پاسیوهای امروز شهرنشینان ایران

حیاط‌‌خلوت‌‌ها یا حیاط اندرونی خانه‌‌های ایرانی، با رعایت حریم و حدود و بدون اشرافیت

اگر بخواهیم کمی فارسی‌‌تر از مفهوم "پاسیو"(1) یاد کنیم، می‌‌گوییم "حیاط خلوت". اما امروزه خلوتی آن بیشتر به این خاطر است که کسی جرات حضور بی پروا را در آن ندارد، بس که همواره در دید و منظر همسایگان است؛ نه آن‌‌که حیاط خلوت، خلوت انس بدون حضور نامحرمان باشد. پس این فضا در مرور زمان کاربری خود را به دلیل لیبرالیزه شدن تغییر داده و به یک نورگیر ساده تبدیل شده است. البته در شرایطی که هنوز برای معماری حیایی باقی باشد، وگرنه از اشرافیت همسایگان به پنجره های اتاق خواب‌‌ها و و آشپزخانه‌‌ها و پذیرایی و...که پنجره ‌‌ای جهت جذب ور دسته دوم گشوده‌‌اند مفرّی نیست!

پاسیو هنوز اسمش پاسیوست اما کاربری‌‌اش تغییر یافته!

پاسيو كلمه‌‌اي است كه شايد فكر كنيد نامي غربي براي فضاي نورگير داخلي است و به همين خاطر فضايي اساساً غربي است كه وارد معماري ايراني شده ؛ اما واكاوي اين واژه، قصه غم‌‌انگيزي از غرب‌‌زدگي و ليبراليزه(2) شدن معماري ما را در بطن خود محاكات مي‌‌كند، كه تبيين آن، ماموريت اين نوشته است.

پاسيو اگرچه لفظي اسپانيايي است كه به صورت patio نوشته مي‌‌شود، و در زبان انگليسي هم patio نوشته مي‌‌شود؛ اما اين مفهوم ريشه در مفهومي به نام "پادياو" دارد، كه لفظي عميقا فارسي است. (3)

پادیاو ایرانی در میان‌‌سرای خانه عباسی‌‌ها-کاشان

پادياو عنصري كهن در معماري ايراني است كه زيبايي و كارايي و فخر آن موجب شده تا پهنه‌‌ی معماري جهان را از هند تا آندلس(4) در گذشته فتح نمايد و امروزه با فراگير شدن معماري گذشته در جهان، اين عنصر ارزشمند معماري ايراني در همه جاي جهان يافت مي‌‌شود.

پادیاو ایرانی در گرانادای اسپانیا

" پادياو" در فارسي كهن به معناي طهارت و شستشوست و به آن، پادياب يا پادياوي نيز مي گفته‌‌اند. همچنين طشت آب را از اين حيث كه با آن شستشو مي‌‌كرده‌‌اند، پادياب‌‌دان مي‌‌گفته‌‌اند. هنگامي كه اين مفهوم به صورت يك فضاي معماري براي طهارت و پاكي شكل مى‌‌گيرد و جايگاه‌‌هايي براى شست‌‌و‌‌شو ساخته مى‌‌شود، پادياو ناميده مى‌‌شود و فضاى پادياو در معمارى ايران زمين متولد مي‌‌شود.(5)

پادیاو حمام علی‌‌قلی آقا در اصفهان

پادیاو ایرانی در گودال‌‌باغچه خانه منوچهری، کاشان

شكل‌‌گيرى پادياو در معمارى ايرانى نشان از آن دارد كه فرهنگ ايرانى و آداب و رسوم و سبك زندگى آنان، قدر و قيمت آب را براى طهارت و پاكى خوب مى‌‌داند و براى طهارت و پاكى جايگاه ارجمندى قائل است. چه اين‌‌كه پرستش‌‌گاه‌‌ها را در مسير آب‌‌ها ولب چشمه‌‌ساران برپا مى‌‌كرده‌‌اند تا عبادت‌‌كنندگان پيش از ورود به مهرابه‌‌ها و نيايشگاه‌‌ها خود را با آب تطهير كنند و جامه‌‌اى سفيد و منزه برتن كنند و با پاك‌‌ترين حال به مهرابه عبادت بايستند.(6)

در برهه تاريخى صدراسلام ، با ورود اسلام به ايران (7)، تغييرات و تبادلات فرهنگى زيادى رخ داد و ايرانيان فرهنگ تطهير خود را با آموزه هاى اسلامى غنى‌‌تر كردند كه اسلام به پاكى بها مى‌‌داد و با مناسكى كه براى پاكى روحى و جسمى مسلمين در نظر گرفته بود، آيين هاى تطهير مسلمانان به وضو و غسل‌‌هاى مختلف مزين شده بود و نياز مردمان به فضاهاى تطهير ازجمله وضوخانه‌‌ها و حمام‌‌ها براى غسل‌‌ها و... افزوده شد. از قِبَل اين تغييرات فرهنگى و نيازهاى جديد، فضاهاى معمارى جديد شكل گرفته و فضاهاى پادياو به معمارى مساجد و اماكن مذهبى ورود پيدا كرد.

