ملت ایران هیچگاه به دنبال سلاح هستهای نبوده و نخواهد بود و به دنیا نیز ثابت خواهد كرد كه سلاح هستهای اقتدار آفرین نیست بلكه یك ملت با اتكاء به استعدادها و ظرفیت‌های بالای انسانی و طبیعی خود، توانایی شكستن اقتدار متكی به سلاح هستهای را دارد.[1]
کتاب امنیت ملی و دیپلماسی هسته ای که به کوشش دکتر حسن روحانی نگارش شده، بازگویی خاطرات دکتر روحانی از مسائل و حوادث به وجود آمده در 678 روز مسئولیت ایشان و همکارانشان از (14/7/82 تا 24/5/84) حول موضوع انرژی هسته ای جمهوری اسلامی ایران و چالش های بوجود آمده توسط کشورهای غربی به خصوص آمریکا و سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس است.
اثر فوق، اولین کتابی است که توسط یکی از مسئولین ارشد جمهوری اسلامی ایران نگارش شده است که زمانی به عنوان رئیس تیم مذاکره کننده هسته ای به وظیفه خود عمل می کرد. البته درباره موضوع هسته ای ایران کتب دیگری همچون کتاب خاطرات البرداعی، کتاب خاطرات یوشکا فیشر وزیر خارجه سابق آلمان و کتاب خاطرات موسویان از اعضای اسبق تیم مذاکره کننده هسته ای نیز منتشر شده است.
نوشتار زير، تنها نقدي اجمالی بر محتواي كتاب امنيت ملي و ديپلماسي هسته‌اي در چاپ اول است، در چاپ دوم كتاب تغييرات و اصلاحاتي در متن كتاب ايجاد شده است.
متأسفانه در جامعه ما نقد ابزاري براي تخريب پنداشته ميشود و در عمل نيز گاه به همين منظور به كار گرفته ميشود، اما در اين مجال منظور از نقد، نه تخريب، بلكه تشخيص عيار است و هدف از آن نيز، تكميل اين اثر، در حد توان اين قلم است. از اين رو بعد از معرفي اجمالي نويسنده و كتاب، ابتدا به برخي از نكات مثبت اين اثر اشاره مي شود تا خوانندگان به قوت هاي اين اثر پي ببرند و پس از آن به صورت اجمالي نيز به برخي از نقاط ضعف و كاستی هاي آن اشاره ميشود.
كتاب امنيت ملي و ديپلماسي هسته‌اي
معرفي نويسنده
شیخ حسن فریدون روحانی در سال ۱۳۲۷ در شهر سرخه در شهرستان سمنان زاده شد. در سال ۱۳۴۰ در سن ۱۳ سالگی به قم رفت و تحصیلات حوزوی خود را آغاز کرد، ایشان بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، نماینده‌ی مردم در دوره‌های اول تا پنجم مجلس شورای اسلامی بود. از سال 1364 تا 1366، ریاست قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیاء(ص) را بر عهده گرفت و از همان سال (1364) تا پایان جنگ، مسئولیت فرماندهی ستاد کل پدافند هوایی کشور را نیز عهده‌دار بود. دکتر روحانی از سال 1368 که "شورای عالی امنیت ملی" کشور تشکیل شد، به عنوان نماینده‌ی رهبر انقلاب وارد شورا شد و هم اکنون نیز يكي از نماینده‌هاي ولی‌فقیه در شورای عالی امنیت ملی و نیز رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام است، وی از سال 1370 تاکنون عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و رئیس کمیسیون سیاسی ـ امنیتی ـ دفاعی آن مجمع است. همچنین در دوره‌ی سوم مجلس خبرگان رهبری، نماینده‌ی مردم استان سمنان و در دوره‌ی جدید، نماینده‌ی مردم استان تهران در این مجلس است.[2]
دكتر حسن روحاني
نكات مثبتي كه در كتاب دكتر روحاني ميتوان به آن اشاره كرد
با توجه به فضاي سياسي و بين‌المللي درباره موضوع هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران و همچنين سؤالات فراوان ميان مردم و قشر نخبه كشور، انتشار كتاب خاطرات هسته‌اي فارغ از هر حاشيه مثبت و منفي، اقدام قابل توجهي بوده است؛ انتشار كتاب خاطرات هسته‌اي از سوي يك مقام ارشد در سطح رئيس تيم مذاكره كننده هسته‌اي آن هم در زماني كه هنوز موضوع هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران در صدر اخبار جهاني قرار دارد، از نكات مثبت اين كتاب شمرده ميشود، از سوي ديگر، جامعيت نسبي در موضوعات پرداخته شده يكي ديگر از نكات مثبت كتاب است.
