی به تفسیر آیه "و ان یکاد" در تفاسیر مختلف
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان و ذیل این آیه آورده‌اند "... و مراد از "ازلاق به ابصار" - به طورى كه همه مفسرين گفته‏‌اند- چشم زدن است، كه خود نوعى از تاثيرات نفسانى است و دليلى عقلى بر نفى آن نداريم، بلكه حوادثى ديده شده كه با چشم زدن منطبق هست، و رواياتى هم بر طبق آن وارد شده، و با اين حال علت ندارد كه ما آن را انكار نموده بگوييم يك عقيده خرافى است.

حسينى شاه عبدالعظيمى حسين بن احمد در جلد سیزدهم تفسیر اثنی عشری و در صفحه 384 در توضیح این آیه روایتی را آورده است: پیامبر(ص) در مسجد نشسته، تلاوت قرآن مى‏‌نمود. اين جماعت در مسجد انتظار مى‏‌كشيدند كه از مسجد بيرون آيد و به بدى چشم، آفتى به او برسانند. جبرئيل اين آيه آورد كه تلاوت نما تا از چشم زخم ايمن باشى. حضرت آيه تلاوت و از مسجد بيرون آمد، آنها كور شدند و او به سلامت شد.

همچنین آیت الله مکارم شیرازی در توضیح این آیه مطلبی را در تفسیر نمونه به رشته تحریر درآورده است: بسيارى از مردم معتقدند در بعضى از چشمها اثر مخصوصى است كه وقتى از روى اعجاب به چيزى بنگرند ممكن است آن را از بين ببرد، يا درهم بشكند، و اگر انسان است بيمار يا ديوانه كند.
اين مسأله از نظر عقلى امر محالى نيست و در روايات اسلامى نيز تعبيرات مختلفى ديده مى‏شود كه وجود چنين امرى را اجمالا تأييد مى‏كند.
در حديثى آمده است كه امير مؤمنان على عليه السّلام فرمود: پيامبر براى امام حسن و امام حسين عليه السّلام «رقيه» «1» گرفت، و اين دعا را خواند: «شما را به تمام كلمات و اسماء حسناى خداوند از شرّ مرگ و حيوانات موذى، و هر چشم بد، و حسود آنگاه كه حسد ورزد مى‌‏سپارم. سپس پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نگاهى به ما كرد و فرمود: «اين چنين حضرت ابراهيم براى اسماعيل و اسحاق تعويذ نمود».

پیش از این نیز حجت‌الاسلام شهاب مرادی در وب‌سايت شخصی‌اش در خصوص چشم زخم و آيه شريفه «وان يكاد ...» نوشته بود: چشم زخم را رد نمی‌كنم؛ العين الحق، اما تلاوت يا نصب آيه شريفه «و ان يكاد..» هيچ تأثيری در جلوگيری از چشم زخم ندارد... بحث چشم زخم از لحاظ اجتماعی و فرهنگی بحث مهمی است و نقش باورها و اضطراب‌ها و افكار وسواسی در آن بسيار اساسی است. كاشی‌های سردر منازل را جوان‌ها شايد كمتر به ياد داشته باشند ما هم از كودكی به ياد داريم كه نام پنج تن بر آنها بود يا حديث ولاية علی بن ابی طالب حصنی... و يا بسم‌الله و يكی از آيات كريمه قرآن اما در معماری امروزه ما به كلی فراموش شده. بچه‌های ما ديگر كاشی‌های "ادخلوها بسلام آمنين" و يا "هذا من فضل ربی" و ... را نمی‌بينيد.


***نظر شهید مطهری درباره چشم زخم
چشم زخم، اگر هم حقیقت باشد، به این معنای رایج امروز در میان ما ـ بالاخص در میان طبقه نسوان که فکر می‌کنند همه مردم، چشمشان شور است ـ‌قطعاً نیست، همان کفار جاهلیت هم به چنین چیزی قایل نبودند، بلکه معتقد بوند که یک نفر وجود دارد و احیاناً در یک شهر، ممکن است یک نفر یا دو نفر وجود داشته باشند که چنین خاصیتی در نگاه و نظر آن‌ها باشد، پس قطعاً به این شکل که همه مردم دارای چشم شور هستند و همه مردم به اصطلاح، نظر می‌کنند، نیست.


دوم؛ اگر بعضی مردم، دارای چنین خصلت و خاصیتی باشند، آیا آیه «وإِن یَکادُ الّذینَ کَفَروا لَیُزلِقونَکَ بِأَبصارِهِم» خاصیت جلوگیری از چشم زخم دارد؟ ما تا حالا به مدرکی (حدیثی ، جمله‌ای) برخورد نکرده‌ایم که دلالت کند و بگوید: از این آیه، برای چشم زخم استفاده کنید، اینکه چشم زخم، حقیقت است یا نه، یک مسئله است (فرضاً حقیقت است ولو در بعضی از افراد) و اینکه این آیه برای دفع چشم زخم باشد مسئله دیگری است، چیزی که از طرف پیغمبر یا ائمه به ما نرسیده باشد، از پیش خود نباید بتراشیم، نظر به اینکه روح مردم برای چنین چیزی آمادگی دارد (آن را از پیش خود ساخته‌اند)."