سنگابه (پادیاودان) که به عنوان پادیاو در ابتدا در کنار ورودی مساجد شکل گرفت

سنگابه در سربینه حمام علی‌‌قلی آقا در اصفهان

پادياو، اين عنصر معمارى ايرانى، پيش از اسلام به صورت چهارديوار كوچك بوده است، كه جوى آب يا بركه يا حوضچه‌‌اى در ميان و رختكن‌‌ها و طاق نماهايى در پيرامون خود تعريف كرده است( چنانكه نمونه هاى آن در اطراف و اكناف بلاد ايران از جمله در تپه ميل ورامين مشهود است) و پس از ورود اسلام به ايران، به تناسب فضاى فرهنگى جديد و به فراخور نياز جديد ايرانيان مسلمان، پادياو خود را به روز كرده و در كنار ورودى مساجد و زيارتگاه‌‌ها، به صورت وضوخانه در آمده است.

پرستش‌‌گاه تپه میل ورامین

از سوي ديگر، ورود اسلام به ایران و تاثیر شگرف فرهنگی آن به تكامل پادياو، اين عنصر گرانقدر معماري ايراني انجامید و در عصر پس از اسلام، به دليل جاري بودن آئين‌‌ها و مناسك اسلامي در زندگي روزمره مردم ایران، پس از ورود به مدارس و ايجاد گودال-باغچه‌‌ ها (8) در ميان‌‌سراي آنها، در خانه‌‌هاي ايرانيان نيز بار مي‌‌يابد و گودال‌‌باغچه‌‌ها را در فضاي حياط مركزي شكل داده و حياط خانه را به پادياوي موسّع و دلنشين تبديل مي‌‌كند، كه سايه درختانش بر سر اهالي خانه در كنار حوض آب و محل تطهير گسترده است.

پاسیو اسپانیایی در آندلس به تقلید از پادیاو ایرانی

جايي هم كه همچون شهرهاي حاشيه كوير، به آب در سطح زمين دسترسي نداشته‌‌اند، پادياو به سردابه و حوضخانه‌‌اي در كنار حياط مركزي و ميان‌‌سرا مبدل شده، تا به اين صورت، خود را با بوم شهر خود موافق كند.

جالب‌‌تر آن كه، اعراب كه هنوز معماري شكل يافته‌‌اي نداشتند، در تبادل فرهنگي خود با ايران، پادياو ايراني را از ايرانيان آموختند، و هر قلمروي را كه در جهان فتح نمودند و مسجد و ابنيه‌‌اي را برپا كردند، پادياو ايراني را بر تارك فضاهاي معماري آن نهادند؛ كه جهان را از اين قند پارسي شكرشكن كنند.

با بسط قلمرو اسلام، پادياو نيز به سرعت توانست به عمق فرهنگ‌‌هاي همجوار نفوذ كند و به سرعت، پهنه فرهنگي نيمي از جهان را از کرانه‌‌های هند تا آندلس دربنوردد.(9)

پادیاو ایرانی در طراحی باغ و منظر آستاکا در مراکش

پاسیو اسپانیایی در آندلس به تقلید از پادیاو ایرانی

پاسیو اسپانیایی در گرانادا به تقلید از پادیاو ایرانی

پس از آن ظهور پادياو ايراني را در حياط مركزي مي‌‌بينيم، كه محيط معماري درونگراي ايراني را درونگراتر مي‌‌كند. بدين وسيله اصل محرميت و اصل حريم و حدود و پرهيز از اِشرافيت، به معماري جهان غربِ پيش از دوره مدرن، راه مي‌‌يابد و اين اصول به عنوان ارمغان پادياو به معماري جهان تلقي مي‌‌شود و حالا اگر كسي هم به آئين اسلام نباشد، اما در فضاي معماري كه پادياو حضور دارد زندگي كند، خواسته يا ناخواسته گزاره هاي فرهنگيِ اسلام را كه بر پادياو ايراني حمل مي‌‌شود، پذيرفته و به آئين اسلام(در حد گزاره هاي اسلامي پادياو) زندگي مي‌‌كند و آيه‌‌هاي تطهيري را كه پادياو بر او نازل مي‌‌كند، خواسته يا ناخواسته مي-پذيرد.