نكات منفي
تقريبا هر اثري هر چند كه جامع و محققانه باشد، احتمال وجود نقاط ضعف در آن هست، مهم آن است كه در بيان اين نقاط ضعف تلاش ناقد و منتقد بر اصلاح و تكميل اثر باشد كه ان شاء الله اكنون چنين است.
خلأها
منظور از خلاءها مسائلي است كه بايد در كتاب مورد بررسي قرار مي گرفته، ولي جاي آنها خالي است. به عبارت بهتر خلاءها مسائلي هستند كه جامعيت اثر منوط به وجود آنهاست و نبود آنها نوعي كمبود و كاستي براي اثر محسوب میشود، البته مشخص است كه از منظرهاي مختلف ميتوان مدعي شد كه يك اثر واجد و يا فاقد برخي از خلاءهاست، اما به نظر ميرسد كه موارد زير از جمله مواردي هستند كه كتاب حاضر به وضوح داراي خلاء و نيازمند تكميل است.
1- یکی از خلاءهای موجود و اساسی در اثر فوق، نبود فهرست اعلام در این کتاب حجیم است، به نظر میرسد کتابی با این حجم از اطلاعات و نامهای مختلف نیازمند فهرست اعلام است تا خواننده و محقق برای سهولت تحقیق خود به مشکل برخورد نکند.
2- از دیگر خلاءهای موجود در کتاب، اختصاص ندادن بخش خاصی به اصطلاحات و مسائل فنی است تا خواننده از همان ابتدای بحث بداند نحوه دستیابی به چرخه سوخت هستهای چگونه است و فرق میان اصطلاحاتی همچون UCF,UF4,UF6 ، کپسول P1 یا P2 و آب سنگین برای خواننده مشخص شود تا در جای جای متن، خواننده بداند در چه مرحلهای از چرخه سوخت هستهای قرار گرفته است.
3- عدم استفاده از تصاوير مناسب، يكي ديگر از خلأهاي اين كتاب به حساب مي‌آيد، به عنوان مثال نویسنده در قسمتی از کتاب (صفحه 185) به برداشتهای نادرست از یک عکس اشاره می کند و می نویسد: "جک استراو به من گفت: بلر در بیمارستان است به او گفتم لابد نمی خواهی زود مرخص شود؟ که هر دو خندیدم و عکاسی هم در حالی که هر دو می خندیدیم، عکس گرفت و همین عکس بود که در برخی سایت ها با زیرنویس موهومی منتشر شد و حتی عده ای در داخل کشور به آن حساسیت نشان دادند و ..."حال آنکه اگر نویسنده در کنار همین اظهارات عکس مورد نظر را هم منتشر می کرد، خواننده را با خود همراه می کرد.
دكتر روحاني در كنار جك استراو وزير خارجه اسبق انگليس
نقد اجمالي بر محتواي كتاب
كتاب فوق در كنار خلأهاي اشاره شده، شامل نقدهاي بسياري است كه پراختن به تك تك آنها خارج از حوصله اين نوشتار است و تنها به چند نكته به صورت اجمالي اشاره می شود؛
1- ابهام گويي در بيان اشخاص و مسائل يكي از مشكلاتي است كه خواننده بارها با آن برخورد مي‌كند؛ به عنوان مثال نويسنده درباره مشكلات ايجاد شده توسط بعضي از نامزدهاي رياست جمهوري و ستاد انتخاباتي آنها در دور نهم انتخابات و برقراري رابطه با سفارت كشورهاي اروپايي در صفحه 460 مینویسد: تردید انگلیس از اظهاراتی است که ادعا می کند برخی از نامزدهای ریاست جمهوری ایران، مطرح نموده اند و وعده داده اند که در صورت پیروزی، موضوع را به سرعت حل و فصل می کنند...
در حاليكه نويسنده هيچ اشاره‌اي به اين افراد و يا ستادهاي انتخاباتي نمي‌كند و يا براي مثال بيشتر، در صفحه 321 و ذیل عنوان تصمیم سیاستمدارن، نویسنده در نگارش نظرات اعضای کمیته عالی هسته ای در چندین جای مختلف تنها به ذکر عبارت نظر یکی از اعضا اشاره می کند لکن در ادامه همین بخش به صورت واضح از وزیر امورخارجه وقت، رئیس سازمان انرژی اتمی وقت، وزیر اطلاعات وقت و یا آقایان هاشمی و خاتمی به عنوان اعضای جلسه نام می برد؛ با توجه به محتوای مطالب ذکر شده ، به نظر میرسد نویسنده کاملا سلیقه ای از ذکر نام افراد در جاي جاي كتاب خودداری کرده است زيرا اگر محدوديتي در نام بردن از اشخاص داشته است يا بايد از هيچ مقام مسئولي نام نمي‌برد.
