الف) عراق، میزان وابستگی به تنگه‌ی هرمز و ارزیابی خطوط لوله‌ی جانشین

اگرچه عراق از راه رودخانه‌ی اروند رود و طول ساحل کوتاه خود به خلیج‌فارس راه دارد، اما نبود بنادر مناسب صادراتی بدین معناست که بیشتر نفت صادراتی عراق از راه ترمینال‌های شناور این کشور در خلیج‌فارس صادر می‌گردد که عبارت‌اند از:

البصره (سابقاً مینا البکر نامیده می‌شد) و خور الامیه که در مجموع دارای ظرفیت صادراتی 1.7 میلیون بشکه هستند. از مجموع نفت صادراتی عراق از راه دریا، ٩٠درصد آن به این صورت از پایانه‌ی البصره (مینا البکر) و ١٠ درصد آن از پایانه‌ی خور الامیه صادر می‌شود.

در می ٢٠١٠م.، شرکت نفت جنوب عراق قراردادی را با «گروه مهندسی و ساخت فاستر ویلر» برای توسعه‌ی زیرساخت‌های صادرات نفتی جنوب عراق منعقد ساخت. این قرارداد مشتمل بر توسعه‌ی زیرساخت‌های صادراتی و ٢ خط لوله (یکی زیر بستر دریا و دیگری در خشکی) که طبق برنامه قرار است در سال ٢٠١٤م. به بهره‌برداری برسد. با این برنامه‌ریزی‌ها انتظار می‌رود که ظرفیت صادراتی عراق از جنوب کشور (خلیج‌فارس) به 4.5میلیون بشکه در روز افزایش یابد. طبق برنامه‌ریزی‌ها، اولین فاز این قرارداد در میانه‌ی سال ٢٠١٢م. با ظرفیت صادراتی ٨٥٠هزار بشکه به بهره‌برداری می‌رسد. این امر وابستگی عراق را به مسیر انتقال نفت از راه تنگه‌ی هرمز در دهانه‌ی خلیج‌فارس بیشتر از وضعیت کنونی می‌نماید. [1]

دولت عراق از زمان دولت صدام تا کنون به دلیل محدودیت سواحل این کشور در خلیج‌فارس، برنامه‌های گسترده‌ای برای صدور نفت به‌وسیله‌ی خطوط لوله از راه همسایگان خود به بازارهای جهانی داشته است که ابتدا مشخصات فنی و آخرین وضعیت پیشرفت آن‌ها را بیان می‌کنیم و سپس به ارزیابی میزان تحقق اجرایی شدن آن‌ها در راستای موضوع مقاله- کاهش وابستگی مسیر انتقالی خلیج‌فارس از راه تنگه‌ی هرمز- می‌پردازیم.

سیستم خطوط لوله‌ی فعال و برنامه‌ریزی شده‌ی صادرات نفت عراق که در حال حاضر تنها یکی از آن‌ها فعال می‌باشد، عبارت است از:

1. خط لوله‌ی صادراتی از مسیر عربستان سعودی (متوقف و نیازمند تعمیرات اساسی)؛

این خط لوله در سال١٩٨٩م. در زمان جنگ عراق برضد ایران و در دوره‌ی جنگ نفت‌کش‌ها برای کمک به دولت صدام حسین برای صادرات نفت خود بدون عبور از خلیج‌فارس– از مینا البکر تا بندر ینبوع عربستان- با ظرفیت 1.65میلیون بشکه در روز احداث شد. به دنبال جنگ عراق برضد کویت، عربستان این خط لوله را مسدود کرد که تا کنون متوقف مانده است. بعد از سقوط دولت صدام و روی کار آمدن دولت شیعی در عراق نیز دولت عربستان چندان تمایلی به همکاری با این دولت ندارد.

2. خط لوله‌ی عراق به بانیاس سوریه؛

این خط لوله ٣٠٠هزار بشکه‌ای به صورت طولانی مدت بسته شده و در طول جنگ ٢٠٠٣م. به شدت آسیب دیده است.

