شاید کسی فکر نمی‌کرد که امید تازه‌ای که این دانشمند جهادگر برای درمان ناباروری در کشور ایجاد کرد، خود بنیان امیدواری‌های دیگری برای تحقیقات در زمینه سلول‌های بنیادی و زیست فناوری و در نتیجه یافتن راه‌های روشن‌تر و هموارتر برای درمان بیماری‌های صعب‌العلاج و لاعلاج باشد؛ اما او خود این پایه نیک را بر مبنای افق گسترده‌تری بنا نهاده بود.
به مناسبت هفتمین سالگرد از دست دادن این الگوی ایمان، تلاش و علم ، خبرنگار ایسنا گفت‌وگویی با دکتر حمید گورابی، رئیس پژوهشگاه رویان انجام داده است.
او شرایط اعلام نخستین دستاوردهای دانشمندان رویان را با حضور دکتر کاظمی آشتیانی چنین توصیف می‌کند:« وقتی برای نخستین بار خبر تولید رده سلول‌های بنیادی جنینی را اعلام کردیم هیچ‌کس باور نکرد. حتی وزارت بهداشت نیز برخلاف آنچه تا آن زمان مرسوم بود یک هیات را برای بررسی موضوع مشخص کرد؛ هرچند که درخواست ما نیز برای آنکه درستی ادعای رویان ثابت شود، همین بود. یکی از کارهای دشوار برای دکتر کاظمی این بود که توانست ثابت کند سلول‌های بنیادی جنینی، واقعی هستند؛ کاری که از خود تحقیقات سخت‌تر بود.»
به گفته گورابی تا زمان اعلام این دستاورد رویان، کار علمی مشخص و خاصی در ایران در زمینه سلول‌های بنیادی جنینی انسانی در کشور انجام نشده بود و حتی تا امروز نیز به جز رویان، مجموعه دیگری در زمینه سلول‌های بنیادی جنینی انسانی، کار تحقیقاتی بزرگ و کاربردی انجام نداده است.
این موضوع را پروفسور هانس شولر نیز در کارگاه آموزشی در زمینه سلول‌های بنیادی در ایران اذعان کرده بود که نیازی به آموزش از سوی او نیست؛ چرا که محققان پژوهشکده زیست‌شناسی و فناوری سلول‌های بنیادی رویان خود به تمام جوانب این شاخه علمی آشنا هستند.
این سختی‌ها برای اثبات کار رویان در مقاطع دیگر نیز تکرار شده است، رییس پژوهشگاه رویان در این زمینه توضیح می‌دهد:«بعد از نخستین تولید، چند رده دیگر هم تولید شد اما فرآیند کشت این سلول‌ها تا اندازه‌ای پیچیده است که هنوز هم این کار تنها در رویان انجام می‌شود. شبهه‌ها و بی‌باوری‌ها در زمینه شبیه‌سازی نیز ادامه پیدا کرد تا جایی که ما حاضر بودیم نمونه خون گوسفند شبیه‌سازی شده و گوسفندی که این شبیه‌سازی از آن انجام شده است را در اختیار بگذاریم تا هرکس در این زمینه مطمئن نیست خود آزمایش صحت‌سنجی را انجام دهد. حتی با مؤسساتی که این کار را در دنیا انجام داده بودند نیز مکاتبه شد تا این شبیه‌سازی را بررسی کنند که برای آنها نیز مایه تعجب بود.»
به اعتقاد او کار دکتر کاظمی آشتیانی از کار هم‌اکنون رویان سخت‌تر بود. کاظمی آشتیانی تلاش می‌کرد که پیشگامی رویان در بسیاری زمینه‌ها و تلاش‌های محققان آن را به همه ثابت کند اما رویان امروز با این مشکل روبه رو نیست و حتی برای معرفی خود سمبلی به نام زنده یاد کاظمی آشتیانی دارد که همه رویان را با نام او می‌شناسند.
رویانی‌ها با گذشت هفت‌سال از فقدان دکتر کاظمی آشتیانی هنوز هم وجود او را احساس می‌کنند و برای آغاز هر پروژه و جلسه‌ای ذکری از او به میان می‌اورند. این موضوع به گفته دکتر گورابی حتی برای کارکنانی که در زمان حیات دکتر کاظمی در رویان نبودند نیز صادق است؛ چنانچه تعداد این کارکنان در این مدت تقریبا هفت‌برابر شده است.