2- تعارض‌هاي گفتاري و رفتاري نويسنده در كتاب، يكي ديگر از نقدهاي وارده به اين اثر است كه نظر مخاطب را به خود جلب مي‌كند، به عنوان مثال مؤلف در صفحه 100 از بي تقوايي و عدم ظرفيت گروه‌ها و افراد در انتقاد و بحث شكايت مي‌كند و مي‌نويسد: ما به لحاظ ذهنی و تجربی به این چارچوب عادت نکردهایم، در نتیجه بحثها پس از چند جلسه به دعوا و تخاصم کشیده میشود، هر دو طرف به یکدیگر نسبت خیانت، ساده لوحی، انفعال، مرعوب بودن و افراطیگری و بی تدبیری میدهند و بساط بحث و مذاکره برچیده میشود؛ حال آنكه نويسنده در چند جاي كتاب به راحتي به منتقدان و مخالفين خود برچسب افراطي‌گر، تندرو، هوچي‌گر و ... را مي‌چسباند.
وی در صفحه 95 كساني را که با روند مذاکرات تیم هسته ای مخالف بودند و نسبت به آن نقد داشتند به عنوان تندروهای جناح چپ و راست معرفی میکند و به راحتی به منتقدین لقب تندرو و افراطی میچسباند.!!! و يا در صفحه 104 کسانی که نسبت به بیانیه تهران اعتراض داشتند را با القاب ناپسندی خطاب میکند و مینویسد: تحرک نیروهای بی تجربه، قدرت طلبی عدهای جاه طلب، ترس از اینکه موضوع به نتیجه نهایی نرسد، همه و همه در ایجاد جو بوجود آمده تأثیرگذار بودند.
اعتراض دانشجویان امام صادق (ع) در نشست سعدآباد
3- خوشبيني بي مورد و بي جهت به غرب و نظام استكبار يكي از مشكلات اصلي اين كتاب است، مؤلف در جاهاي مختلف كتاب از بدبيني نسبت به غرب شكايت مي‌كند و نتيجه بدبيني به غرب را براي كشور مضر مي‌داند به عنوان مثال ايشان در صفحه 68 مینویسد: در مسئله مهم هسته ای که به امنیت ملی و منافع ملی ما ارتباط دارد، این گونه تردیدها [بدبینی نسبت به غرب] نباید مورد توجه قرار گیرد، اینها هم مسائلی است که گاهی مشکل آفرین می شود.
حال بايد اين سؤال را از آقاي روحاني پرسيد كه نسبت به نظام استكبار و در رأس آن آمريكا با چه ديدي بايد نگريست؟ آيا اين واقعيت كه نظام استكبار فقط و فقط به دنبال شكست انقلاب اسلامي است، مسئله مبهمي براي آقاي روحاني است؟ آيا آقاي روحاني در طول مذاكرات با رؤساي كشورهاي غربي به اين نتيجه نرسيده است كه اين كشورها نمي‌توانند ايران هسته‌اي را تحمل كنند و به دنبال تعطيلي كامل فرايند هسته‌اي در كشور هستند؟
روحانی در کنار دو وزیر خارجه اروپایی
به نظر ميرسد جواب اين سؤالات را آقاي روحاني در همين كتاب داده است، به عنوان مثال ايشان در صفحه صفحه 402 به نقل از شیراک میاورد: من به تاریخ و فرهنگ ایران احترام میگذارم و در مقابل بوش از ایران دفاع کردم، اما تولید سوخت از جانب شما را برنمیتابیم، نمیتوان از این خط عبور کرد.
روحانی در دیدار با ژاک شیراک
4- برقرار كردن ارتباط بي مورد ميان مشكلات اقتصادي، نگراني مردم با مسئله هسته‌اي يكي ديگر از نكات منفي در اين كتاب است، آقاي روحاني در صفحه 139 مینویسد: به یاد دارم آن روز که سه وزیر اروپایی به تهران آمدند و توافقی حاصل و قفل اقتصاد باز شد، آیت الله مهدوی کنی از قول تعدادی از بازاریان تهران گفتند که بعد از چند ماه، تازه قفل اقتصاد کشور باز و بسیاری از دلهره ها و نگرانی ها رفع شده است.