3. خط لوله‌ی کرکوک – جیهان؛

این خط لوله ٩٧٠کیلومتر طول و 1.6 میلیون بشکه در روز ظرفیت اسمی دارد هرچند که هم‌اکنون تنها ٤٥٠ هزار بشکه در روز نفت را از کرکوک به شهر یومورتالیک – نزدیک بندر جیهان ترکیه- منتقل می‌نماید. افزون بر مشکلات نگهداری آن، این خط لوله در معرض حملات مکرر نظامی گروه‌های شبه نظامی بوده است و در تابستان ٢٠١٠م. و چندین بار در سال ٢٠١١م. در معرض خراب‌کاری قرار گرفته که منجر به توقف کامل صدور نفت عراق به ترکیه شده است. علاوه بر این اختلاف‌های حقوقی دولت مرکزی و دولت محلی کرد نیز سبب ایجاد مشکلاتی در نگهداری و توسعه و نیز افزایش میزان پمپاژ نفت جنوب عراق به این خط لوله شده است.

4. خط لوله‌ی عراق- ترکیه (برنامه‌ریزی شده)؛

در سال ٢٠٠٦م.، وزیر نفت عراق اعلام کرد که بغداد در حال بررسی ساخت خط لوله‌ی جدید نفتی برای صادرات از حوزه‌ی کرکوک شمالی به ترکیه است. از آن زمان به بعد هیچ پیشرفتی در مورد قرارداد و یا اجرای عملیات ساخت این خط لوله صورت نگرفته است.

5. خط لوله‌ی بصره- آبادان (برنامه‌ریزی شده)؛

ایران و عراق ابتدا در فوریه‌ی ٢٠٠٤م. «یادداشت تفاهم» پروژه‌ی ساخت خط لوله‌ی نفتی بصره- آبادان را امضا کردند. سه قرارداد دیگر مرتبط با آن در سال‌های ٢٠٠٥ و ٢٠٠٧م. امضا شد که در تمامی آن‌ها احداث ٢خط لوله پیش‌بینی شده بود که یکی روزانه ١٥٠هزار بشکه نفت از بصره به پالایشگاه آبادان منتقل می‌کند و دیگری محصولات پالایشی را به بصره برمی‌گرداند. بنا به گزارش «بیزنس مانیتور انترنشنال»، مقام‌های رسمی شرکت پالایش و پخش ملی ایران (NIORDC) در اکتبر ٢٠٠٦م. بیان نمود که طراحی مهندسی این خط لوله به پایان رسیده است.

بنا به همین گزارش، یک مقام رسمی دیگر «شرکت ملی نفت جنوب» در نوامبر ٢٠٠٧م. اظهار داشت که این شرکت هم‌اکنون کار این خط لوله را آغاز نموده است. در آوریل ٢٠١٠م. «علی حیدری»، وابسته‌ی تجاری سفارت ایران به رویترز بیان کرد که پیش‌نویس قرارداد به طرف عراقی تقدیم شده و در مراحل نهایی فرآیند بازبینی قرار دارد. اما با همه‌ی این بیانیه‌ها و موافقت‌نامه‌های پیش گفته، هنوز پیشرفت محسوسی صورت نگرفته است.

6. خط لوله‌ی عراق به اردن (برنامه‌ریزی شده)؛

به طور تاریخی، صادرات نفت عراق به اردن به صورت کامیونی از عراق به پالایشگاه زرقاء این کشور بوده است اما در ٣ ژانویه‌ی ٢٠١١م.، «علی الدباغ» - وزیر کشور عراق- اعلام کرد که این کشور موافق احداث خط لوله‌ی نفتی بین دو کشور می‌باشد. از آن زمان به بعد هم پیشرفت قابل ذکری در این مورد وجود ندارد.

7. خط لوله‌ی عراق به سوریه (موجود و برنامه‌ریزی شده)

در ١٦ سپتامبر ٢٠١٠م.، دولت عراق با سوریه «یادداشت تفاهمی» برای احداث ٢ خط لوله‌ی نفتی و یک خط لوله‌ی گازی، امضا کردند. به دنبال آن، بیانیه‌ی دولت عراق اعلام می‌داشت که ٢خط نفتی از حوزه‌های نفتی شمال عراق به بانیاس سوریه یکی دارای حداکثر ظرفیت 1.5میلیون بشکه نفت سنگین و دیگری دارای ظرفیت 1.25میلیون بشکه نفت سبک می‌باشد. در فوریه‌ی ٢٠١١م. نیز دو کشور اعلام کردند که در مورد شرایط فنی این خطوط لوله توافق نموده‌اند اما شرایط سیاسی چند ماه گذشته‌ی سوریه، این موضوع را در حال حاضر منتفی کرده است. [2]

ب) عربستان سعودی و تداوم وابستگی به تنگه‌ی هرمز

پایانه‌های صادرات نفت شرکت ارامکو در عربستان در دوبا، جده، جازان، جعیمه و رأس التنوره می‌باشد. در حالی که پایانه‌ی رابغ در کناره‌ی دریای سرخ نیز توسط شرکت «نفت رابغ» اداره می‌شود. در مجموع مهم‌ترین این پایانه‌ها، تأسیسات رأس التنوره در خلیج‌فارس و تأسیسات ینبوع در دریای سرخ می‌باشد.