علت این موضوع را گورابی چنین توصیف می کند:«خط مشی‌ها، برنامه‌ها و شیوه عملکرد او در رویان هنوز هم در مجموعه باقی است به ویژه نگاه مذهبی و دینی او به کار در مجموعه رویان که در بین محققان حفظ شده است. برنامه‌هایی که دکتر کاظمی آشتیانی برای رویان تدوین کرده، چنان جامع و آینده‌نگرانه بوده است که به جرأت می‌توان گفت در طول این هفت‌سال نیز هر چه عملی شده از برنامه‌های تعیین‌شده از سوی او بوده است؛ برنامه‌هایی که تنها سعی کرده‌ایم در آنها عمیق‌تر باشیم.»
«اداره رویان بدون حضور او سخت است. تنها چیزی که باعث شده مجموعه دوام بیاورد، تلاش و از خود گذشتگی تمامی کارکنان رویان بوده‌است؛ چه آنانکه از زمان مدیریت دکتر کاظمی آشتیانی در مجموعه فعال بودند و چه آنانکه در سال‌های اخیر به ما پیوستند.»
این جملات صادقانه دکتر گورابی درباره مدیریت مجموعه‌ای مانند رویان بدون حضور دکتر کاظمی به عنوان پدر معنوی رویانی‌هاست.
به اعتقاد او اگر کاظمی آشتیانی هنوز رخت از این دنیا نبسته بود نیز هیچ‌کس نمی‌توانست اثرگذاری او را در راه‌اندازی و تدوین اهداف مجموعه‌ای مانند رویان کتمان کند.
به نظر گورابی همیشه در کشور ما رسم بر این بوده است که مدیران جدید، تمام گذشته یک سازمان را انکار کنند و یک خط مشی جدید راه بیندازند؛ شیوه‌ای که کشور ما از آن خسارات زیادی دیده است.
سخنانی که رهبری در سال 1386 در مجموعه رویان درباره دکتر کاظمی آشتیانی فرمودند به نظر رویانی‌ها بهترین توصیف در مورد اوست؛ علم، ایمان و تلاش سه عنصر رویان و دکتر کاظمی آشتیانی برای رسیدن به این نقطه بود.
وی درباره این سه ویژگی در زنده‌یاد کاظمی آشتیانی می‌گوید:«اینکه ما از علم دکتر کاظمی می‌گوییم به این مفهوم نیست که ایشان را دانشمندی در حد دریافت نوبل می‌دانیم. ایشان فرد بسیار باهوشی بودند که در بیان هر مطلب علمی شیوه خاص خود را داشتند و به قول برخی دوستان توانایی خاصی در نوشتن یک کتاب از یک جمله! هر چند من فکر می‌کنم حتی اگر یک مدیر، محقق و دانشمند خود را دوست داشته باشد و ارزش کار او را بداند، خود یک مدیر علمی است.»
به گفته رییس پژوهشگاه رویان که تقریبا از ابتدای راه‌اندازی و آغاز به کار رویان با دکتر کاظمی آشتیانی همراه بوده است، توکل او به خداوند در کارهای علمی‌اش مثال زدنی بود؛ کار علمی او با ایمان عجین بوده است. او به یاد می‌آورد که کاظمی آشتیانی چطور در شب‌های قدر همکاران خود را به دعا کردن برای مشکلات تحقیقاتی و اجرایی رویان دعوت می‌کرد.
گورابی می‌گوید:«دیدگاه مذهبی دکتر کاظمی آشتیانی به کار به سایر همکاران هم سرایت کرده بود؛ چنانچه برای نتایج تحقیقات خود نذر می‌کردند و روزه می‌گرفتند و یا بدون وضو در آزمایشگاه حاضر نمی‌شدند.»
به اعتقاد گورابی نباید این تصور را داشته باشیم که دکتر کاظمی آشتیانی یک الگوی دست‌نیافتنی است؛ خود کاظمی آشتیانی نیز راضی به این نوع نگاه نیست. باید امیدوار بود که جامعه افرادی مانند او و بهتر از او زیاد دارد و در آینده نیز در آن ظهور خواهند کرد. ما می‌توانیم و باید که ده‌ها نفر مانند او در کشور داشته باشیم اما با این وجود افراد با خصوصیاتی شبیه به او و ازخود‌گذشته کم هستند.