روحانی در کنار آیت الله مهدوی کنی
بازهم نويسنده بايد به اين سؤال پاسخ دهد كه آيا بازگويي چنين اظهاراتي، ضرورت داشته است؟ آيا برقرار كردن رابطه ميان مسائل اقتصادي و نگراني مردم با مسئله هسته‌اي، سبب نمي‌شود كه معاندين و مخالفين نظام اسلامي از همين نقطه به ايران اسلامي فشار وارد كنند؟
5- از ديگر نكات منفي در اين كتاب، اشاره مستقيم نويسنده به نگراني‌ها و دغدغه‌هاي مسئولين ارشد نظام است كه به نظر ميرسد اين گونه اطلاعات داراي طبقه‌بندي‌هاي امنيتي و اطلاعاتي است كه نويسنده بدون هيچ توجهي، اقدام به انتشار آنها كرده است، به عنوان مثال مؤلف در صفحه 329 ذیل عنوان تصمیم نهایی در مورد توافق پاریس، به جواب مقام معظم رهبری درباره توافق پاریس اشاره میکنند و به نقل از ایشان مینویسند: اگر سه کشور نامه ما را نپذیرفته اند، شما هم توافق را قبول نکنید، نویسنده همچنین در صفحه 330، اشاره به جلسه برگزار شده در محضر انقلاب میکند که در ان جلسه رهبر انقلاب بنابر اظهارات نویسنده سؤالات و ابهامات خود را در جلسه مطرح میکنند و نویسنده خلاصهای از جلسه برگزار شده و ابهامات رهبری را گزارش کرده است.
اگر چه این ذکر این نکات از زاویه ای دیگر بر غنای متن کتاب می افزاید، لکن سؤال اینجاست آیا نقل قولی مستقیم از رهبر انقلاب و ذکر دغدغه ها و نگرانی های ایشان بدین شکل، سبب سواستفاده مخالفین و نامحرمان نمیگردد؟ آیا ذکر نظرات رهبری به صورت آشکار در چندین جای کتاب، بدین شکل نیاز بوده است؟ آیا نویسنده نمیتوانست به شکل دیگری و سربستهتر از این، به ذکر بيانات و نظرات رهبری اشاره کند؟
6- يكي از ديگر از موارد منفي كتاب، اهانت مؤلف به مسؤلين كشور است، به نحوي كه وي گاهي به صورت مستقيم و گاهي غير مستقيم افكار و نظرات بعضي از مسؤلان را توهمات ناشي از خودشيفتگي و كم تجربگي معرفي مي‌كند، به عنوان مثال ايشان در صفحه 73 تحت عنوان آرمان گرایی یا اسارت در توهمات مینویسد: متأسفانه گاهی در کشور توهمات، مبنای تصمیم گیری قرار می‌گیرد، مثلا این تفکر که غرب به فروپاشی کامل رسیده و نظرات علمی اقتصادی و سیاسی غرب به بن بست رسیده و خود آنها فهمیدهاند که دیگر راهی ندارند و راه نجات را ایران می دانند ... البته این گونه ادعاها آرمان نیست، بلکه توهمات ناشی از خود شیفتگی و کم تجربگی است!!!
و يا در صفحه 591 و تحت عنوان اولين و آخرين ملاقات كاري با رئيس جمهور جديد، قسمتي از سخنان رئيس جمهور را بازگو مي‌كند كه به دور از اخلاق و تقواي سياسي است، مؤلف در ذكر اين خاطره مي‌نويسد: [احمدي‌نژاد گفت]: آژانس حق ندارد چنين كاري بكند چون ما كار خلافي نكرده‌ايم، خوب است با البرادعي تلفني صحبت كنيد، گفتم اين طور نيست كه مدير همه كاره باشد، اعضاي شوراي حكام آژانس، سفراي 35 كشور هستند كه بر اساس گزارش مدير كل تصميم مي‌گيرند... [احمدي نژاد پرسيدند چرا آژانس تحت نفوذ غرب است]، گفتم براي اينكه هم بيشتر بودجه آژانس را آنها مي‌دهند و هم بر اكثر كشورهاي عضو، نفوذ دارند، ايشان گفتند هزينه‌هاي آژانس در سال چقدر است؟ گفتم نمي‌دانم، مثلا چند صد ميليون دلار، گفتند شما همين حالا به البرادعي زنگ بزنيد و بگوييد ما كل مخارج آژانس را مي‌دهيم، گفتم اولا آژانس نمي‌تواند بپذيرد چون براي مخارج آژانس و بودجه آن، مقرراتي وجود دارد و ثانيا ما هم چنين حق و اختياري نداريم چون اگر به جايي بخواهيم كمك بلاعوضي كينم، مجلس بايد تصويب كند، گفتند [احمدي‌نژاد] من به شما مي‌گويم، شما چه كار داريد؟
جمع بندی
كتاب امنيت ملي و ديپلماسي هسته‌اي نوشته آقاي حسن روحاني اگرچه اولين كتاب منتشر شده و نسبتا جامع درباره موضوع هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران است، لكن انتقادات فراواني را هم شامل ميشود؛ شايد يكي از نكات قابل توجه به كليت كتاب، تلاش نويسنده براي جمع آوري خاطرات و انتشار آن در زماني است كه هنوز موضوع هسته‌اي ايران از حساسيت‌هاي فراواني برخودار است و تيم مذاكره كننده در حال مذاكره و دفاع از حقوق اساسي مردم شريف ايران است.