- پایانه‌ی رأس التنوره در خلیج فارس؛

مجموعه پایانه‌ی رأس التنوره در شرق این کشور- کناره‌ی خلیج‌فارس- و نزدیک مهم‌ترین حوزه‌های نفتی این کشور قرار دارد و به‌وسیله‌ی یک خط لوله‌ی نفتی زیر بستر دریا به پایانه‌ی دریایی جعیمه در سواحل خلیج فارس متصل است. این ترمینال دارای سه بخش جداگانه است و طبق داده‌های اداره‌ی اطلاعات انرژی ایالات متحده، این سه بخش دارای ظرفیت صادراتی ٨میلیون بشکه در روز می‌باشد. در سال ٢٠٠٨م.، پایانه‌ی رأس التنوره که در ساحل خلیج‌فارس قرار دارد، ٧٥درصد صادرات نفتی این کشور را انجام داده است. بدین معنا که ٧٥درصد صادرات عربستان از تنگه‌ی هرمز عبور کرده است.

- پایانه‌ی «رأس جعیمه» در خلیج‌فارس؛

این پایانه‌ی دریایی در ١١ کیلومتری ساحل و نزدیک پایانه‌ی رأس التنوره قرار دارد و به‌وسیله‌ی یک خط لوله‌ی نفتی زیر بستر دریا به سواحل متصل است. ظرفیت صادراتی این پایانه، 3.6میلیون بشکه در روز می‌باشد.

- پایانه‌ی «ینبوع» در دریای سرخ؛

دومین پایانه‌ی صادراتی کشور عربستان سعودی در بندر ینبوع در دریای سرخ قرار دارد. برحسب داده‌های «اداره‌ی اطلاعات انرژی ایالات متحده»(EIA,2012)، این پایانه دارای ظرفیت صادراتی 4.5میلیون بشکه نفت خام و 2.5میلیون بشکه‌ی «ان.جی.ال»، محصولات پالایشی است. بر حسب داده‌های این مرکز، این پایانه در حال حاضر حدود ٢٥درصد صادرات عربستان را به خود اختصاص داده است.[3] این پایانه در سال ١٩٨٢م. با هدف کاهش وابستگی به تنگه‌ی هرمز تکمیل شد و از حیث صادرات به کشورهای اروپایی، حدود ٧٠٠٠ کیلومتر نزدیک‌تر از مسیر تنگه‌ی هرمز برای مقاصد صادراتی اروپایی است. هم‌اکنون از نصف ظرفیت این خط لوله استفاده می‌شود.

- پایانه‌ی «رابغ» در دریای سرخ؛

این پایانه در حقیقت برای انتقال نفت از منطقه‌ی ینبوع به پالایشگاه رابغ کشیده شده است و دارای ظرفیت محدود ١١٠هزار بشکه در روز است. این پایانه تا کنون دارای راهبرد صادراتی نبوده است.

- خطوط لوله‌ی نفتی؛

کشور عربستان دارای ١٥هزار کیلومتر خطوط لوله‌ی نفت و فرآورده‌های نفتی داخلی است. مهم‌ترین خط لوله‌ی فعال داخلی کشور عربستان که می‌تواند در تغییر ژئوپلتیک انتقال انرژی تنگه‌ی هرمز مؤثر باشد، خط لوله‌ی نفتی شرقی- غربی این کشور است که نفت را از ساحل شرقی- خلیج‌فارس- به ساحل غربی این کشور- دریای سرخ- انتقال می‌دهد. این کشور دارای چند خط لوله‌ی صادرات نفت به بازارهای جهانی نیز می‌باشد که هیچ یک از آن‌ها هم‌اکنون فعال نیست.

