آنچه در ادامه از نظرتان می گذرد بخش چهل و پنجم این کتاب است.


***زدودن گرد رخوت

در اين دوره، مشهد، رخوتي سياسي را پشت سر مي گذاشت كه غير از سنت هاي بار شده بر دوش او، از قفل و بندي كه توسط حكومت به دست و پاي شهرهاي بزرگ، از جمله مشهد زده شده بود، رنج مي كشيد. چند اقدام براي زدودن آن رخوت شكل گرفت.

اول: زماني كه علماي بزرگ از شهرهاي مهم ايران به تهران هجرت كردند تا در حمايت از امام خميني ابراز وجود كرده، براي آزادي ايشان تلاش نمايند، آيت الله مرعشي نجفي نيز از قم به پايتخت آمد. پيش از بازگشت علما به شهرهاي خود، آيت الله مرعشي نجفي در 27 شهريور 1342 به مشهد رفت و با اين كه آيت الله ميلاني در تهران بود، به منزل او وارد شد. اين سفر زيارتي هفت روز طول كشيد.

حضور آقاي مرعشي فرصتي به دست داد تا شايد جو ترس زده مشهد و رعب حاكم بر شهر كه وجه مشترك همه شهرهاي ايران بود، شكسته شود. "ما ... ترتيباتي آماده كرديم كه همه علماء ... معروفين و موجهين ... و بسياري از مردم مشهد به ديدن آقاي نجفي بيايند و در آن جا اظهاراتي بشود، اعلاميه هايي پخش بشود و گفته هايي صادر بشود. "

در زمان توقف آقاي مرعشي ، اعلاميه اي نيز نوشته و توزيع شد كه در آن از حركت امام خميني حمايت شده بود. در سكون و سكوت تابستان 1342، شايد اين نخستين صداي مكتوب در مشهد بود كه موج برمي داشت و در نگاه ها و دل ها مي نشست.

دوم: قرار بود انتخابات مجلس شوراي ملي در شهريورماه برگزار شود. در ابتدا قرار شد مردم تشويق شوند به گرفتن كارت الكترال، اما پاي صندوق هاي رأي حاضر نشوند تا از اين طريق رسميت و مشروعيت انتخابات از بين برود. "چيز بدي نبود. يعني حركتي به مردم مي داد. مردم مشهد كه در همه عمرشان پاي صندوق انتخابات نرفته بودند و نديده بودند؛ متدينين و كسبه و اهل علم و كساني كه اصلاً دنبال مسئله انتخابات ... نبودند، اين جا به خاطر دستور آقايان رفتند كارت الكترال گرفتند. "

اما انتخابات از طرف همه علماء و مراجع تحريم شد. براي نمونه در 19 مرداد آيت الله ميلاني در پاسخ به پرسش عده اي از اهالي اصفهان و نمايندگان اصناف تهران درباره شركت در انتخابات، آن را تحريم كرد.


سوم: اقدام ديگري كه مردم مشهد را به تحرك واداشت، حمايت از علماي بزرگ بود. گروه هايي از مردم با نام و نشان، حمايت خود را از علماء روي كاغذ نوشتند و اعلام كردند . بسياري از روحانيان مشهد در اين حركت دخيل بودند . حدود 80 هزار برگه حمايت جمع شد. " چيز عجيبي بود. كاسب، تاجر، بازاري ... نوشته بودند اينجانب حمايت خود را از آيت الله... خميني، آيت الله ميلاني [يا هر دو ]... آيت الله شريعتمداري...انواع و اقسام صورت هاي قضيه را نوشته بودند، اعلام مي دارم، بعد امضاء [كرده بودند.] مردم مثل اين كه لج دارند به رخ دستگاه بكشند كه من فلاني هستم و دارم اين كار را مي كنم. هيچ... پنهان كاري وجود نداشت. "


***قم در سكوت

حوزه علميه قم پس از 15 خرداد، هم به دليل تعطيلي سنتي در ماه هاي محرم و صفر و نيز فرا رسيدن فصل تابستان، و همچنين سركوب نهضت كه اوج آن با دستگيري امام خميني و انتقال ايشان به تهران آغاز گشت، در محاق سكوتي تحميلي بسر مي برد. منشأ همه خبرها در تهران بود؛ جايي كه علماي بزرگ شهرها براي اعتراض به دستگيري امام و شماري از روحانيان گرد آمده بودند. روز سوم تيرماه، وقتي ساواك قم متوجه شد كه تلگرامي با امضاء حدود 250 طلبه حوزه علميه قم در طرفداري از امام خميني، تهيه، و پس از ارسال، در سطح جامعه نيز پخش شده است، تعجب كرد.

سركوب هاي دستگاه حكومتي ايجاب مي كرد كه طلاب مبارز، اقدامات خود را از چشم نيروهاي امنيتي دور نگاه دارند. فعاليت هاي زيرزميني در حال شكل گيري بود. طبيعي است كه زبان اسناد ساواك براي اين روزهاي شهر قم ساكت باشد . در اين اوان سيد مصطفي خميني كه امور جاري پدر زندان ياش را انجام م يداد تحت نظر بود و حداقل دو بار به شهرباني و ساواك احضار شد و اخطار گرفت . 2 تعمير مدرسه فيضيه ابتدا توسط اوقاف آغاز گشت و سپس به درخواست آقاي گلپايگاني به ايشان سپرده شد تا ادامه يابد. تحليل حكومت اين بود كه اگر اوقاف مدرسه را بسازد، خواهند گفت دولت خراب كرد، خودش هم دارد مي سازد. دولت غير از تهاجمات نظامي و انتظامي نيمه خردادماه، دست به حمله هاي تبليغاتي هم زد، و با چاپ و توزيع اعلاميه هايي عليه
امام خميني افشاگري كرد! اين اعلاميه ها در قم هم پخش شد. اعلاميه آقاي محمدصادق روحاني اما، تندترين نوشته اي بود كه در اين زمان عليه حكومت و اركان آن منتشر گرديد؛ صدايي بود كه از يك دست برمي خاست.

درس هاي حوزه علميه قم، بيستم مهر 1342 آغاز شد. علماء و مراجع در اين زمان تهران را ترك كرده به شهرهاي محل اقامت خود بازگشته بودند. آقاي شريعتمداري در ابتداي شروع درس، سخنان مفصلي درباره حوادث چند ماه اخير ايراد كرد كه به شكل جزوه اي منتشر شد.

سيدعلي خامنه اي وقتي وارد قم شد، آنچه مي ديد تفاوتي فراوان با آنچه هنگام ترك قم ديده بود داشت. "سكوت و دلمردگي وقيحي در تمام فضاي قم حكمفرما بود . علت هم اين بود كه بعد از قضاياي 15 خرداد... كسي كه رعب طلبه ها را بشكند و به آنها يك اميد بدهد در قم وجود نداشت... منتهي نشاط و جواني طلاب دست اندركار همه چيز را مي پوشانيد."