اكنون آثار معماري شمال آفريقا (10) و پهنه جنوب غربي اروپا حضور اين عنصر معماري ايراني را محاكات مي‌‌كند و با توجه به بوم شهرهاي شمال آفريقا و اروپا، از جمله شهر آندلس، زيبايي‌‌هاي خاصي را نيز به خود گرفته است و حتي با وجود آنكه پژوهشگران عرصه هنر و فرهنگ، ريشه همه پادياوها را در پادياو ايراني مي‌‌دانند؛ به دليل تطبيق اين عنصر با بوم و متنوع شدن آن با بوم، نامهايي همچون؛ پادياو اسپانيايي(Spanish patio), پادياو آندلسي(Andalusian Patio)، پادياو ايتاليايي(Italian patio) و پادياو توسكان(Tuscan patio) و پادياو آفريقاي شمالي(Moorish patio) و پادياو مراكشي و ... بر آن نقش زده‌‌اند.

پاسیو اسپانیایی به تقلید از پادیاو ایرانی

پاسیو ایتالیایی به تقلید از پادیاو ایرانی و باغ ایرانی

پادیاو ایرانی در مراکش که به پادیاو مراکشی معروف شده است.

نمونه‌‌اي نغز از نفوذ فرهنگي اسلام و توسعه پادياو به ممالك تحت قيوميت مسلمين، كاخ الحمرا در گراناداي اسپانياست. به تاييد پژوهشگران غربي، معماري و فرهنگ در اسپانيا با ورود مسلمانان اوج مي‌‌گيرد(11) و كمال آن را در كاخ الحمرا نظاره‌‌گريم. ساختار ظریف الحمرا، جزئیات نفس‌‌گیر، تجلیل از زندگی، ترکیب طبیعت با طراحی انسان، همه بر این حقیقت صحه می‌گذارد که بازگشت مسیحیان به اسپانیا، و بازپس‌‌گيري حكومت از مسلمانان بعدها چه فاجعه‌ای به بار آورد.

پادیاو قصر الحمرا-اسپانیا

پادیاو قصر الحمرا-اسپانیا

در قصر الحمرا، معماران مسلمان، در طراحي پادياو آن، با كشيدن نهرهاي آب از سرچشمه ها و جويبارها، باغ هاي كاخ را با چشمه‌‌هايي رويايي، فواره‌‌ها و حوض‌‌هايي پرتلالو، تزيين كرده‌‌اند. موسيقي صداي آب در سرتاسر باغ‌‌ها و حوضخانه‌‌ها طنين انداز است و گوش نوازي مي كند. لذت اكتشاف پادياوهاي كوچكتر، لذت سیر و سیاحت در باغ را دو چندان مي‌‌كند. محوطه شيران اين قصرسلطنتي از زيباترين پادياوهاي آن است.

پادیاو قصر الحمرا در اسپانیا

مسجد كردوبا(قرطبه) در استان كردوبا(به اسپانیایی: Córdoba) در جنوب اسپانيا و در منطقه آندلس نيز خودْ داستان اوج گيري معماري اسلامي-ايراني را در بطن قاره اروپا پس از فتوحات مسلمين به گونه اي دير محاكات مي‌‌كند و پادياو آن همچون نگيني بر تارك معماري اين شهر مي‌‌درخشد؛ و آئين طهارت را از مسلمانان به اروپائيان مي‌‌آموزد.

پادیاو مسجد کردوبا اسپانیا

هنگامي كه از استفاده عنصر پادياو ايراني در معماري غربي سخن مي گوييم، بايد دقت نظر داشت كه صرفاً بحث از حضور يك عنصر معماري نداريم؛ بلكه مراد ما تاثير فرهنگي اين عنصر و همچنين مجموعه عناصر معماري است كه پادياو به همراه خود به معماري جهان به ارمغان داده است. چه اينكه پادياو در حياط مركزي و ميان‌‌سرا به كار مي‌‌رود و بنابراين، حضور حياط مركزي موجب درونگرايي در معماري مي‌‌شود؛ و در نتيجه معماري درونگرا به حفظ حريم و حدود در خانه و در نتيجه حفظ محرميت و پرهيز از اِشرافيت و ديد نامحرمان به محيط زندگي انسان مي‌‌انجامد؛ كه اين خود عطيه‌‌اي است از مؤكدات اسلام. اين چنين زيستن در چنين خانه‌‌اي، آراستن خود به يكي از آئين‌‌هاي سبك زندگي محمدي است و حيات طيبه اسلامي.