- خط لوله‌ی شرقی- غربی؛

این خط لوله‌ی ١٢٠٢ کیلومتری برای انتقال نفت از واحدهای فرآوری نفت در اباقیق به پایانه‌های غرب این کشور در ینبوع احداث شده است و ظرفیت انتقالی این خط لوله ٥میلیون بشکه در روز است که عمدتاً برای انتقال نفت سبک عربی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پایانه‌ی غرب کشور عربستان- ینبوع نیز دارای 4.5میلیون بشکه ظرفیت صادراتی است. هرچند در حال حاضر از نصف ظرفیت این پایانه استفاده می‌شود. زیرا با توجه به اکثریت مشتریان نفتی این کشور در آسیا، استفاده‌ی کامل از این تأسیسات، ٥ روز طولانی‌تر از مسیر تنگه‌ی هرمز بوده و لازم است که تانکرهای نفتی این کشور از تنگه‌ی ناامن باب المندب عبور کنند که هم هزینه‌ی طولانی شدن مسافت و هم حق بیمه‌ی کشتی‌ها را افزایش خواهد داد.

- خط لوله‌ی نفتی ترانس عربیا(تاپلاین)؛

این خط لوله به طول ١٢١٤کیلومتر در سال ١٩٥٠م. تکمیل شد و دارای ظرفیت اسمی ٥٠٠هزار بشکه در روز است. این خط لوله، نفت القیصومه در عربستان سعودی را از منطقه‌ی شرقی این کشور با عبور از اردن، سوریه به بندر صیدا در لبنان می‌رساند. این خط لوله در جنگ ١٩٦٧م. آسیب دید و در سال ١٩٩٠م. به طور رسمی متوقف شد. هم‌اکنون مذاکره‌هایی برای بازگشایی مجدد این خط لوله در جریان است که به دلیل تحولات سوریه، امیدواری چندانی ندارد. مشکلات فنی زیاد و فرسودگی نیز از دیگر موانع بازگشایی مجدد آن است.

- خط لوله‌ی نفتی عراق به عربستان سعودی؛

این خط لوله در سال ١٩٨٩م. به منظور کاهش وابستگی دولت صدام حسین به تنگه‌ی هرمز به بهره‌برداری رسید. این خط لوله‌ی ٤٨ اینچی، حدود 1.65میلیون بشکه در روز ظرفیت انتقال نفت از مینا البکر عراق به ینبوع عربستان را داشت که در سال ١٩٩٠م. به خاطر حمله‌ی عراق به کویت متوقف گردید. در ژوئن ٢٠٠١م. کشور عربستان مالکیت این خط لوله‌ی نفتی را به دست آورد و اعلام کرد که با تغییر کاربری آن، از این خط لوله به عنوان بخشی از شبکه‌ی اصلی گاز کشور، برای انتقال گاز استفاده می‌کند. به‌تازگی مباحثی در مورد بازگشایی مجدد این خط لوله مطرح شده است که به دلیل مشکلات فنی و نیز اختلاف‌های دولت عربستان با دولت شیعی عراق، در حد طرح مانده است.

- خط لوله‌ی صادراتی عربستان به بحرین؛

این خط لوله که در حقیقت تأثیر چندانی در ساختار ژئوپلتیک انتقال نفت تنگه‌ی هرمز نخواهد داشت، حدود ٢٥٠٠٠٠-٢٠٧٠٠٠ بشکه نفت را از منطقه‌ی نفتی دمام به پالایشگاه سیتره در بحرین انتقال می‌دهد. [4]

- ناوگان نفت‌کش‌های عربستان.

شرکت دریایی بین‌المللی ولا- زیرمجموعه‌ی آرامکو- ششمین شرکت بزرگ بین‌المللی است که مالک ٢٤ VLCC(سوپر تانکر)، ١ تانکر کلاس آفرامکس و ٤ تانکر حمل تولیدات نفتی است. افزون بر این «شرکت کشتیرانی ملی عربستان سعودی» نیز دارای ٨ سوپر تانکر می‌باشد.(*)

پی‌نوشت‌ها:

[1]. EIA(2012) Iraq Energy Report. Available:< http://205.254.135.7/countries/cab.cfm?fips=IZ>

[2].BMI(2012)Iraq Oil And Gas Report. London: BMI Press. 36-47

[3]. EIA(2012) Iraq Energy Report. Available At< http://205.254.135.7/countries/cab.cfm?fips=SA>

[4].BMI(2012)Saudi Arabia. Oil And Gas Report. London: BMI Press. 33-39.

*محمدصادق جوکار؛ کارشناس مؤسسه ی مطالعات بین‌الملل انرژی