*طراح برجسته تابلو فرش کشور: طراحان ما دیگر بدنبال تولید نوآوری و کار جدید نیستند

در همین رابطه نظر یکی از اساتید برجسته کشور را در زمینه طراحی تابلو فرش های قرآنی جویا شدیم. استاد عبدالله احراری از کارشناسان برجسته کشور در زمینه طراحی فرش و تابلو فرش بوده که سابقه سالها تدریس در زمینه طراحی تابلو فرش و تالیف چندین کتاب مرتبط را در کارنامه خود دارد.

وی همچنین در سال 88 بعنوان پژوهشگر برتر فرش در استان خراسان انتخاب و هم اکنون عضو پيوسته انجمن علمي فرش و عضو تحریریه مجله قالي ايران است و با سایتهای مختلف فرش ایران از جمله سایت اتحادیه فرش دستبافت ایران در ژاپن، اتحادیه قالی تبریز و نهاد علمی پژوهشی فرش ایران همکاری دارد.

احراری در مورد تابلو فرش های قرآنی اظهار داشت: "و ان یکاد" از دیرباز و ایام کهن در میان تمام مسلمانان به عنوان یک آیه تاثیر گذار و کارآمد برای دفع بلا و چشم شوری به کار می رفته و تا امروز هم این سنت حفظ شده است. ضمن این که دستمایه قرار گرفتن این آیه به عنوان تابلو فرش زیاد  قدیمی نیست و خیلی عقب تر از موضوع شدن این آیه برای تابلو فرش ها شما در خانه های مردم می توانستید کتابت و خط آیه "و ان یکاد" را  ببنیید.

این استاد دانشگاه ادامه داد: نکته دیگر این که تابلو فرشهای مذکور در حال حاضر برای کشور ما به یک نشانه و برند تبدیل شده که مسلمانان کشورهای دیگر آنها را به نام ما می شناسند. از این رو در سفرهایشان به ایران تابلو  و تابلو فرش های "و ان یکاد" را به عنوان سوغاتی به سرزمین خود می برند.

وی در خصوص عدم وجود نوآوری در طراحی تابلو فرش های قرآنی گفت: طراحان امروز ما دیگر دنبال تولید کار جدید و متفاوت نیستند و همه فقط می خواهند طرح های قدیمی را کپی کنند. جالب اینجاست که طرح های جدید مثل چهار قل، بسم الله الرحمن الرحیم، یا الله، سوره توحید و... قیمت های بیشتری در بازار دارند و تابلو فرش های منقوش به آیه "و ان یکاد" قیمت پائین تری دارند.  در هر حال همه این مسائل باعث شده اند تابلو فرش های "و ان یکاد" بیشتر مورد توجه قرار بگیرند و مردم ما اولیتشان خرید تابلو فرش های "و ان یکاد" است.

*نتیجه گیری
حتی اگر فرض کنیم آیه "و ان یکاد" برای در امان ماندن از اثرات چشم زخم موثر باشد؛ این سوال مطرح می شود که آیا تمام مشکلات ما و جامعه اسلامی در چشم زخم خلاصه می شود؟
جامعه ما در حال حاضر با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می‌کند که آیات و روایاتی از ائمه معصومین (ع) برای درمان و زدودن آن از چهره جامعه به ما رسیده است، اما متاسفانه ما از آنها غافلیم.
چرا ما به ندرت حدیث "من کنت مولاه فهذا علی مولاه"، حدیث سلسله‌الذهب، آیات صبر و جهاد، صفات مومنین و ... را در تابلو فرش های اهدایی مسولان به یکدیگر مشاهده می‌کنیم.
آیا فکر نمی‌کنید اگر تابلو فرش اهدایی به یک مسوول منقوش به آیه "الم یعلم بان الله یری* آیا نمی‌دانید خدا شما را می‌بیند" باشد، تاثیر بیشتری روی آن مسوول و کارگزار نظام اسلامی می‌گذارد و این هدیه باعث می‌شود آن مسوول پس از هربار مشاهده این تابلو به یاد حساب و کتاب و روز قیامت بیفتد و این در عملکرد او تاثیر خواهد گذاشت.
امیدواریم با همت مسوولان و طراحان، بزودی شاهد نقش بستن برخی آیات و روایات تاثیرگذار که متاسفانه با غفلت ما مهجور مانده‌اند، بر روی تابلوها، تابلوفرش‌ها و .. باشیم.