اما وجه غم انگيز حكايت پادياو آنجا هويدا مي شود كه معماران امروز ايران، با پذيرش عنصري از معماري غرب و سبك زندگي آپارتماني(12) ، سبك زندگي ليبرالي درون آن را به ساكنان آن حقنه كرده‌‌اند و به ناچار براي نورگيري فضاهاي پس مانده داخلي به دامان حيات‌‌خلوتي گريخته‌‌اند كه نام آن "پاسيو"، تلفظ لاتين پادياو ايراني بوده؛ كه حالا توسط روح فرهنگ ليبرالي در آپارتمان-ها، به زعم آلبر كامو (13)به فحشا كشيده شده و سخيف شده بود. بنابراين فضاي مطهّر و تطهير كننده پادياو ايراني به فضاي آلوده پاسيو و حيات خلوت مدرن، تغيير شكل و محتوا داد.

حالا ديگر از طهارت و پاكي و خلوت انس بودن اين فضا در آپارتمان‌‌ها خبري نيست و زير چكمه نگاه سنگين نامحرمان، كه پنجره‌‌هاي نگاه خود را به اين خلوت گشوده‌‌اند، ديگر خلوتي باقي نيست و حضور پرمعنا، در ميان‌‌سرا، از لابه‌‌لاي تلالؤ انوار شيشه-هاي رنگارنگ، و صداي نسيم سحر از لابه‌‌لاي برگ‌‌هاي درختان گودال‌‌باغچه، كنار آبگير پادياو و سردابه، كه در دل شب مي‌‌شد وضو بگيري و همان كنار اقامه ناشئه ليل كني و ... افسوس امروزه فضاي معماري ايران زير سايه سنگين ليبرالْ‌‌معماري، در فقر چنين فضايي مي‌‌سوزد.

حياط خلوت كه در لفافه به حياط اندروني خانه‌‌هاي ايراني تنه مي‌‌زند، و لفظ آن كه يادگار دوران حفظ اصل حريم و حدود و رعايت محرميت و اصل سلسله مراتب در معماري است؛ امروزه در آپارتمان‌‌ها به مشترك لفظي، تهي از معنا بدل شده، كه پُتك گران ليبرالْ‌‌معماري را بر سر مردمان شهر مسلمانان مي‌‌كوبد.

1 . patio (Spanish: patio 'courtyard', 'forecourt').
2 . مراد از لیبرالیزه شدن یک فضای معماری، تغییر فضای معماری در اثر فرهنگ لیبرالیسم و بناشدن فضا، فارغ از حدود و قیود شرع می باشد. برای مطالعه بیشتر ر.ک؛ لیبرال معماری 1تا4، ارجمندی، ابراهیم؛ ارجمندی، اسماعیل.

3. ر.ک؛ پیرنیا، محمد كريم؛ «ارمغان‏هاى ايران به جهان معمارى، پادياو»، هنر و مردم، شماره 139، ص 25 ـ 31.
4 . آندَلُس (به اسپانیایی: Andalucía) یکی از ۱۷ بخش خودمختار در کشور اسپانیا است که مسلمانان در سال 91هجری قمری آن را فتح نمودند و باب تمدنی اسلامی و نوین را به مدت حدود 800 سال به آنجا گشودند.
5. ر.ک؛ پیرنیا، محمد كريم؛ «ارمغان‏هاى ايران به جهان معمارى، پادياو»، هنر و مردم، شماره 139، ص 25 ـ 31.
6 . مانند آتشکده آذر آتشكده آذر گشسب يا آذر خسروان در تخت سلیمان در تکاب که بر لب بركه‌اي بزرگ بنا شده و یا پرستش‌گاه بيشابور (پايتخت شاهپور اول – نزديك كازرون) که آب رودخانه‌اي كه از نزديك آن مي‌گذرد را به درون آبگیری در درون بنا هدایت نموده¬اند. و نیز آتشکده فیروزآباد فارس و پرستش¬گاه کوه بیستون که در همسایگی اش چشمه ای از دامن کوه می جوشد و برای ایرانیان باستان همیشه مقدس بوده و بیشماری پرستش گاه و مهرابه دیگر.
7. نخستین مواجهه خلفای پس از پیامبر(ص) با ایران در سال 12هجری قمری و در عصر خلافت ابوبکر روی داد. نبرد قادسیه نیز میان این دو لشگر دو سال بعد، در سال 14 ه‍ .ق رخ داد که به شکست ارتش ایران منجر شد. در نهایت در سال 21 ه‍ .ق با فتح نهاوند در همدان شرایط فتح کامل ایران محقق شده و با کشته شدن یزدگرد سوم، آخرین پادشاه سلسله ساسانی، در سال 31 ه‍ .ق تاریخ پیش از اسلام ایران به پایان رسیده و ایران به مجموعه فتوحات مسلمین می پیوندد و پس از پذیرش اسلام توسط مردم ایران، حکومت ایران نیز به تسخیر حکومت خلفای صدر اسلام درآمد.
8 . گودال باغچه و یا باغچال، از فضاهای ناب و ابتکارات اصیل معماری ایرانی است که حاصل تلاش معماران در دوره اسلامی، برای تطبیق معماری با بوم منطقه بوده است. با گود کردن فضای حیاط در اغلب خانه های منطقه مرکزی ایران، هم از خاک آن برای خشت زدن و ساخت خانه استفاده می شده است و هم با نزدیک شدن به آب های زیرزمینی و قنات ها، رطوبت زمین را افزایش داده و از آن بهره می برند، تا حیاط و میان سرایی دنج و سرسبز داشته باشند و درختانی برای پناه گرفتن در سایه سار آن از آفتاب تند فلات مرکزی ایران، می¬کاشته اند و حوض آبی که رطوبت هوا را افزایش می داده و موجب طهارت و تطهیر خانه بوده؛ و سبزینه-هایی که گرد و غبار را از فضا می¬گرفته است.