وی می‌افزاید:«دکتر کاظمی به دنبال منفعت شخصی نبود؛ هرچند که توان اقتصادی بالایی داشت و به راحتی می‌توانست یک مدیر اقتصادی خوب در یک مجموعه تجاری باشد، اما همه چیز را برای رویان می‌خواست و تمام توانش را برای به ثمر نشستن این مجموعه به کار می‌گرفت. به یاد دارم که وقتی می‌توانست به پیشنهاد یک کارخانه خودروسازی، خودرویی با کمتر از قیمت بازار تهیه کند، حواله آن را به نام جهاد گرفت. حتی زمانی که به عنوان چهره ماندگار شناخته شد، سکه‌هایی را که هدیه گرفته بود بین محققان تقسیم کرد و یادم نیست اصلاً به خودش سکه‌ای رسید یا نه. هرچند همه این توصیف‌ها ظاهری است و ما از خودگذشتگی‌های بزرگتری از او دیده‌ایم.»
وی اضافه کرد: ویژگی خاص افرادی مانند دکتر کاظمی آشتیانی کار در شرایط سخت و ادامه آن با وجود مشکلات محیط بیرونی است؛ افرادی که اگر شرایط جامعه و مدیریت‌ها نیز برای آنها مهیا نباشد، کارهای بزرگ انجام می‌دهند.
به گفته گورابی، دکتر کاظمی آشتیانی در شرایطی که بسیاری دستاوردهای رویان را رد می‌کردند، توانست اعلام خبر علمی را به یک فرهنگ تبدیل کند.
او بستر ساز این موضوع بود که اگر مراکز آموزشی و تحقیقاتی دستاوردی دارند، آن را اعلام کنند و حتی با این شیوه نیز در فضا و شرایط نامناسب می‌جنگید تا بسترهای پیشرفت را آماده کند.
دکتر کاظمی آشتیانی به عنوان مسئول بخش تحقیقات جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران، پروژه راه‌اندازی رویان را زمانی آغاز کرد که این واحد تنها یک آزمایشگاه برای مستضعفان و دو درمانگاه خیریه در شوش و خیابان ایران داشت. مجموعه‌هایی که به گفته دکتر گورابی شاید درآمد خالص آنها در سال به 20هزار تومان هم نمی‌رسید.
رئیس پژوهشگاه رویان خاطرنشان می‌کند: «وقتی دکتر کاظمی را از دست دادیم، رویان همچنان در ساختمان محقر زعفرانیه مستقر بود. زمین ساختمان فعلی رویان را با تلاش‌ها و پیگیری‌های دکتر کاظمی به دلیل خدمات رویان برای درمان ناباروری جانبازان از بنیاد مستضعفان گرفتیم و هیچ کمک دولتی برای ساخت این مجموعه دریافت نکردیم. هزینه اولیه ساخت مکان جدید از فروش ساختمان 900 میلیونی فراهم شد و این در حالی بود که برآوردهای اولیه برای ساخت، یک میلیارد و دویست میلیون تومان بود و در نهایت سه میلیارد و 500 میلیون تومان هزینه در بر داشت.»
به گفته او ارائه خدمات در این ساختمان نیز سخت است و فضا و امکانات اجازه برآورده کردن توقع بیماران را نمی‌دهد. می‌گوید:«اگر کسی در راهروها و اتاق‌های اینجا قدم بزند، با خودش می‌گوید سازندگان این ساختمان یا عقل نداشتند و یا پول!»
ساختمان جدید رویان امکان راه‌اندازی آزمایشگاه‌هایی را برای گروه‌های پژوهشی رویان فراهم کرده است. پیش از این شرایط آزمایش در رویان متفاوت بود؛ آزمایش در رویان از نمازخانه کوچک ساختمان زعفرانیه آغاز شد. ابتدا بخشی از این نمازخانه و سپس تمامی آن به آزمایشگاه تبدیل شد تا جایی که رویانی‌ها نماز خود را در اتاق دکتر کاظمی می‌خواندند.
وی در بخش دیگری از این گفت‌و‌گو خاطرنشان کرد: ایران در زمان آغاز نخستین دستاوردهای پژوهشگاه رویان جزو 10 کشور نخست دنیا بود که به این حوزه وارد شدند اما هم‌اکنون شرایط متفاوت است و کشورهای مختلفی با سرمایه‌گذاری‌های کلان وارد بحث سلول‌های بنیادی شده‌اند چنانکه هر روز شاهد ارائه مقاله‌های متعددی دراین زمینه و اعلام دستاوردهای نو هستیم.
گورابی ادامه داد : «دانشمندان رویان در زمینه سلول‌های بنیادی، زیست فناوری و پزشکی تولید مثل در سطح خوبی در دنیا قرار دارند و اگر امکانات و بودجه کافی برای آنها فراهم باشد می‌توانند جزو اولین‌های دنیا باشند؛ هرچند که هم‌اکنون نیز با وجود ورود کشورهای منطقه به این حوزه و سرمایه‌گذاری آنها، همچنان پیشتاز هستند.»