از سوي ديگر، انتشار اين كتاب در فضاي فعلي كه نگاه همه به سمت موضوع هسته‌اي است و سؤال‌هاي بسياري در اذهان مردم و نخبگان وجود دارد، سبب ميشود تا حدودي مردم با فضاي مذاكرات و نيت غرب و در رأس آنها آمريكا براي جلوگيري از حقوق مردم ايران آشكار شود، لكن همين حساسيت سبب ميشود كه طرف غربي هم به اين كتاب توجه خاصي داشته باشد و در لا به لاي مطالب كتاب به دنبال استفاده اطلاعاتي و تبليغاتي خود باشد.
از مسائلي كه در اين كتاب به آن توجه نشده است، بحث طبقه بندي اطلاعات و عدم آشكار كردن راهبردها براي همگان در زماني است كه پرونده هسته‌اي ايران از حساسيت بسيار بالايي برخودار است، لكن نويسنده بي مهابا بسياري از راهبردها و اطلاعات ذي‌قيمت نظام را بدون هيچ محدوديتي افشا كرده است. (ص 39، 77، 125)
به عنوان مثال اشاره نويسنده به مشكلات اقتصادي و گره زدن آن به مسئله هسته‌اي (ص 139، 144)، اشاره به نگراني مردم ايران از قطعنامه‌هاي شوراي امنيت و حمله آمريكا به ايران، اشاره نويسنده به ترس بعضي از مقامات از قطعنامه‌هاي شوراي امنيت و شوراي حكام آژانس انرژي اتمي، افشاي دغدغه، نظرات و راه حل‌هاي مسئولان و سران ارشد نظام در بحث هسته‌اي گوشه‌اي (ص 125، 129، 330) از بي احتياطي‌هاي اساسي اين كتاب است كه جاي تأمل بسياري دارد و اينكه مؤلف با چه توجيهي و با چه هماهنگي اقدام به انتشار اين اطلاعات كرده است
عدم توجه نويسنده به اخلاق و تقواي سياسي در خلال نگارش كتاب يكي ديگر از مواردي است كه مخاطب با آن روبرو ميشود به نوعي كه خواننده به اين نتيجه ميرسد هر جايي كه از نويسنده انتقاد شده است، نويسنده بدون هيچ تأملي برچسب‌هاي سياسي مانند افراطي‌گري، تندرو، هوچي‌گر، نا آگاه و مغرض را به آنها نسبت مي‌دهد (ص 104) لكن در ابتداي كتاب مؤلف خود از فضاي بي اخلاقي و نبود تقواي سياسي ناله كرده و از آن انتقاد مي‌كند. (ص 27 - 100)
از ديگر نكات منفي و قابل توجه در كتاب، خوشبيني مؤلف نسبت
به نيت غرب مبني بر نگراني غرب از پايمال شدن حقوق مردم ايران است و در چندين جاي
كتاب نويسنده از فضاي بدبيني و منفي نسبت به غرب انتقاد كرده و تا جايي پيش مي‌رود كه مي‌گويد بدبيني و منفي‌نگري
نسبت به غرب خيلي اوقات مشكل‌‌آفرين شده است (ص 68 )، البته ذكر اين نكته لازم است
كه نويسنده در كنار انتقاد از بدبيني به غرب، بارها اعتراف مي‌كند كه غرب هيچگاه
به دنبال حقوق مردم ايران نبوده است و همواره عليه منافع جمهوري اسلامي ايران عمل
كرده است (ص 90).
[1] - دیدار دانشمندان هسته ای با رهبر انقلاب - 3/12/90
[2] - http://www.irdc.ir/fa/book/664/default.aspx