9. در خصوص ماجرای فتح آندلس که بیشتر مورد نظر این نوشته است؛ گفتنی است که در سال 92 هجرى قمرى، موسى بن نصير (حاكم شمال آفريقا) با تهيه مقدمات لازم، لشكرى 7000 نفرى را به فرماندهى طارق بن زياد مهياى فتح شبه جزيره ايبرى (Iberia) كرد . پس از به دست آوردن پيروزي هايى چند، موسى بن نصير نيز با نيروى كمكى وارد شبه جزيره شد و طى مدت كوتاهى، تمام شبه جزيره ايبرى (اسپانيا و پرتقال) به دست مسلمانان فتح گرديد، حتى آنها از سلسله جبال پيرنه گذشتند و به خاك فرانسه رسيدند و حكومت اسلامى اندلس را در شبه جزيره برقرار كردند كه تا سال 897 هجرى قمرى ادامه يافت .
10 . Moorish Architecture.
11 . چنانچه «لاين پل‏» مستشرق انگليسى مى‏نويسد:  «اسپانيا هشت قرن در دست مسلمانان بود و نور تمدن آن، اروپا را نورانى ساخته بود . . . علوم و ادب و صنعت فقط در همين سرزمين اروپايى رونق داشت و از همين رهگذر بود كه علوم رياضى، فلكى، گياه‏شناسى، تاريخ، فلسفه و قانونگذارى فقط در اسپانياى اسلامى تكميل شده و نتيجه داده بود .» (ر.ک. محمد غزالى، اسلام و بلاهاى نوين، ترجمه مصطفى زمانى، انتشارات فراهانى، چاپ اول، ص 246 )
همچنین دكتر «مارتينز مونتابث‏» مستشرق اسپانيايى مى‏گويد: «اگر حاكميت هشت قرنه اسلام بر اسپانيا نبود، هرگز اين كشور وارد گردونه تاريخ تمدن نمى‏شد . اين دوره در حالى كه اروپاى همسايه، اسير تيرگى جهل و عقب ماندگى بود، روشنايى خرد و فرهنگ را به آنجا منتقل كرد .» (رک. عبدالجبار الرفاعى، بيدارى اسلامى در اندلس امروز، ترجمه سيد حسن اسلامى، مجله آينه پژوهش، مهر و آبان 1371، شماره 15، ص 49)
12. مفهوم آپارتمان یک  لفظ فرانسوی است که انگلیسی¬ها به آن apartment building می گویند و عرب ها آن را "بناء شقة" نام نهاده اند. پس آنگونه که از این الفاظ برمی آید، آپارتمان به مفهوم زندگی کردن در جدایی از هم است که فرآورده فرهنگی از جامعه مدنی است که مردمان آن تحت فرهنگ لیبرالیسم، دچار ایندیویژوالیسم(مکتب اصالت تفرد و محوریت فرد تنها) شده اند و حتی کنار هم، باز در تنهایی می زیند.

13 . آلبر کامو (به فرانسوی: Albert Camus) (۱۹۱۳ - ۱۹۶۰ ). نویسنده، فیلسوف و روزنامه‌نگار الجزایری-فرانسوی‌تبار بود.


*ابراهیم ارجمندی