به اعتقاد وی، هدف از تحقیقات در زمینه سلول‌های بنیادی در رویان تنها تحقیقات پایه نبوده است، دانشمندان این مجموعه سعی کرده‌اند این تحقیقات را به کاربرد نزدیک کنند چنانکه در زمان مدیریت دکتر کاظمی آشتیانی نیز نخستین کارآزمایی بالینی درباره پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان در ترمیم ضایعات ناشی از حملات قلبی آغاز شد.
هم‌اکنون محققان این مجموعه 35 کارآزمایی بالینی را در دست دارند؛ کارآزمایی‌هایی که هرکدام عرصه جدیدی را در درمان بیماری‌هایی نظیر بیماری‌های قلبی، کلیوی، پوستی، کبدی باز می‌کند.
به گفته گورابی نتیجه گرفتن از این کارآزمایی‌ها به میزان حمایت مسئولان از این طرح‌ها و آماده کردن عرصه برای حضور در سطح بین‌المللی بستگی دارد.
هر کارآزمایی بالینی در رویان نتیجه کار یک گروه علوم پایه در رویان به همراه یک بخش تحقیقاتی کلینیکی است که بیشتر بخش‌های تحقیقاتی کلینیکی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور هستند. رویان هم‌اکنون این مجموعه سهم خوبی از کارآزمایی‌های بالینی در منطقه دارد.
وی درباره فعالیت‌های بین‌المللی رویان می‌گوید:«راه‌اندازی جشنواره بین‌المللی رویان فرصت مناسبی برای تعامل با دانشمندان دیگر کشورها برای ما فراهم کرد هر چند که هزینه جوایز این جشنواره را شرکت‌های خصوصی حمایتگر تأمین می‌کنند اما در ازای پرداخت این جوایز امکانات خوب آزمایشگاهی و همکاری‌های ارزشمند نیز دریافت کرده‌ایم.»
به گفته گورابی این مجموعه در بسیاری از همکاری‌های بین‌المللی به خاطر تحریم‌ها شرکت نکرده و یا اسمی از آن به میان نیامده است. چنانچه اخیرا با وجود علاقمندی کشورهای اروپایی از شرکت در پروژه‌ای در زمینه قلب به دلیل تأمین هزینه‌های آن از سوی اتحادیه اروپا بازماند.
این مجموعه همچنین در سه پروژه بزرگ بین‌المللی در زمینه سلول‌های بنیادی «ثبات ژنتیکی سلول‌های بنیادی جنینی انسان»، «پروتئوم کروموزوم y» و «غشاء سلول‌های بنیادی» نقش اساسی ایفا می‌کند.
رئیس پژوهشگاه رویان درباره فعالیت‌های این مجموعه در حوزه زیست‌فناوری می‌گوید:«دراین زمینه سعی کرده‌ایم که به طور مستقل پروژه‌ها را انجام دهیم هرچند مراکز مختلفی در دنیا خواهان همکاری با رویان هستند و اخیرا هم از سفیر ایران در اکراین نامه‌ای برای درخواست همکاری برخی از مراکز اکراین در زمینه حیوانات تراریخته داشتیم.»
وی با اشاره به اینکه رویان هم‌اکنون بخشی از بودجه تحقیقاتی خود را از دولت دریافت می‌کند، می‌افزاید:«چه در زمان دولت آقای خاتمی و چه در زمان دولت آقای احمدی‌نژاد توجه خوبی به رویان شده است و اعتقاد ما این است که شخص رئیس‌جمهور، به کارهایی که در این مجموعه می‌شود اعتقاد دارد و اگر دستورات ایشان در زمینه رویان انجام نشده به دلیل مسامحه افراد پایین‌دستی بوده است. چنانچه قول‌هایی که در سفر اخیر به اصفهان دادند، انجام شد.»
به گفته رییس پژوهشگاه رویان این مجموعه با وجود سرمایه‌گذاری‌هایی که هم‌اکنون در دنیا در حوزه‌های فعالیت آن می‌شود، با بودجه‌های فعلی نمی‌تواند به تحقیقات خود ادامه دهد اما این امکان با کمک خیرین حوزه پژوهش امکان‌پذیر می‌شود چنانکه این خیرین حتی با حمایت‌های خود باعث ورود رویان به تحقیقات در زمینه بیماری‌های کلیوی شده‌اند.
